Jani wanirinaka félix layme pairumani final vol. i

1Jani wanirinaka, qillqiri Félix Layme Pairumani 2009
Jani wanirinakaMayïri Panka
Félix Layme Pairumani
Jiwasa jaqina sarnaqatanakpa, munasitanakpa, amuyatanakpa,
k’umitanakpa, pantjasitanakpa, aynjasitanakpa qillqatawa.
2009

C e n t r o C u l t u r a l
Jani wanirinaka
Mayïri Panka
Primera edición
Derechos reservados
Félix Layme Pairumani
Diciembre 2010
La Paz-Bolivia
Fotografía tomada el 8 de diciembre en Chijipata, Laja.
Estilización realizada por Félix Layme en base a motivos tiwanakotas.

UTJIRINAKA
Uñaña qalltkasa......................................................................................................................................4
I. Arturu Q’ara.........................................................................................................................................5
II. Janipuniwa nayaxa..............................................................................................................................8
III. Mama Alisya ....................................................................................................................................11
IV. Maymara jichhürjama.....................................................................................................................16
V. Qachu Chuku ....................................................................................................................................19
VI. Lunthatata wawa.............................................................................................................................21
VII. Tata Phaxsi .....................................................................................................................................24
VIII. Ch’ina p’atsuta ..............................................................................................................................28
IX. Kunasa janipuniwa walïkiti..............................................................................................................31
X. Marina: kullawa thuqht’iri................................................................................................................35
XI. Maystru Martinchu..........................................................................................................................37
XII. Sisila: Pirwanu alissuri ....................................................................................................................42
XIII. Panchu Q’arq’anchu......................................................................................................................45
XIV. Simana Machiri..............................................................................................................................48
XV. Sunsu ch’axwa................................................................................................................................55
XVI. Tullqätajaki amtasïxa.....................................................................................................................60
XVII. Wirjina ajanuta ajanuni................................................................................................................64
XVIII. Waxt’jasirita sarnaqxatayna........................................................................................................68
XIX. Axlla wasini....................................................................................................................................70
XX. Waynäskaña ch’urkhiri...................................................................................................................72
XXI. Warmi imasiri ................................................................................................................................77
XXII. Illamata k’ispiña lurt’iri.................................................................................................................79
XXIII. Kullakanakana tukjata jaqi ..........................................................................................................82
XXIV. Mamitana sarnaqatapa...............................................................................................................85
XXV. Jaqiru aljantata warmi..................................................................................................................89

Uñaña qalltkasa
J iwasana sarnaqwsata amuyasiña pankawa. Yaqhipa jiwasa
jaqinakana sarnaqatanakpa, jakatanakapa, amuyasitanakpa,
atipjatanakpa, pantjasitanakpa, aynjasitanakpa, aka pacha jakawina
muytatanakpa qillqatawa. Qhanakiwa, aruxa: Ukatsa aymara liyt’asxiri
qillqt’asxiri markasana yatsuyañatakiwa.
Aka sarnaqawinaka uñxatt’asa, yatirixa juk’ampi yatpana, akanaka
liyt’asa amuyt’asirisa wali sarnaqpana, jiwasa pachpa jaqinakana
pantjasitapa uñxatt’asa ch’ikhi jaqinakaxa jani pantjaspanti. Uka pacha
jaqinakana t’aqhisitpa, jachatapa, pantjasita uñxatt’asa wali
sarnaqxapatakiwa. Aka pachana jakañxa jiwasaxa niya jatxtanwa, aka
jakawixa: jachaña, laruña, munaña, uñisiña, thithiña, kusisiña, llakisiña,
kusaki sarnaqaña, uka paya jani jaljtiri sumankayañawa, suma
qamañaxa. Jaqi jani wali sarnaqatapa k’umiñasa aynjasiñakiwa, jaqi
masisaru kusipayañasa jiwasaru laqa kutxatirikiwa. P’iqi katt’asisa
chuyma luqt’asisa kunasa lurañätayna. Alaya uñtasa uraqi uñantasawa
aka pachanxa wali munasiña chuymani sarnaqañawa askïtayna. Nayra
qhipha uñtasawa, kupi ch’iqa uñtasawa kunsa lurañätayna. Ukanaka
amuyasiñatakiwa aka liwru qillqt’ata.
Aka pachana jakkasaxa pachaparuwa kunsa yäpa lurt’awayäta,
pantajsiñaxa utjiwa, ukatsa juma wali kusa amtama, jani jaqiru
jachayasa, phuqhätaxa, Pacha Mamana amtapa phuqhätawa. Aka
pachana jakañaxa wali kusawa, wali jiwakiwa, kusiskañawa suma
yäparjama sarnaqäta ukaxa, pachapana kusist’awayätaxa, pachapana
thuqhsa jumankirimpi thuqht’awayapxäta, ukaxa. Pachapana manq’asa
manq’t’awäñätayna, … aka pankana kunsa luririnakaxa,
sarnaqirinakaxa, t’aqhisirinaka salljayasirinakasa aymara
parlt’asirkamakiwa, janiwa kuna yaqha pankanakata qillqaqatäkisa,
kuna jaya markanakana kuyntupa jaqukipatäkisa, akaxa machaqata
uñstayata wali amuykipasa, wali yatxatasa qillqt’atawa. Jani amuyaña

yatiri, jani yatxatiriki, jani aymarata qillqt’aña yatirikiwa jani akhama
panka qillqt’kaspati. Aymara aruna tatapa mamapäñasa janiwa
ch’amäkiti, mä llaythakiwa aymara aru qillqaña ch’amawa sasa jayrasisa
kastilla arunaki, aymaräkasa, kunjampachasa qillqaskaspa.
Aka pankana sutipaxa, tata Jach’a Panqarana mä chuyma arupana
“jani wanirinaka” sasa arsutapata jamuqatatawa, ukatsa aka pankaxa
juparu chiqanchatawa.
I. Arturu Q’ara
Nayraxa, asinta pachaxa, patrunaxa, jaqi kayu junt’uchanakani
ukhamawa ikirïtayna. Ukxa asinta jaqinakana phuchhanakpata, wali
jiwaki tawaqunaka ukanaka ajllt’asipxiri, siwa. Uka tawaqunaka wali
suma jariqt’asiyasawa, jupanakampi patrunaxa ikintirïtayna. Ukhamata
mä jaqi tawaquxa, mä q’arataki, wawanïxatayna. Awisaxa ukxa,
patrunaxa, yatiskiriwa, awisaxa janiraki, ukhamawa q’aq’ata
wawanakpaxa yurirïtayna. Uka wawanakaxa, mä qawqha maranakatxa
aymara amuyuni, aymara aru arusiriwa jilsxapxirïtayna, ukhamata
jaqiru tukxapxirïtayna. Ajanusa janq’ulla, ñik’utasa chuchi, nayrasa
qhusi ukhama jaqinakawa utjxiri, siwa.
Jawira Pampana, khaysa Tara Quta markana, mä tawaquwa wali
jiwitaki utjatayna, ajanupasa janq’u, ñik’utapasa chuchi, nayritapasa
qhusi, ukhamätaynawa. Kunjamatxaya ukhamächi, niya amuyktana
ukhamatächi, jani ukaxa Chuqi Yapu markaru sarasa mamapaxa
ukhama wawa jikinchi. Kunjamächisa chiqpachasa mä wali janq’ulla,
wali jiwitaki tawaquwa uka aylluna utjatayna.
Jawira Pamparu mä q’arawa, yatichirita, puritayna. Jupaxa chiqpacha
janq’u jaqïtaynawa, sutipasa Rodrigues satätaynawa. Ñik’utapaxa
chuchi, jach’a tansa jaqi, nayrapaxa qhusi. Jawira Pampanxa
manq’apaxa: lichi, k’awna, kisu ukaki manq’irïtayna. Uka q’araxa mä

kawallu alasitayna, uka uywaru lat’xatatawa jalnaqirïtayna. Uka wali
jiwitaki tawaquruwa uñt’xatayna. Siwararu yatt’ata iwijjama,
janipuniwa jikiqtaña munkxataynati. Wali sumata ukatsa wali kusa
arunakampiwa uka wali jiwitaki tawaquru parlxayaña arunakaxa
umjamawa chuymapatxa warasitayna:
Ajayujampi thuqht’iri warmi,
Chuymaja qhanarta urpilita,
Jumaru uñjsma ukjaxa,
Jumampiki qamañaki munxtha.
Amuyujana thuqht’iri pilpintu,
Wali jayata uñjansmaxa:
Chuymajasa laqawa phuruqt’i.
Jumampi jikisxasawa:
Nayaxa kawki nayaxthxa,ukjawa:
nä pachpasa uñt’asxthxa.
Amuyujana ajayupa,
jumampipiniwa sarxäxa.
Niyaki iyawa sataxa, uka wali jiwaki tawaquta inkantatawa wali
kusisita uka Titi Qaqa thiya istansyanakana khuyt’asisa kantt’asisa
muynaqt’atayna. Ukata laqapuniwa Saluma tawaqumpi Arturu Q’ara
waynampixa jaqichasiña amtapxatayna. Uka istansyanxa jaqinakaxa
wali kuspini ukhamarusa wali kusisitapuniwa, Arturu q’araru wali
jiwaki Salumampi kasarapxatayna.
Uka pani, pä imanjama, munasirinakaxa, mä qawqha maranakana
qamkasaxa, kimsa wali jiwitaki imilla wawanaka jikipxatayna. Uka
imilla wawanakaxa jiwa chuchi ñik’utani, qhusi nayranitani, janq’u

ajanunituni imillitanakawa, jilarxapxatayna. Qhiphatxa jiwa kimsa
chulitanakakiwa jilarxapxatayna.
Tata Arturu Q’araxa, khaya suni pampanxa, khaya quta thiyanxa,
khaya istansyanxa chula warmini, Chuqi Yapu markanxa, khaya
Illimani achachilana uywata markanxa, chuta warmini ukhamätaynawa.
Jupaxa uka markaki sapa kutisa juta sart’askirïtayna.
Wawanakapaxa Chuqi Yapu markaruwa sarxapxatayna, tataparuwa
Ch’iyara Chaka ukäkaru mä jach’a uta alayapxatayna. Ukana uka k’acha
jiwaki tawaqunakaxa qamxapxatayna.
Saluma warmipaxa Jawira Pampana, wali chhijnuqtatäsaxa, ukana
wali jichunuqtataxa, janiwa kawksa saraña munirïkataynati. Sapa
kutiwa Arturu Q’araxa warmiplayku suni utaparu puriskirïtayna.
Aymara parlañsa yatiqxataynawa. Ukatsa jaqimpixa aymarana
parlapxirïna, siwa. Phistanakanxa jaqinakampi wali kusa
umt’asirïtayna. Jaqinakana wali munatätaynawa. Jaqinakana mä
amawt’jama wali yäqatätaynawa. Jaqinakaxa kuna jachañansa, jani
ukaxa, kuna lurañatakisa juparuwa wali jiskht’asipxirïtayna.
Jaqinakampi umki ukjaxa, intisa qarita laqamputa jalaqtki ukjaxa, Titi
Qaqa qutasa wila umjamaki thaya jayp’una inqiqki ukjaxa, q’ala
umatäxi ukjaxa, Saluma mamaxa pachpa kawalluparu Arturu Q’ara
liwxatawayasawa, jayp’unakaxa khulampi jaqusa jaqusa kawallu utaru
laqaki puriyirïtayna.
Kunasa jani wiñayäkiti, pachasa jutiri saririkïchixaya. Arturu Q’araxa
taqi jaqjama awkïñaru purt’xasaxa jiwxataynawa. Mama Salumaxa Taqi
Santu phistanxa, wali kusa, taqi manq’anaka munirïkanxa ukanaka
alasawa, Chuqi Yapu markana alma puriña uruxa suyirïtayna.
…

II. Janipuniwa nayaxa
Markasanxa jaqixa kunaymanawa utjtanxa. Yaqhipaxa aski amtkiri
chuymani, yaqhiparaki jani ajanu p’inqa amtani, yaqhasti ñanqha
amtani. Yaqhipaxa kunsa mayja jaqukipasa parlxiri, yaqhipaxa jani
amuyasisa arusxirinaka, yaqhipaxa kusa amuyu chikaqi jalayiri,
yaqhipaxa jaqi jani walïskïpana kusipayiri, yaqhiparaki jaqi yaqhampi
sarnaqiri uñch’ukjiri, umata jaqinaka uñisiri, lunthatasiri jaqiru k’umiri.
Ukhamaraki kusisita chuymani, ch’ikhi jani pantjasiri jaqinaka, qhuru
jaqi, suma jaqi… ukhama kunaymani amtaru jichjtatawa jaqixa, aka
pachanxa, utjapxtanxa.
Mä wali simpatiku tatawa, jisk’a tañpacha jaqiwa Altu Markana
utjatayna, jupaxa Jurnantu satätaynawa. Jupaxa sapatunaka
qullirïtaynawa. Uka jalaqtampiwa warmipsa wawanakapsa
uywirïtayna. Warmipaxa wali jiwitaki, janiraki ancha lunqhu, janira
ancha ch’arkhi, janiraki jisk’a janiraki jach’a taña, chukulati ajanituni,
nayritapasa jach’anaka, ukata chinuna nayrapjama jiwa alintt’ataki
ukhama wali jiwitakïtaynawa. Mä uruxa, sapatu askichkämi uka juk’a
qullqimpixa, kimsa wawapatakisa warmipatakisa jani jikt’xïpanxa,
warmipa irnaqiri khithxayna. Warmixa nayrïri phaxsinakaxa walikiwa
irnaqatayna.
Ukjanakaxa mä wali yäqata marka masipa jaqiwa, yaqha warmimpi,
sarnaqatayna. Jurnantuxa uka jaqina ajanupata walpuni larusitayna,
jupxaruwa sawkasitayna, sanq’xayatayna, walpuni k’umitayna,
janipuniwa nayaxa yaqhampi sarnaqkiristhti, sasa, jaqirusa wali
parlatayna.
Ukhamawa mä qawqha pachaxa, aka taripkiri pachaxa,
mäkipaskatayna. Uka sawkxayirina warmipaxa Awki Samañana, mä
piryuriku suk’añana, wali kusa aliqaki irnaqt’askatayna.

Supayaxa jani aka pachanxa inaki sarnaqkitixa, ukaxa jaqitaki mä
taripiriraki ukhamächiyaxa janicha. Jupakawa uka aru liwrinakaru
juchachasiyañaru p’iqinchayxatayna.
Ukatsa chachaxa, sañäni chachanakaxa, warminakata sïpansa,
ñanqha amuyunïchixaya: supayaxa pä ñanqha amuyuni chachanaka,
uka jiwitaki wawani warmiru, chacha pura apuystasa, iyawa
sayasiñataki, khithanitayna. Maynisa maynisa wali sapatiruna
warmiparu turiyapxatayna. Warmixa janiwa akch’asa chachaparu
sallqjaña munkataynati. Amukiwa warmixa wali p’iqi janiwa sasa
khiwiskatayna.
Qalasa umampi ch’aqkämi p’iyjti. Ukhamawa mä juk’a pachata uka
warmiru sumanaka churäma sasa, wali maynisa maynisa
parlxayatayna. Walpuni jumaruxa munassma, sasa. Iyawa sitätaxa,
janipuniwa qullqita jalstaykämati, sasa. Sarxañäni, yaqhachaqaru uta
alkilt’asiñäni ukata uta sutimaru alarapxäma, sasa. Yasta juk’ata juk’ata
uka wawani warmina p’iqipanxa ukanaka churäma sataxa
amuyupaanxa muyxataynawa. Inasa chiqaya, chachajasa
sapatirukipiña. sasa, ukhamaya utsa alarapchitanixa, sasa. Uka mä
supaya jaqixa wawani warmiru iyawa sayxataynawa.
Yasta warmxa qurpachaña utaru irpantxataynawa. Ukjatxa uka
supaya chachatakisa warmitakisa janiwa kunasa jucharara
sanaqañtakixa ch’amäkxataynati. Ukatxa, uka paninitakixa, janiwa
mayaki payaki, ukjaki sañjamäkataynati. Ukjatxa jani jakhkaya kutiwa
juchachasiri sarxapxatayna.
Chacha warmi jaljtasiyataynawa. Chacharu pä wawa ant’awayasawa
warmixa yaqha chachampi sarxatayna. Sapatiruxa phuxuri jalljama
jachatayna, jaqiru k’umirïtsa chuyma liq’isisawa amtasitayna.

Warmixa niyaki uka supaya jaqitaki wallq’ïxasaxa, arsutama
phuqhxma sataynawa.Uka supaya chachaxa warminïskchixaya, ukata
janiwa kuna aru phuqhañsa amtkataynati.
Niyawa marätayna, niyaki jupataki wawani warmiptayxasaxa,
warmiru uka supaya jaqixa alispayañkama nuwxatayna. Warmixa
nuwjata sapatiru chachapa ukaruwa, mä wawampisa yapt’asita ukhama
kutt’xatayna. Yaqhana wawapasa q’ipt’ata, jupana wawapasa ampararu
wayt’ata, ukhamawa pä wawaniwa chachapana ukaru kutt’xatayna.
Chachaxa amukiwa katuqasxatayna. Niyaki katuqt’asxasaxa, pä jilïri
wawanakampi ant’awayasa, ukjpachani pusi wawani warmiru
jayt’awayasaxa, jupaxa Brasil irnaqiri sarawayxatayna. Ukana
Jurnantuxa umata jichhaxa kantt’asiski, siwa:
Warmijlaykuwa irnaqirisa
aka jaya markarusa purt’anthxa.
Jaqirusa k’umiñäkataynati,
Khititsa larusiñäkataynati.
Ukja suma nayranakamasa,
yaqhana jachäñatakikitayna.
Juma yaqhampi sarxatamatxa,
nayranakajasa uma laxmaki.
Phutuna ajanuma uñkatassma,
ukjaxa chuymajasa jiwt’ituwa.
Kunaksaya pantjasiwaystanxa,
jumalaykuxa kunjampachasa,
kawksatsa kawkitsa kunärsasa,
jiwatasa jakatasa purinïwa.

Akjaruxa supayawa amtapa tukuyxani, jupakixaya sarnaqatassa
saraychixa, janixaya jiwasaxa jaqïñani jaqjama sartañataki, phuqhata
ch’ikhi chuymaniru ch’amanïkstantixa, janicha!
Kunasa kunäpana jaqiruxa janiwa k’umiñäkiti, taqi kunasa ayniwa,
ch’ikhïstaxa amuyasma!
III. Mama Alisya
Mama Alisyaxa Chuqi Yapu markana yurirïtaynawa. Awkipa
taykapaxa Tara Quta markatwa jutapxtayna. Jupaxa janiwa aliqa
wamïkataynati. Alisyaxa jani khitimpi tupkaya walt’ata
jiwitakïtaynawa. Janiwa jach’a tansäkataynasa, janirakiwa jisk’a
tañäkataynasa, lunqhu, wali janq’ulla, muruq’u ajanituni, pä jach’a wali
jiwaki nayranakani, ñik’utapaxa ch’umphi, ñuñusa chaka, ch’inasa q’ipi,
ukhama kawki munkaña tawaqu warmïtaynawa.
Waynasa jupatakixa uka jak’anakata laqawa uñstarapirïtayna.
Waynäñasa tawaqüñasa kawkinsa munasiña thakhiru sarirïchixaya,
ukata jupanakaxa laqawa wali munasxapxatayna. Waynaxa ratuki
Alisyampi jaqichasiñatakixa, kuwartila saraña amtatayna, wiñayataki
munasiña tawaquru parlawayasaxa:
–Kuwartilatsa kartanaksa walpuni qillqanïma–, sataynawa.
Kuwartilaru laqawa sarawayxatayna. Wali jayaruwa, palla jilirïnakaxa,
kuwartilatxa ananukutayna. Palla palla waynaxa tawaquparuxa wali
kartanaka apayanitayna. Uka walja munasiña kartanakxa, waynana
kullakanakapaxa, janiwa mä kartsa tawaquruxa churkapxataynati.
Alisya tawaquxa, waynaxa, armasxchitüya, sasaxa, niya tunka phaxsitxa
yaqhampiwa parlxatayna, ukampiwa laqa kasarasxatayna.

Palla pallata waynaxa kuwartilatxa purinxataynawa. Tawaqupa
kasarasxatapa yatisaxa laqawa tawaquna utapa jalatayna:
– Kawkisa, jichhakucha kasarasxañäni,…
– ¡Kuna! Nayaxa chachanïxthwa,… Jumaxa janisa mä kartsa
kuwartilatxa qillqankistatixa, armasxchitüya, sasawa nayaxa
jaqichasxtha, …
– Kuna janiwa, akaxa kartanakaxa–, sasa, phamillapata
aparaniwayata kartanakampi warmiru phawkatatayna.
Sumthapisa, uka paninixa papaya umasiriwa sarxapxatayna. Ukjata
jupanakaxa, chachapa jamasata, munasiri tawaqu waynawa
tukxapxatayna. Waynaxa umaña yatintawayxatayna. Walja
maranakawa ukhama jamasata sarnaqapxatayna. Mä uruxa uka
kuwartilaru sarasa warmi apt’iri jaqixa umkämiruwa jiwawayxatayna.
Mama Alisyaxa chachaparuxa janiwa ancha kunsa tumpirïkataynati.
Chachapaxa, warmipa waynampi sarnaqkañkamaxa, yaqha
warminirakiwa qamxatayna.
Amijanakapasa:
–Chachamaxa yaqha warminïxiwa: mä chutawa warmipaxa–, sasa,
inawa parlaskapxatayna, jupaxa waynapampi jani pachanixaya
sarnaqaskchixa, ukata chuymapana: “janiwa chiqäkpachati”, sasa,
janiwa yäqkataynati.
Mä uruxa mä, juparu muni munjama munasiri amijapaxa mayampi
sarakikitaynawa:
–Chachamaxa yaqha warminïxiwa, Chachamaxa Altu Patana utani
ukhamwa, wawapasa tunka phisqhani maranïxiwa. Sapa machaqa

mara, nawirara, sapa anata phistana chachapaxa uka yaqha warmimpi
wali thuqht’aski–, sasa, ukhama wasitata phuqhata parlxayatayna.
Ukjawa jupaxa yatiñlayku irpayasitayna, ukhampachasa jupaxa janiwa
ukhamäspawa siskataynati. Jupa sapakisa kawki sallqjaña ñaxtaña
chuymanïkaspa ukhama amuyasitayna, uka juchsa jani kunjamatsa
imt’asiña yatkaspa, ukhama amuyunixa janiwa yäqkataynati.
–Khayawa, utapaxa, ukarakiwa tintapasa–, sasawa, wawqipaxa
uñacht’ayatayna. Jupanakaxa jayataki uñch’ukipxatayna. Mä warmixa
tinta punkuru jak’achasa liq’t’atayna, chachapaxa tinta punkuru
jalst’anisa, t’ant’a aljt’awayatayna, anqa uñatatawäsa, laqakiwa
kutintawayxatayna. Mama Alisyaxa pachpata uka tinta alasirjama
makatasa, liq’t’atayna, chachapaxa laqawa jalst’anitayna:
–¿Mama kunsa aljt’äma?, sasa.
–Chhuy! Jumaxa akana yaqha warminïskatät!–
–Janiwa mama Alisya!....–
–¡Qhax! ¡q’ax! ¡chhullx! ¡q’un! ¡ch’unk! ¡tux! ¡chililink!–
Uka tinta, qalampi q’ala k’uphsuwätayna.
Alisyaxa jacht’asisa tataparuwa awisasitayna. Alisyana tatapaxa
qamiri jaqïtaynawa. Pä wawaniki: mä yuqalla mä imilla. Altu Pataruxa
pä utani, Chuqi Yapu markanxa pä utaniraki ukhamätaynawa. Uka
uruta pulisiyaruwa apayasipxatayna, Fiscalia ukaruwa puripxatayna,
ukhamata jaljtxapxatayna.
Maranakasa laqawa mäkipawayxatayna. Tatapa wiñaya
sarxatapatxa, jilapaxa kullakaparu sataynawa:
–Alisya, irnaqawijatxa wali qullqinïskthwa, jumaki uka tinta
alkilatanaka apthapisiskma–, sataynawa.
Mama Alisyaxa wali qullqini warmïxataynawa.

Janiwa chachapa armaña yatxkataynati. Mama Alisyaxa mä
chachampiwa mä phistana uñt’asitayna. Uka chachaxa “sapakïthwa,
ukatsa chuphirüthwa”, sataynawa.
Mama Alisya wali jiwitakïpanxa uka chuphiruxa, uka warmimpi
parlthapisa, wali kusisitayna. Uka chachaxa: “aka warmxa janipuniwa
antutaskäti”, sasaxa, layqirimpiwa chinkatayasitayna. Ukhamata
warmixa jupampi sarnaqañata wali jiwt’xatayna. Uka chuphirutakixa
manq’a alarapitayna, manq’a utana kuntixa munkixa uka
phayarapitayna, ukhamaraki uka chachaxa tiliphunutsa uruna kimsa
kutiwa mama Alisyaru jawsanirïtayna. Wali sumpini sarnaqapxatayna.
Uka jaqiruwa Alisyaxa qullqsa churirïtayna, janchi manqha isinaksa
alarapitayna. Qhiphatxa warminïskatapsa yatxataynawa, ukatsa jupaxa
janiwa kamsañsa yatxkataynati. Ukhampachasa kunjampachasa
jupampi qamxakitaynawa.
Taqichaqpuni sarapxirïtayna, ukanxa chuphiruxa janiwa mä papaysa
alirïkataynati, alujamintsa janiwa pajirïkataynati, manq’anaksa
janipuniwa alaña yatkataynati, janipuniwa kunsa alirïkataynati.
Wawjamakiwa mamapampi sarnaqt’irïtayna.
–Alisya, pasiyt’iri sarañäni.
–Iyawa–, sasa, jupaya jichha mänxa taqi kunsa pajchini, sasa. Ukata
janipuniwa kunsa pajirïkataynati. Sapa phaxsiwa uka chuphiruxa
kawksa saraña munxirïtayna, anchapuniwa qullqi apsuña munxatayna.
Mama Alisya suxta marawa ukhama sarnaqatayna. Kunasa
tukusirikïchixaya, ukata mä uruxa mama Alisyaxa amuyasxatayna.
Jachjayasisa, mama Alisyaxa janiwa chuphirumpi parlaña
munkxataynati.
Mama Alisyaxa mä uruxa Tata Panchuruwa, chacha apayita, sasa
achikasiri iklisya saratayna. Tata Panchuxa ratukiwa mä chacha
khithanitayna. Janiwa jayäkataynati, “akïricha walïni”, siskaspasa,

ukhama mayampsa khithankakitaynawa. Panpachaniwa uka
chachanakaxa Julyu sata sutinïtayna.
Ukata wasitata mama, Alisyaxa tata Panchu uka, achikasiri
saratayna:
–¿Nayasti, payata payata khithanita sismatisti? Mayakxaya nayaxa
munsthxa, jumakiya maynïri khithanitaxa–, sataynawa.
Qhiphjata maynïri Julyu sata, khithanita chachaxa, jiwxataynawa.
Mama Alisyaxa maynimpikiwa qhipharxatayna. Jupampiwa
chuphiruruxa waxrt’ayxatayna. Chuphirumpi Julyumpiwa mama
Alisyaxa sarnaqtatayna, pä marawa ukhama sarnaqatayna.
Chupiruxa Alisya waynapampi mä pinsyunana manq’kiri
katurxatayna. Ukata nuwsutayna, waynarusa takintatayna, pulisiyaru
apayasipxatayna. Jani mämpisa parlañatakiwa papila lurjasinipxatayna.
Chuphiruxa layqkatasita ukhamächixaya ukata janiwa jaljtaña
yatkapxataynati.
Ukjata umata uka jaqixa Alisya utaparu sapüru sarirïtayna, tuqisiri,
arnaqiri, ukhamawa machata sarirïtayna.
–Awila karaju!, waynarara, pisitira, jani sist’asiri –, sasa, kunaymana
arnaqjiriwa sarirïtayna. Ch’uqi chuymaxa janiwa arnaqxkämati, sasa,
walipuni achikasirïtayna. Ukhamarakiki machantataxa arnaqiri
sarxirïtayna. Ukhamakipuniwa sapa kutisa pasaskatayna. Jupaxa,
Alisya mamana chuymapaxa, janirakiwa uka chuphiruta jikiqtaña
munirïkataynati, ukhama tuqjatpachasa, arnaqjatpacha, papila
lurjasitpachasa, jupampi sarnaqaña sarnaqañakiwa munasiskirïtayna.
Mayanxa yasta warmiru nuwxataynawa.
Sapa kutiwa ukhama arumaya uru tuqiri, arnaqiri sarirïtayna.

Ukhampachasa Alisya mamaxa qhipha chachampi jaqichasiña
amtxatayna. Uka Julyu jaqixa wali suma jaqïtaynawa: juyanaka luriri
ijma awkilïtaynawa.
Ijma awkilimpixa, ukhamaraki, taqichaqa pasiyiri sarapxirïtayna.
Santa Cruz, Tarija, Urüru, Putusi, Qucha Pampa, Arika, Ikïki, Lima,
ukanxa jupakamakiwa kunsa pajirïtayna, janipuniwa warmiruxa kunsa
pajañapa munirïkataynati. Maynita sïpanxa mayja jaqipunïtaynawa.
Mara phuqhawipanxa, mama Alisyaru uruyañatakixa, isinakapsa
saypacha alarirïtayna. Qullqsa pä waranqa phisqhapatakani, “akaxa
jumana kunsa muntaxa, uka alaqt’asiñmatakiwa”, sasa, churirïtayna.
Jichhaxa ukampipiniwa jaqichasiña amtxatayna, ukatsa chuphirsa
thaqhaskakitaynawa, janipuniwa armaña yatxkataynati. ¿Uka mamaxa
kuna kamachatäpachasa? ¿Uka warmixa layqkatatäpachacha? ¿Ukxa
kunjamatsa qullaqañäspa? Ukanakxa jumawa amuyt’xäta.
IV. Maymara jichhürjama
*
Jisk’äkayatha ukjaxa tatajaxa nayaru Yunkasa irpiri. Anaku,
Tranküma Ukhamaraki Milliwaya, ukäkanakana sarnaqirïtha. Uka
jak’ana, Puente Villa ukjana, pä jach’a jawiranakawa jikisi, ukata uka
jawiraxa wali jach’äxiwa, ukhamarusa umasa pampawa qhullullisa
saraski, uka thiyanakana yaqhipa jayata jutiri jaqinakaxa ch’alla jariskiri.
Trankümana mä tiyujawa, Tiburcio sata, sarnaqatayna. Juparu
tumpirjamawa Yunkasa sarapxirïtha. Ukata mä arumaxa tatajaru
kuñtiri: aka jawirana mä t’aqhi jaqixa ch’alla sapuru jariskatayna,
ukaruwa, uta luririnakaxa, ch’alla alasiri awtupampi sarapxirïtayna,
ukhamawa ukana sapüru ch’alla jarisa aljasa sarnaqaskirïtayna. Mä
uruxa, ch’alla jarkasaxa, mä qalawa liwstxatayna, ampara qutata jilarkiri
ch’iyara saruntata qaljamätaynawa, siwa. Mayja ch’iyara jasa qaläpana
irtchi –¿akasti kunaraki?– sasa, ukata yaqha qalaru qaqtchi, ukata mayja
q’illu qhuyalaki uñstchi, qurjamakïchi, jupaxa quri uñt’arakchiya, akaxa

quripuniwa, sasa uka urpacha jani mämpi ukjaru kuttankiri
sarawayxatayna.
Mayxa ukhamaraki parlapxiri. Suninarakiwa siwa. Kuka
akhullt’aschi, jusachañataki alkulampi ch’allt’asirakchi. Mä jaqixa
t’aqhiñawa uka Pakaji pampana wakampi qhulu uraqi qhulliskatayna.
Rijaxa mä sillp’a qala uraqita khakhtxatayna, mä p’iya qhaphirxatayna,
ukata uka jaqixa uñantchi mayja yänakanjamakïchi, ukata q’ipipata
alkula aptasinisa ch’allt’chi. Uka yänaka apsurchi, qurikamakïtaynawa,
siwa. Jupaxa mä yatirimpi wali waxt’ayxatayna, uka yäna aljarasa awtu
alt’asitayna, ukampi jichhakamawa suniru sapüru sarantaski, siwa.
**
Kimsa tunka marata nayaxa Chuqi Yapu markankxthwa.
P’asanqallanina qamaskayätha, ukjana waljaniwa markajata ukana
qamapxarakitayna. Ukana mä waynaxa utjäna, Tipuwani irnaqiri
sarirïnwa, purt’anisaxa kawkipuniwa ch’uta thuqht’askiri, mä simana
qamarawayi ukata sarawayxaraki, mä kimsa jani ukaxa pusi phaxsi
chhaqhasxiri ukata utaparu puriskarakiriwa. Ukhamakpini uñjaskirïtha.
Mänxa mä tawaqu jikxatasxatayna. Chikxataynawa. Mä
wawanïxapxiwa.
Ukhamakpuni uka waynaxa puriskiri saraskiri. Qamt’awayi,
umt’awäpxi, uka simana sarnaqt’awäpxi, warmiru qullqi jaytt’awayasa
sarawayxi, janjamakiwa qullqitsa pisinkapxirïkiti.
Mayana wali kusisita purinxiri. Nayaru wali munasiri,
tiyuparjamawa uñt’asitu. Utajaruwa wisitt’anitu.
–Tiyu jichha kutixa qurixa wali kusapuniwa wakt’xitu, ¿kunsa
luriristhxa tiyu?–, sasawa yuqalla wawaxa jiskht’asitu.
–¿Qullqiru sïpanxa, niya qawqhsa waxt’tamxa?
–Niya phisqha waranqa ch’uxña qullqiwa.

Ukata nayaxa amuythapisa, jiskht’askakthwa:
–¿Kamsaraki munirimasti?
–Jupaxa laqa kasarasxañäni sakituwa–, ukata wali amuyt’asina jistha:
–Nayraqataxa: janipuni Tipuwaniru kutt’kxamti. Payïri: Akata
Tipuwani Wak’anakaru waxt’ayxma. Kimsïri: Uka qullqixa janiwa inaki
t’unjtayañmäkiti, juk’ampi mirtañapataki kunsa lurañamapuniwa.
Pusïri: jani aka markana jaqichaskamti, akanxa q’ala uka qullqi
chhaqhtayxätaxa, antisa kampuna jaqichasinma, ukanxa pinkillusa
tarqasa inakiwa jaqisa phusart’arapïtamxa, manq’ayañasa janiwa ancha
qullqitakïkaniti–.
Ukhama uka waynampi parlt’awayapxtha, jupaxa Inkäwi
suyunkiriwa. Muniriparuwa uka pusi amtxa yatiyatayna. Ukata
muniripaxa amuyt’xatayna:
–Sunsu janitikiti amuyaskta, impiyata ukhama tiyumaxa parltamxa.
Maya: antisawa Tipuwaniru kutt’xañamaxa, jichhawa quri jikiñxa
qalltasktaxa. Paya: Janiwa kuna wak’anakarusa luqtayksnati, jupaxa
yatichirjamarakisa, jani yatki kunaraki: tata kuranakasa
iwankhillunakasa uka luqtayañaxa juchawa, siwa. Kimsa: Kuna,
qullqixa jiwasankiwa, jiwasawa kuna lurañsa yatiñäni. Pusi: Nayaxa aka
La Paz markana jaqichasiña munthxa, phamillanakajawa jaqichasitaja
uñjañapa ¡Chhuy! kuna pinkillu, kawki tarqa, pä orquestampi
jaqichasiñäni, ukatsa janiwa kuna ch’aphi orquesta ukäñapäkiti, wali
yäqkañäki ukäñapawa–.
Muniripaxa Wisk’achani pampana jakasiri tawaqütaynawa.
Markapanxa jaqinakampi jani wawxa uñjayasiñataki kanastaru
wayuskirïtayna, nänkirixa uksa warmirakiwa, jupawa ukhama
sarnaqatapa yatinitayna.
Warmina amtaprjama jaqichasiwa. Uka qullqi q’ala tukjapxatayna.
Muna jani muna uka jaqichasiwiruxa sarapxthwa. Janiwa kuna

phamillapasa utjkänti, mä kampisinu chacha warmikiwa tatapa
mamapäthwa sasa uka thuqht’äska, taqi jaqisa nänaka jaqkamakïnwa.
***
Kasarasisaxa warmixa laqawa chacha Tipuwaniru khithanukutayna.
Mäna purini jani kuna qullqinikiwa purinitayna. Ukhama
sarxarakikiwa, mä kimsa phaxsita purini, ukhamarakikiwa, mayana
ukhamarakikiwa, yasta niya maräxataynawa, janiwa qurixa
juskxataynati. Ukata warmixa alisnukxatayna:
–Aka mäna jani qullqini purinïtaxa, janisa purinxama– sataynawa.
Waynaxa, ñakakiwa manq’añataki irnaqasxatayna, janiwa qullqisa
qurisa juskxataynati, kimsa phaxsita janiwa purkataynati, ukata
warmixa karta apayatayna.
–“Janisa purxtasa, nayaxa yaqha chacha jikxatasxtha, nayata
armasxita, jani purxamti”– Uka karta waynaxa uñxatt’asitayna, ukata
Tipuwanina machantasitayna, jacht’atayna, jalluxa jupana
jachataparjamawa jani samart’asa jalluntatayna, uka Tipuwani jawirasa
wali phuxutayna, uka jawira qarqa patata qunxatt’atawa, jacht’asisa:
–Maymara jichha urjamawa pä orquestampi jaqicht’asiwaythxa,…
– sasawa uka walja juri umani jawiraru jalantirjama umata iki
chümiskatayna. Yatisaxa walpuni uka jawira aynacha thaqhapxatayna.
Uka waynaxa ujata jichhakama jani uñjañatakiwa chhaqhawayxi.
V. Qachu Chuku
T iti Qaqa quta aynachatuqinxa, uka suni pampanxa, uka Uma
markanxa pä phamillawa wali awqapuni utjasipxatayna. Jupanaka
jak’asina, ukhamaraki uta qurpani ukhamäpxataynawa. Jupanakaxa

ukhama awqäxasaxa aruntañsa armasxapxataynawa. Janipuniwa
jupanakpura uñjasiñsa munkxapxataynati.
Maynixa mä phuchhani mayniraki mä yuqani ukhamawa jani
akch’asa parlasisa qamasipxatayna. Maynina phuchhapaxa, Teresa sata,
niya tunka paqallqu marani, wali lunqhu jach’a tansa janq’ulla, wali
jiwitaki, tawaqütaynawa. Mayninraki niya ukja maranakani, kawki piji
wayna, inka ajanuta ajanuni, ukhama waynätaynawa. Maynixa mama
Qantuta mayniraki mama Qupaña. Uka wawanakaxa uñt’asxasaxa
janiwa jupanakaxa tatanaka mamanakapa awqätapxa yatiña
munkxapxataynati. Jupanakaxa jani kasusipachawa munasipxatayna.
Mä uruxa ukhama tatanakapa awqätaplaykuxa tawaquxa jamasata
waynana utaparu sarxatayna. Uka yatisaxa tawaquna mamapaxa
walpuni thithitayna. Kamisa phuchhajaxa uka awqa qallumpïnixa,
kumjamsa uka awqajampi jaqichasinixa, kunasa aka wawajana
chuymaparu mantpacha, sasawa wali thithita tawaqxa, uka awqana
utaparu jalasa, munkiri jani munirpacha ch’amampi waysusinitayna.
Inawa uka awqa waynana tatapasa mamapasa killiskapxatayna.
Ukhampacha tawaqu aparasinisa kawkipuniwa kusisxatayna.
Waynana phamillapaxa, Qupaña satätaynawa. Jupanakaxa ukhama
tawaqu ch’amampiki waysusiwayxïpanxa, aruta Ch’iwu istansyata
yaqha tawaqu yuqapatakixa irpsusinipxatayna. Ukampiwa impiñu
kasarkatatayna. Uka tawaqxa wali kusa Tirisa tawaquna mamapa
jak’anakana, wali q’aya charula sapatusa k’irikkiriki irpanaqasitayna.
Mama Qantutana phuchhapaxa uka awqa qallu waynataki
usurïxataynawa. Mamaparu wawachxatatayna. Mamapaxa uka
waynata alissusinisa amuykiwa uka wawa uywatayna. Tawaquxa wali
kust’ata lunqhu tawaqüsaxa, jani uñt’ata waynataki, wasitata
usurïxataynawa, ukata mayampi wawachxatatayna.
Uka qhiphata warmini Waqi sultarutaki wasitana usurïxataynawa.
Ukata sultaruna warmipawa Tirisa tawaquru sullsuyañkama

nuwjxatayna. Qhiphata wastata wallq’ïxatayna.Ukjawa mama
Qantutaxa kulirasxatayna. Tawaquruxa ukhama niya
wawachänchjataru k’uphaña lawampiwa jawq’xatayna. Tawaquxa
iskapawayasa mä jawiranwa wawachasitayna, ukhamawa Chuqi Yapu
markaru sarxatayna, ukana uka yuqalla wawapa qhilla pataru
inknuqt’anxatayna, ukata chuymaya sasina wasitata ukjaru kuttayna,
wawaxa janiwa ukankxataynati. Jani wawanikiwa utaparu kutt’xatayna.
Qhiphata mä ijma achachiwa Teresa irpaqañataki sart’xatayna. Mama
Qantutaxa impiñuwa irpxarayatayna. Uka Qachu Chuku achachixa wali
jisk’a tañätaynawa. Warmiruxa niya thixnita p’iqi wayurata
ukhamakïtaynawa. Jupaxa Chuqi Yapu markana utanïtaynawa, aruta
uka tawaqu irpsusinitayna. Jillimani markana jaqichasipxatayna.
Jupatakixa pä imilla wawa wawacht’arapitayna. Warmixa Ikinu plasana
aljasawa waynanïxatayna. Qachu Chukuxa warmxa katjasxataynawa,
ukatxa pataru sarasawa jaychkatasinxatayna.
Kunasa jani wali qalltataxa, janikipuniwa wali tukuyirïkiti. Qawqha
awqäkañänisa, pachampixa sumacht’asxañawa waranqaxa. Chuymaxa
qawqha jachjayasitasa qullt’asxañapuniwa. Aka pachanxa, jani chuyma
luqt’asisa atipt’irikipuniwa aynacht’xirïtayna. Jucha p’amp’achita sasa
killkataskiriruxa iyawa jisxañakiwa. Ukxaruxa jumawa juk’ampi
amuyt’xäta.
VI. Lunthatata wawa
Q ’aranakaru sirwiñaxa ispañulanaka purinitatwa utjxatayna,…
Mä q’axu tawaquwa Chuqi Yapu markaru sirwintata irnaqiri sunita
saratayna. Thaqhasa thaqasa sirwintata irnaqaña jikitaynawa. Ukana
taqi kunana irnaqatayna: wawa uñjirïtayna, manq’a phayirïtayna,
isinaka t’axsurïtayna, isinaka planchirïtayna, uta pichthapirïtayna,
wawa uñjirïtayna, ukatxa arumaruxa uta pisu warirampi llijtayañakama

qaqsurïtayna, kusina yänaka jariqirïtayna, kusina pichasa jarirïtayna,
janipuniwa samart’añaxa jupatakixa utjirïkataynati.
Wali q’apha, q’axu tawaqükasaxa, taqi kunsa laqakiwa lurt’irïtayna.
Siñurapaxa tuqiki tuqi iqtirïtayna. Janipuniwa uka siñuratakixa kuna
luratapasa walïrikataynati. Tuqkamikiwa alisnaqirïtayna. Janiwa
jaqirjama juparu uñjkataynati. Manq’a puchunakaki manq’añpatakisa
waxt’irïtayna. Taqi kunatsa wali sintisirïtayna. Inya, kuchina sasawa
tuqjirïtayna. Juparu ancha uñisita amuyasxatayna.
Sapurusa jupaxa utana sapakiwa irnaqaskirïtayna. Mä uruxa
amuyt’asxatayna. Wawa q’ipxart’asiwäsa markapa jani mämpi
kutiniñataki sarawayxatayna.
Siñurapaxa, jani amuyani, wali thaqhatayna. Uka pachanakaxa
janiwa sirwintataki ancha, jichhjama, kawkinkirisa, khitisa
tatanakapasa, ukanaka jiskhipxirïkataynati, siwa. Ukhamata janiwa uka
q’axu tawaquru katuña yatkapxataynati.
Uka sirwinta tawaquxa, wawasa q’ipt’ata, markapa purxatayna.
Ukana janiwa wawxa utaparu puriyaña yatkxataynati, ukata
amuyt’asisaxa: mä qamiri jaqiwa jani wawani uka istansyana utjatayna,
ukana utaparu nayraqata puritayna. Uka tataruwa satayna:
–Mä q’arawa Chuqi Yapu markana wurlasitu, ukata wawanïthxa, aka
yuqalla wawa jumaru churasiwaykäma–, sasawa wawxa
churawayxatayna. Uka jaqixa, jani wawanïsaxa wali q’aya uka asu
wawa katuqasitayna. Ukhamata uka wawa wawapjama uywasxatayna.
Juk’a pachanakata wawaxa jalnaqxataynawa, jisk’a yuqallaxa jiwitakiwa
jilsxatayna, iskuylarusa sarxarakitaynawa.
Pachaxa jalaskakitaynawa. Niyawa pä tunka mararu purxatayna, uka
jisk’a yuqallaxa waynäxataynawa. Kuwartilatsa mistunxataynawa. Pata
pampana jaqichañakiwa phaltxatayna.

Taykapa awkipaxa Chuqi Yapu markanxa luqhjamawa wawapxa
inamayapuni niya pä tunka maranaka thaqhapxatayna. Inamayawa
tiliwisyunarusa raryurusa piryurikurusa awisu apsuskapxatayna.
Janipuniwa wawaxa uñstkataynati. Kuka uñirina ukarusa
sarapxataynawa. Yatirixa:
–Wawamxa katuskapxätawa, suninkaskiwa, janiwa qhirwankkisa
kuna jayankkisa, qhathuta qhathu jiskhnaqanipxma–, sataynawa.
Pä tunka maranakkamasa sinti llakita jiskhnaqasa uñnaqasa markata
marka thaqhasisa saraskapxatayna. Ukata mä suni qhathuna jiskhisa mä
juk’a yatxapxatayna.
–Jisa, mä jaqiwa mayja q’ara kasta yuqalla wawani, inasa ukächispa–,
sataynawa, mä alakipa qhathuni warmixa. Laqawa uka istanskama,
wawa chhaqhayasiri chutasa q’arasa, chhukhupxatayna. Uka jaqina
utapa qaritawa puripxatayna. Uka jaqixa yuqapa irpsusinitayna.
Chiqapuni uka waynaxa q’ara awkipasa kikpkakïtaynawa.
– Jumaxa wawajätawa!–, sasawa uka chuta siñuraxa uka waynaru
katuntañataki jalkatatayna, ukata waynaxa impiñuwa jaqi tatapata
waythapisxatayna. Janiwa uka chuta siñurampixa jak’asiñsa
munkataynati. Wali parlapxatayna:
–Kuna akaxa wawajäskiwa, nayaxa pä tunka marawa, jisk’a
asukutpacha, uywasthxa–, sataynawa.
–Janiwa akaxa wawajäwa. ¿Kawkitpinsa aka wawa kattaxa? ¿khitisa
aka wawa churtamxa? –, sataynawa, uka q’aranakaxa. Ukata uka jaqixa
jisxatayna:

–Mä sirwinta imillawa, mä q’arawa, Chuqi Yapu markana, wurlasitu,
aka wawa uywjawayaña munthxa, sasa churasiwaykitu. Ukhamata aka
wawxa uywasisktha–, sataynawa.
–Uka tawaquxa kawkhansa utji, uka uñacht’ayapxita–,
sapxataynawa. Awkixa utapa uñacht’ayxatayna.
Uka Tawaquxa walja wawani warmïxataynawa, ukata warmixa
satayna:
– Naya irnaqkayätha ukjaxa, ancha uñisipxirïtu, manq’atsa
sintisipxiriwa, manq’a puchsa sintisisawa churapxiri, janirakiwa pajañsa
munapxirïkituti, uka kulirata, jupanakaxa t’aqhispxarakpana sasawa
wawa apxaruniwaytha–, sataynawa.
Waynaxa janiwa uka kampisinu uywiri awkipampi jaljtaña
munkataynati. Jupaxa kawki kampisinu, waksa awatt’asiri, aymarsa
parlt’asiri ukhamaraki kastillansa arst’iri, ukhamäxataynawa. Siñurampi
q’arampixa, uka uywiri awkimppacha yuqapamppacha Chuqi Yapu
utaparu irpasinxapxatayna.
Jaqiruxa jaqirjamawa uñjañätayna, janiwa jaqiruxa t’aqhïskipana
juk’ampi t’aqhisiyañäkiti, siwa. Jaqïña chuymïñawa waranqätayna. Jani
jaqïña chuymaninakaruwa kuna chijisa arkirïtayna. Uka jaqiru yäqaña
chhaqhanixa, jaqixa janiwa jaqïkxaniti.
VII. Tata Phaxsi
Pirwata k’ithasinitayna. Chuqi Yapu markana kasarasitayna.
Warmini wawanakani ukhama sumawa qamxatayna. Wali
qamirïxataynawa. Utanakapasa waljätaynawa. Mä utapaxa Panqara
Uñtankataynawa, mayaraki Pantiymata aynachchaqana utjatayna,
mayanakasti Buenos Aires jak’ankataynawa.

Uka pachanakaxa jupaxa sumiru yänaka lurarirïtaynawa. Uka
yänakxa Uma Llamaya markanwa aljirïtayna. Mä imilla, sirwintataki,
uywasitayna. Imillxa aliqata munataparjama uywsusitayna. Imillaxa
nayaru wali kusa yanapitu, sasawa, warmiparuxa Yunkasa aljiri
khithanukurïtayna. Warmixa Yunkasa sart’askirïtayna, ukata muxsa
achunaka aljañataki apasinkirïtayna. Juk’ata juk’ata tata Phaxsixa uka
imillampikiwa apthaptxatayna. Ukatxa warmisxataynawa. Ukhama
jayawa sarnaqapxatayna, mayanxa munata imillapaxa usurïxataynawa.
Tata Phaxsixa pastillanaka imillaru sulluñpataki churirïtayna. Mä kutixa
janiwa sullsuyaña yatkxataynati, atipjäsxataynawa. Janq’u isini qullirï
ukaruwa imillaru sullsuyañataki irpxatayna. Uka uruxa imilla qulläwita
irpsusinkatayna, ukhamaruwa warmipaxa, imilla irpsunkiri,
katjayasxatayna. Ukjata tuqjasxapxatayna, achachixa jupakiwa
wapuchasxatayna:
–Kuna karaju ¿Kuna jumaxa yatta?
–Kuna jayawa ukhama sarnaqxapxtha–,… sataynawa imillasa,…
Warmipasa wawanakapasa, q’ala maya maya utanakxa
katuntasxapxatayna, awkiruxa mä utaki uñachat’äpxatayna.
–Nayawa taqi kunsa yatthxa–, sasa tawaqu irpxarusiwayasa utata
sarawayxataynawa.
Tata Phasixa 42 marani, imillaraki 15 marani, ukhamätayna.
Pantiyma utapa aljantawayasaxa, uka qullqi q’ipxart’asiwayasa, Brasil
marka tawaqumpi sarawayxapxatayna. Ukana kuspini
sarnaqt’apxatayna, walkiri qurpachaña utanakana qamt’aniwäpxatayna,
ukhamaraki manq’anaksa manq’t’apxatayna, phuthunaksa
apst’ayasipxatayna. Niya qullqi tukusirjamäpanxa Santa Cruz markaru
sarxapxatayna. Ukhamarakiki uka markanxa qamt’apxatayna,
ikt’apxatayna, manq’t’apxatayna, thuqht’apxatayna, phutunaksa
apst’ayasipxatayna,…ukata qullqi tukusirjamäpanxa Chuqi Yapu

markaruwa kutt’anxapxatayna. Qullqixa q’ala tukuntata, ñakawa
antikritikutaksa utjxatayna, ukata antikritiku K’ili K’ili parkiru
katt’asipxatayna, uka wasitata sumiru yänaka luraraña qallantatayna.
Uka Uma Llamaya uka yänaka aljañataki wasitata sarantirïtayna.
Imillxa, warmiya nuwjaraqchitaspa sasaxa, janiwa Uma Llamaya
marka irpirïkataynati. Pantiyma jak’anaka imillaxa sumirusa
k’umphunt’ata ukhamarusa chukt’ata sapa wirnisa achachi puriri
suyt’askirïtayna. Warmipaxa janiwa nuwjirïkataynati, janirakiwa
phuchanakapasa ukhamaraki yuqanakapasa kunsa sapxirïkataynati.
Qhiphatxa mä wawaniwa qamasxapxatayna. Uka wawaruxa, taqi
jaqinakjama, ukch’alalpacharu wali sumpini uruyapxatayna.
Kutillunanakani, jawillatanakani, musunakani, payasunakani,
amtaskañatakiwa uruyapxatayna. Wawaxa janisa uka uruyatxa
amuyaskpa, tatapa mamapa yäqasiyañawa nayrankatayna. Ukana uka
Brasil ukhamaraki Santa Cruz markana phutunaka apsutsa jawillata
jaqinakaru uñayasipxatayna.
Warmixa uqi sumiri ch’iyara suma saminaka pilpintunkani taqi
k’achachita, aliqata lurayasita, mantani, aritisa chika kunkkama jach’a
warkkatata, quri phich’ipasa ukch’a t’irkatata, pullirapa laqhu ch’uxña
tercio pelo ukatxa ukaxa bordado, sapatupaxa ch’iyara, nayluna miryasasa
ch’iyara rayani, ukhamawa kawkipuni sarnaqtirïtayna.
Ukamawa pasawayxatayna. Ukhamarusa mä wawampi
yapt’asipxatayna. Ukjatxa yasta janjamakiwa qullqisa utjxataynati,
ukata yasta Alaya Ch’ijiniruwa makatxapxatayna. Uka amstana
t’aqhïñanaki qamxapxatayna. Qullqisa qhilljamawa thayampi chika
phuthumxirïtayna, samisa phuphu phuyjamawa t’uytawayxirïtayna.
Ch’amasa marata maratjamaruwa maranakampi chika, jani jaljtata,
sarawayxirïtayna.
Tata Phaxsixa, wawqinakapampi mayacht’asisa, Wankuta qullqi
maysusipxatayna. Jupaxa, Inaya tata Santusa yanapt’chitani, sasa phista

pasañatakiwa qullqi maysusitayna. Tata Santuxa janiwa kunsa
yanapt’ankataynati. Wankunxa waljawa manuxa makatxatayna,
jaqinakata mayt’asisakiwa uka manuruxa, mä juk’anaksa,
phuqhxatayna. Ukata wasitata Wankuta jilpacha qullqi
apsurakikitaynawa, ukhama jaqinakata, akjawa ukjawa churxäma,
sasawa Wankuru phuqhantañataki mayt’asitayna, Wankusa manu
phuqhañataki qullqi churarakikitaynawa. Wankuxa wali suma manu
phuqhiripiña sasa juk’ampi qullqi mayt’arakiktaynawa. Mä uruxa
janiwa Wankuru phuqhañatakisa, uka jaqinakaru manu
phuqhañatakisa, qullqixa utjkxataynati. Ukjawa jupaxa
imanaqasxatayna. Jani wali lurañanaka amtxatayna.
Mä wawqipawa wali qullqini utjatayna. Ukampixa wali
qhumantasitawa sarnaqapxirïtayna, ukata jaqixa jupanakaru «chacha
warmi» sapxirïtayna. Umantatasa qhumantasitawa sarxapxirïtayna,
awtuta saraqawayasasa qhumantatawa witiwayxapxirïtayna. Qhathutsa
ukhamaraki sarxapxirïtayna…
Jani qullqi Wanku manutaki ukhamaraki jaqinakaru manu
churañataki ukatsa manq’añataki jani qullqi utjxïpanxa, wawqipa
qawqha qullqi apnaqirsa uñjasaxa amuyt’xataynawa.
Mä wirnisa uka wawqipaxa Uma Llamaya qhathu saratayna, Phaxsi
tataxa uka qhathuta puriri utapata suyt’atayna. Jani munkirpacha
umayatayna. Uka wawqipaxa janiwa warminïkataynati, mä uywata
yuqallapakiwa utjatayna. Uka arumaxa umapxataynawa. Niya kimsa
willjta arumaxa wawqipaxa chhuxuririwa saratayna, ukata jupaxa
qhiphapata mistuwayasaxa warita jirumpiwa p’iqita jawq’antasa
jiwayxatayna, ukjaruwa uywata yuqallaxa mistunirakitayna, yuqallaxa
jach’ata wararitayna. Ukata jaqixa t’ijsuwayxatayna. Pulisiyanxa uywata
yuqallarukiwa jupawa jiwayi sasa tumpantatayna. Ukxa pulisiyanxa
janiwa yäqapxkataynati, khitisa jiwayi ukxa yatxapxataynawa. Ukata
Piruti tataxa, tata Phaxsxa k’usillu t’ixiritaki uywasxapxatayna.

Uka wali suma uruyata wawanakapaxa q’alluta ukhamaraki paqara
umiriwa tukxapxatayna. Warmixa ukhamarakiwa chachata chacha
sarxatayna, niya suxta chachanakampiwa sarnaqxatayna, ukjanitakixa
sapa maynitakisa wawanïtaynawa, ukhamaraki juparuxa uka
chachanakana warminakapasa mayni mayni nuwjapxatayna. Warmixa
tata Phaxsimpi karsilaru mantxatayna. Ukjata chachapampi
jaljtxataynawa. Jichhaxa warmixa jisk’a lluch’una liwxatata, t’arwa taxta
mantani, larama thantha pullirani, jani kuna quri yänakani ch’uxña
achunaka Altu Pata markana aljasiski, siwa.
Tata Phaxsixa, warminsa apanukuta, mä uruxa Altu Pata markana pä
askichata thantha sumirusa ast’ata, alt’asitaya, alt’asitaya sasakiwa
sarnaqaskatayna, janiwa khitisa alaña munkatayna. Jupaxa q’ala ajanusa
t’uxu, nayrasa larphatanjama jalantata, p’urp’thapita, ukhamakiwa,
kujtasa kujtasa saraskatayna, siwa.
VIII. Ch’ina p’atsuta
Tawaqüñasa waynäñasa mä akch’itankakiwa. Ukata jaqïñasa
kunäñasa mä juk’a pachakirakiwa. Ukhamawa mä mamaxa Waqi marka
pampana wali lakasa chispita sarnaqasirïtayna. Paquwankampiwa
kasarasitayna, jupampixa pusi wawanïtaynawa. Wiktuchita awila sata.
Jupaxa awila tawaqükasaxa wali qullqinïtaynawa. Wali isintasita, wali
qamiri, ukhamätaynawa. Jupaxa contrabandista apnaqirïtaynawa.
T’ant’sa chhuyu t’ant’a manq’asirïtayna. Jichhaxa mä uruxa mä jisk’a
imilla uywasitayna, uka jisk’a imillaruxa:
–T’ant’a alt’anma sasawa khithatayna. Jisk’a imillaxa t’ant’xa
ikinukataki puriyxatayna, ukata jisk’a imillaruxa t’ant’ampiwa
jaqt’xatayna:

–¿Jumatakixa akaxa t’ant’ati?, ¿manq’añati akaxa?,… uka jisk’a
imillaruxa t’ant’a aliri wasitata alisnukxatayna. Jisk’a imillaxa janiwa
chhuyu t’ant’a jikxatkataynati. Ukhamata jisk’a imillaruxa:
–Janiwa jumaxa kunatakisa sirwktati– sasawa ch’inata takisina
alisnukxatayna.
Ukatxa k’arisisa akhama mä risima jaqichasitata satayna:
–Markintaxa umantata, yaqha chachanakampiwa Uma Llamayana
sarnaqaskäna –sataynawa– jumaru jaqisa kamsätamsa, janiti tuqjankäta–
, sasawa Markintana tiyaparu awisiri saratayna.
Markintaruxa chachapaxa tiyupana ukaruwa q’ara p’iqiki
alist’xatayna. Risima jaqichasitana tiyapaxa panpacharuwa
jawstayatayna. Tiyapaxa Markintaru wali tuqjatayna. Markintaxa
inapuniwa wali jacht’asisa, killt’asisa:
–Janiwa ukhamäkiti, janiwa Uma Llamaya sarirïkhti–, saskatayna.
Uka tiyapaxa pächasisa uka k’arintata warmina chaparu satayna:
–Ukhamaxa, ratuki jiskht’anma, irkatpana, kamisaraki ukhama
warmi sarnaqayätasti.
Risima kasarunakaxa laqapuniwa, uka awila Wiktuchitana utaparu,
sarawayapxatayna.
Ukata uka awila Wiktuchitaxa, mistunitayna, jach’a aritisa
warkkatata, kawki chulapuniwa utapata mistsunitayna. Ukata
aruntt’asisa, k’arintata warmixa satayna:
–Mama Wiktucha, kamisaraki, ukhama k’arinaka Ilina tiyajaru
parlxätasti?, janiwa nayaxa Uma Llamaysa sarirïkthti,… Kamisasa
ukhama k’arintitätaxa,…

–Chhuy! Aka jurma ch’uxña imillaxa, kunki Mama Wiktuchita
sisxitu, nayraxa märina märina sirïnwa, kuna kawki, chachanïsaxa walï
sarnaqasmaxa,…
Ukhama sasaxa laqapuniwa punkumpi jaqkataniwayasa
llawintasinxatayna.
Wali qullqini, kawki k’ari ukhamawa uka mamaxa jaqiruxa
k’arxayasa k’arimpikipuniwa sarnaqirïtayna. Jupaxa wali
kuntrawantunaka apnaqirïtayna, ukata jamasata qhanata, uruya
arumawa Pirwa markata taqi yänaka apanirïtayna. Arumankaxa
jamasata qutannama uka yänaka apkatayanirïtayna. Mä arumaxa
aduanero jupanakampiwa katjayasxatayna, uka ch’amaka arumaxa, jani
aparayasiñatakixa, uka pani chachampiwa mä utaru qurpachäsiñataki
purxapxatayna. Uka utana mä taykakiwa qamasitayna, jupaxa chiqaya
kunasa arumaxa paschispa, sasa, qurpachañataki katuqatayna. Uka
utaru purisawa qaritjama ikintxapxatayna. Utani taykalixa junt’u uma
wallxtäwayasa uka kimsanitaki asarapitayna. Utana uka aruwaniru
chachampi kumpxatasita katjxatayna, … ukhama sapa kutiwa, sapa
simanawa uka jaqinakampi uka utaru arumanakaxa puripxirïtayna.
Taykaliruxa kuna waxt’asasa qurpachäsirïtayna, jayawa ukhama
sarnaqapxatayna. Ukhamakpini uka arumanakaxa purisa
qurpachäsirïtayna, qhiphatxa uka taykalixa phuchhaparuwa, awila
Wiktuchitaxa ukhamäskiwa sasa awisxatayna. Mayanxa ukhama warmi
q’alanchuki kumpt’ata chachaxa qhiphäxata mayni chacharaki
q’alakiraki ukhama uka awilana k’arintata Markinta warmixa
katjxatayna, uñkatasaxa, uka awilaxa wali sustjasitayna. Wali
tuqjatayna.
–Chhuy! “chachanïsaxa walï sarnaqasmaxa”, sirïstaxaya. Kamisa
kuna,… jumaxa ukhama chachanakampi sarnaqasa utajsa
qhinchhachxitätawa, jani mamajana utaparu mämpsa jutistati.

Ukjata uka awilaxa chhaqhawayxatayna. Janiwa mayampsa
jutxataynati.
Uka aruwaniru jupanakampixa, yaqhachaqana, uka awilaxa
ikiskakitaynawa. Aruwaniru waynanakampikiwa, uka pata utanakana
“kumäri” sasa, mantxirïtyana, ukana pani aruwanirumankampi aruma
aruma qurumt’askirïtayna. Chachapampiwa katjayasxatayna.
Katjasinxa chachapaxa chhuxuña patapa p’atsxatayna, ukata
Paquwanka chachapaxa Santa Cruz sarawayxatayna. Chachapampixa
jaljtawayxataynawa. Jayapuniwa usuntxatayna. Ukhama p’atsutpachasa
waliptxataynawa. Ukjatxa janiwa kuntrawantsa apanxataynati. Juk’ata
juk’ata q’alawa qullqita tukusxatayna. Ukhama sarnaqkämiruxa q’alawa
thantharnukxatayna. Utapsa aljantxataynawa. Mä jilïri phuchhaparusa,
lunthatanakaxa, qatatisawa phursanuqxapxatayna. Imillxa khathatkiriki
aptanxapxatayna.
Jichhaxa q’ala thantha, taykaliptata, jisk’a muxsa ch’amuñanakaki
kallina aljasiski, awisaxa kullakapana lukala punkupana aljasiski.
Janiwa chhuwa t’ant’sa manq’askxataynati. Qhulu maymara t’ant’aki
jikxatasxatayna.
Q’uluna liwxatata, mantasa tuntintata, ukahamawa chukxatayna.
Janiwa wiñayäthwa sañäkataynati, k’arisisasa sarnaqañäkataynati.
IX. Kunasa janipuniwa walïkiti
Taqi Kunasa janiwa walïkiti, kuna chijisa juparukiwa arkaski, kuna
jachañasa jupatakikiwa, kuna llakisa juparukiwa llakisiyaski. Kuna
thithiñasa juparukiwa thithiyaski. Kunasa janipuniwa walïkiti, qullqi
chhaqhayañasa jupankiwa, lunthatasa chintapawa, warmipasa
awqapjamawa, muniripasa waxrampjamakiwa p’iqita junuraski, ukatsa
inamayawa irnaqi, janiwa kunasa uñstkiti, kunawa jani jikiskiti. Marka
masinakapasa jupampi ch’axwañaki munaskapxi, jak’asinanakapasa

janjamakiwa uñjaña juparu munkapxiti ¿Kunatsa ukhamäpacha?
Sasawa mä uruxa jupa pacha jiskht’asitayna. Janiwa ukaru jaysañaxa
utjkataynati.
Mä uruxa mä yatiriru jiskht’aña amtatayna ¿Yatirixa chiqpachapuniti
yatpacha? ¿Kawkïri yatirirusa jiskht’asiristha? ¿Kawkïri yatirisa kusa
yatpacha? ¿Khitisa chiqapa yatiyitaspa? ¿Kawkinsa chiqapa yatiyiri
yatirixa utjpacha? Jichha pachaxa, jani irnaqaña utjkxïpanxa, khitisa
yatirikïxarakisä ¿Kunjatsa wali chiqa yatiri jikiristhxa? Sasawa
lup’iskatayna. Mä arumaxa mä yatiriwa samkachatayna, ukata qhipha
arumirjaxa uka yatiri thaqhiriwa Waqi marka saratayna.
– Mama yatiri, samkachistawa ukata juttha.
– ¿Kunacha aka jaqïña ch’aphi thakhina t’anqhtayxtma?
– Nayatakixa taqi kunasa janikiwa walïkxiti, suyrtijata
uñxatt’ayasiriwa juttha.
– Iyapuysa ¿kunäxarakisti? Awira anchhitawa yatjañäni. Kawkisa
puruxa, akaxa, akampi ch’allt’añäni: Inala Mama, aka wawana
jakawipata yatt’ayita, jumawa yattaxa, ukhamaraki aküjankiri wak’a
achachilanakasa qhanancht’anipxita, jumanakawa aka pachsa khaya
pachsa kawki pachsa awatipxtaxa ukhamaraki Santiku Illapa awki
jumasa yanapt’anipxita,… awira uñjañäni,… Ummm ¿Jumaxa ispa
wawätati?
–Janipuniwa, naya sapsapa yuqalla wawakïthwa, janiwa
kullakanïkthsa, janiwa jilanakanïkthsa, sapsapapunïthwa– sasawa
yatiriru jistha. Yatirixa janjamakiwa yäqkataynasa, k’ariskaspasa
ukhamjamaki amuyatayna.
–Janiway! Jumaxa ispa wawätawa, akaxa kukawa ukhama saski.
Ukhampuniwa.
–Janipuniwa, sapsapa wawäthwa!
–Mamamaru sumata jiskht’asma, jani ukaxa yurkasacha maynimaxa
jiwxi, mamamakiwa ukxa suma yatispa,… Ukhama jani taqi kunasa

walïkiti, ukawa qullaqañätaxa, ukataki wali kusa sartawayxätaxa,…
ukhamaxa mamama jiskht’asinma.
Ukata mamaparuxa, jiskht’xapunitaynawa.
–Janiwa wawa, jumaxa sapa tunqukipunitawa. Jaqixa uñisiñata
ukhama parltamxa.
–Janiwa mamita ukhamäkiti, mä yatiri mamawa situxa:
–Janiwa jumaxa ispapunïtawa, ukhama situwa mamita.
–Awisxakipunita mamita, chiqpachapuni munaschista ukaxa,
awisxakipunita.
–Jumaxa yatxasaxa naya thiyatsa sarxpachächïtaya.
–Janipuniwa, juma thiyatxa sarkäti, kunächinisa mamajakïskätawa–.
Ukata mamapaxa jachawayxatayna:
– Janiwa wawa, wawajapunïsktawa.
– Janiwa mamita, chiqpcha arsxakipunma, nätaki askïniwa mamita,
qullayasxa ukata walikiwa sarnaqasxaxa, yatiri mamaxa qullxämawa
situwa.
– Chiqapuni ispa wawapunisktawa, Pirwankaskiwa mamamaxa,
kullakamasa utjaskiwa. Jumaxa jilanakani kunäsktawa. Jichhakamasa
mamamampisa jikisiskarakthwa, janiwa mamamasa armasktamti–. Tata
Qhispixa wali kusisitayna, akapiña chiqpacha mamajaxa, sasa wali
qhumantasitayna. Ukata jichhaxa:
–Akataqiraksa, naya sapäpana, jaqixa uñisistuxa mamita! Jichhaxa
uka jilanakaja kullakanakaja akaru irpaniristhti?
–Jisa wawa, irpansnawa. Taqpachani irpaniñäni. Aka mä phistha
lurañäni, ukaruwa taqpachaniru jawillañäni, sataynawa.

– Jichha wirnisawa mamaruxa awisaniwayä, jutapxäwa sasa,
sataynawa. Ukata warmimampi, wawamampi uñt’ayiri irpapxama,
sataynawa.
Uka wirnisaxa Uma Llamayana mamaparu awisatayna.
–Ukhamawa yuqamaxa arsuyxitu, qullayasiñatakiwa ukhama
arsuyxitu, ispätathwa sasawa, yatiri ukata purinxi, uka arxstha.
–Jichhaxa janiwa wawajaxa uñkatañsa munkchitaniti–, sataynawa.
–Janiwa, antisawa wawamaxa wali kusisita, wali munasïtamxa, wali
jilanakapsa kullakanakapsa uñt’aña muni–, sataynawa.
–Ukhamaxa jurpüruwa jikisiñani–. Sasawa jaljtaniwayapxatayna.
Uka uruxa rayana suyantapxatayna, Uma Llamaya chaka patana.
Tatapasa mamapasa, jilanakapasa awtuni ukhamawa Pirwaru
irpañatakixa suyantapxatayna. Wantampiwa rayana katuqapxatayna,
ukhamawa awtuta apasxapxatayna. Jachasa phuqha phuqawa
qhumarasipxatayna.
–Wawita, nayaxa t’aqhikiwa sarnaqirïtha, apjt’asisa, q’ipinaka
akkatita khukatiru apkataskirïtha, pä wawasa q’ipt’ata, ukhamakwa
nayaxa sarnaqasirïtha. Janiwa lichisa wawataki utjirïkiti, aka siñuraru
uñt’tha, jupaxa wali suma jaqïriwa, wali utjirinjama, jani wawani
ukhama, juparuwa nayaxa parlt’irïtha, aka imilla wawaja churaskama,
sasa, jupaxa janiwa imilla wawa munirïkiti, antisa yuqalla wawa
churaskita, situwa, ukata juma aka uywiri mamamaru churawaysma,
wawa. Janiwa nayaxa jumaru liwinukuñsa munirïkthti,
uñisnukkarasmasa. Aka uywiri mamaruxa sarakthwa: sapa wirnisa
awisapunitätawa, kujamäskisa wawajaxa ukxa. Sapa wirnisarakiwa
nayaxa q’ipinaksa akkatita ukkatiru apkataskirïtha. Mayanxa uñjsmawa,
wali lunqhu yuqallitu, ukata chuymajasa chuymajäxisa, qhiphatsa
uñjaskakipunsmawa, kawki wali wiraxuchawa jumaxa sarnaqaskirïta,
janiwa nayaxa kamsañsa yatirïkthti–.
Yuqaxa wali jacht’asisawa chiqpacha mamaparu qhumantasitayna.

–Jichhüruta aksaruxa janiwa llakiskxatati, wali kusisitawa
jakasxañäni.
Ma suni pamparukiwa purintapxatayna, utapaxa aliqa jisk’a wichhu
utanakakïtaynawa. Ukanxa waljawa jaqinakaxa suyantapxatayna.
Kullakanakapaxa ma jisk’a taña wiskhituni warminakätaynawa. Yamasa
ispa kullakapaxa wali t’urikïtaynawa, ukatsa jupasa kikpakïtaynawa.
Jilanakapaxa ukhama jisk’a jaqinakakïtaynawa.
Ukhama wali kusa qamaniwäpxatayna. Ukatxa Waqina yaqha
katuqaña phistxa lurapxatayna. Jilanaka kullakanakapa Waqiru
purintayatayna. Ukana wali uka jaqinakaru uñstayatayna. Uka juparu
uñisiri jaqinakaparu sataynawa:
–Jichhaxa kamsapxistasa, janiwa sapäkthti, kullakanakani
jilanakakanïthwa– sataynawa.
Ukatxa qulliri mamampiwa qullaqayasxatayna. Ukjata wali kusawa
jupaxa sartawayxatayna, surtipasa kutt’anxataynawa, qullqinïñasa
jutxataynawa. Taqi kunasa kuttanxatayna. Achachi Qalana, Chuqi Yapu
markana, wali jach’a utanïxataynawa.
X. Marina: kullawa thuqht’iri
Wali kullawa thuqt’iri tawaqütaynawa. Aka Chuqi Yapu markana
yurirïtaynawa. Laja markaruwa sapa mara kullawa thuqht’iri
sarirïtayna. Mä janq’ulla, lunqhu tawaqütaynawa. T’ususa q’ipi, thixnisa
sapalljama q’ipi, ukhamätaynawa. Parijupaxa Laja markankirïtaynawa.
Uka parijupampixa tunka marawa kullawa Ch’iji Pataru thuqhuri
sarapxatayna. Ukata niyaki jaqichasiña, waynaxa, munxïpanxa, jupaxa
janiwa jaqichasiña munkxataynati. Wayna ch’iyara uñnaqanïpanxa,
janiwa kullawa thuqhuri sarkxataynati, janiwa uñstkxataynasa,
imantasxataynawa. Inapuniwa waynaxa jaqichasxañataki thaqhatayna,

uka waynaxa wali Marinatjama jachatayna, jani chachanïñpatakiwa
yatirimpi ñach’t’ayxatayna. Chiqasa kunasa mäpitakipuniwa wakisiri
¿Janicha?
Jupaxa raryu aljiri tawaqütaynawa.
Ukata uka Marina tawaquxa mä warmini jaqitaki inamurasxatayna.
Janiwa warminïtapasa jupatakixa kunäkxataynasa.
Chachaxa chuphirütaynawa, jaya marka sarirïtaynawa. Jayata
jayataki, simanata simataki Marina ukxa sarirïtayna. Ukhampachasa
Marinaxa uka jaqitakixa wawanïxataynawa, ukatxa payïri, kimsïri,
pusïri, phisqhïri, suxtïri ukatsa paqallqüri wawanïxataynwa, ukjaruwa
suyt’atayna. Uka chuphirusa janiwa mayampsa jutxkataynati.
Chhaqhxataynawa.
Tatapasa, ukhama sarnaqïpanxa phuchhaparu janiwa uñkatañsa
munkxataynati, tatapaxa utsa aljawayxataynawa. Kulirata janiwa
Marinaru kunsa churawaykxataynati.
–Uka qallunakana tatapata kunsa mayisinma!–, sasakiwa tatapaxa
sarawayxatayna. Ukhamaki apanukuwayxatayna. Wawanakasa
jilarawayasa maya mayawa tukusiwayxatayna. Q’ala t’uri, manq’ata
jiwarata ukhama tixi waynitunakakiwa jilaraxatayna, ukhampachasa
maya mayawa sarxatayna.
Marinaxa jacht’asisawa prima kullakapa ukaru sarawayxatayna.
Ukana ch’uqiki muntjasiskatayna, q’ala taykali, jisk’a supu taykalikiwa
tukuwayxatayna. ¿Kawkinkaraki kawki janq’ulla uñnaqasti?
¿Kawkinkaraki sapallu thixnisa? ¿Kawkinraki t’usu q’ipisa? Chiqa taqi
kunasa sarxirïtaynawa. Yamasa kunasa jani urasaparu lurataxa, jani
yäparu phuqhataxa, kunasa pantjtata qalltataxa janipuniwa waliru
tukurïkataynati.

XI. Maystru Martinchu
Janiwa jani munañata sartawinixa jaqixa sarnaqkaspati, warmi
chacha munasiñäpana taqi kunasa lurata, ukalykuwa jaqïñasa munata.
Ukäpana kunsa, q’aphaki, lurata, jani ukhamäxixa mä jani qarpata aliru
uñtatawa jaqixa jiwsuwayxi. Markasana munasiñxata sarnaqatapaxa
waljawa, jani tukkayawa, jichha mänxa yaqha kuynturaki qillqt’antha.
Markapaxa Qumanchi uksätaynawa. Maystru Martinchuxa wali
jaqinsa munkayawa jaqichasitayna. Ukatxa kimsa wawanïxataynwa: pä
yuqalla mä imilla ukhamataynawa. Mä phistana juparu jaqinakapaxa
sapxatayna: “Akha suma lunqhu warminïtaxa!” Walikpuni ukhama
sarnaqasisktaxa, jupaxa wawanakama uywaskaniwa.
Uka warmipampixa murinu mayura markapana pasantanitayna.
Taqi jaqinakapansa wali uñt’ata, kumparinakani, wali yäqata ukhama
jaqïtaynawa.
Chuqi Yapu markana, Ch’alla Pampa aynachchaqanxa, sumiru
luraña tallira jist’arasitayna. Ukana wali kusa, kunasa jupatakixa
wiñayäkaspa, ukhamawa irnaqañapana apusnaqatayna.
Jani qariñatakixa, juk’ampi qullqi jikiñatakixa, mä yanapaku yuqalla
irnaqaña yanapiritaki katuqasitayna. Jupaxa mä uruxa markapa, tallira
yanapakuru jaytawayasa, ch’uqi llamayuri, sarxirïtayna. Ch’uqi
llamayurixa warmiruxa janiwa irpirïkataynati.
–Wawanakawa lupimpi nakharayasispa, jiwa janq’ullanakakiwa,
janiwa janq’ulläxaspati, jumaxa akana wawanaka uñjaskäta, Tallira
uñjkata –, sasawa warmxa utaru yanapakupampi jaytawayirïtayna.
Jupaxa ch’uqi llamayutxa pä simanata awisaxa phaxsita
kutt’asinkirïtayna,… Ukhamxa walja kutiwa sarirïtayna, qhullina satana

qawana llamayuna. Mayanxa pachpa wisinu jaqi masinakapawa
jisxatayna:
–Tata Martinchu jani sarkxamti, warmimaxa uka yanapakumpi
janiwa tallirsa llawirkxapxiti, antisawa jist’ant’asinisa jamasata
sarnaqaskapxi– sasa. Ukxa Maystru Martinchuxa janiwa
yäqirïkataynati.
Mayana Martinchu Mamanilaxa payachasxatayna. Ukata ch’uqi
satiriwa sarasktha, sasa. Sarasaxa, maya kutt’anitayna. Jamasata
arknaqatayna. Jupanakaxa mä jawiraruwa wawanakapampi ukhama
t’axsurt’asiri sarapxatayna, jupaxa jayataki qhamiyatayna. Ukanxa
wawanaka jayachaqana anastasiskïpanxa, jupanakaxa walipuniwa
anatt’asisa jamp’atisisa qhumasipxirïtayna. Jithiqawayxasa arumaru
wali amuyt’asisa, utapa llawirt’asisa akatajamata ikiña utaparu
mantatayna, ukana aliqapuni qurumjasiskiri katuratayna.
Ukjata warmi ukhamaraki uka yanapaku wayna, jani mayampitaki,
chhukhuyatayna.
Kimsa wawani ukhama maystru Martinchu Mamanilaxa
kawkipuniwa yaqha warmi thaqhaña amtatayna. Yaqha yanapaku
jikxatasitayna, ukampiwa yaqha warmi thaqhiri sarnaqatayna. Illampu
kalliruwa lichuna manq’iri sarapxatayna. Ukana mä tawaquxa maystru
Martinchu Mamanilataki jiwaki lart’arapitayna, ukata jupaxa amparata
waythapitayna, ukana jupampi sitasipxatayna.
–Qharayp’uwa parkina jikisiñäni–, sasa. Maystru Martinchu
Mamanilaxa uka jayp’uxa sapakiwa saratayna, ukata janiwa uka
tuminkuxa tawaquru uñt’aña yatkxataynati. Qhipha tuminkuxa
yanapakupa irpxarusiwayasa wasitata saratayna, jupawa kawkïri
tawaqusa ukxa uñacht’ayxatayna. Ukana juntasxañataki
parlt’asxapxatayna. Tawaquxa, aka Chuqi Yapu markanxa, jani awkini

jani taykani ukhamätaynawa, tatapasa mamapasa Pirwa
markankirïtaynawa.
Tawaqxa warmitaki alkilata utaparuwa irpasxatayna. Maystru
Martinchu Mamanilaxa yasta warminïxataynawa. Ukaruwa nayrïri
alisnukuta warmipaxa saratayna, wali aruma, jacht’asisa, achikasiriwa
tintaparu mantatayna. Martinchuxa janiwa mantayaña munkataynati:
–Janiwa mantankasmati, nayaxa waminïxthwa, akaxa uñjita! –sasawa
machaqa warmipsa uñacht’ayatayna– Jumaxa chachaniwa sarxtaxa,
kunsa jichhaxa akana muntaxa!–, sataynawa:
–Chachaxa sarxiwa! Wawanaklaykusay katuqt’asita!,
warminïskamsaya, janiwa nayaxa warmimata sarnaqkäti,
isklawumakïyawa, mirä, katuqt’asxakitaya, kawkiraki aka chika
arumaxa saräxa–,… sasawa jachasisa warmixa achikatayna, ukata
maystru Martinchu Mamanixa chika uta taypiru mä jisk’a ikiña
wakt’ayasa qurpacht’awätayna. Alwaxa, janira qhanjtawa takiskama
nayrïri warmxa, jani kutinkiri, alisnukxatayna.
Qhipha warmipampixa kimsa wawanïtaynawa, nayrïri
warmipampjama: pä yuqalla mä imilla ukhamarakiki, ukjarakiki qhipha
waarmipaxa wawachayatayna. Uka tawaqu warmixa, Uma Llamaya
sumiru aljiri saraña qallantatayna. Ukanxa mä chuphirumpiwa
sarnaqxatayna. Ukampixa wali inkantatawa, pirwanu kasitinaka
tukt’ayasisa kirkt’asisa kantt’irïtayna.
Qhinchha warnitakixa
kunawa jani chiqäkiti,
chiqa arusa k’arikiwa
khitisa chiqxa aruskiti.
Qhinchha jaqitakixa
kunasa pasajirukiwa,

kawkirusa puriñakiwa
kunasa wakisirikiwa.
...
Ukhamaxa kawkipuniwa, papayasa wayt’asita, chuphiruru
qunkatt’ata, kantxayt’askirïtayna. Jaqixa amuyxataynawa, maystru
Martinchu Mamanilaruwa waxrampi junukipaskatapa amuyunaka
awisxapxatayna.
–Warmimaxa lisasiskiwa, amuyasiñamawa,…
Maystru Martinchu Mamanilaxa Garita Limata warmi purirxa
suyjaskirïtayna. Jayawa uka ch’uñu thä arumanakaxa suyirïtayna.
Ukhampachasa suyaskakitaynawa. Niyawa chika aruma pasxatayna.
Ukjakiwa mä iskinata mä jach’a kuliktiwuxa pasakiptanitayna.
Uñkatatayna, ukataki warmipaxa q’ipisa inkt’ata ukhama jalaqanitayna.
–Kunraki aka arumkama lurtasti!
–Aduanero jaqinakawa q’ipi aparitu uka ñaka aparasinisktha, ukata
anchhitaki purisinktha!–, sasakiwa k’art’asitayna. Maystru Martinchu
Mamanilaxa, amukiwa warmi irptaniwayasa jutaywayxatayna.
Chuphirupa jaqtasxasaxa, chachapana yanapakpampiwa warmixa
sarnaqxatayna. Jupata wali qatatiwa tukxatayna. Uka waynaruxa Uma
Llamaya saraña yatintayxatayna, ukana chachapampjamawa
sarnaqt’apxirïtayna. Wali manqt’apxatayna, umt’apxatayna,
thuqht’apxatayna. Uka waynapxa chachapana kullakapampiwa
irpthapiwayxatayna. Pirwanu warmixa awtu q’iwirina
yanapiripampiwa awtuna q’aphisisa q’aphisisa apthaptxatayna. Uka
awtu yanapiritxa jaytjawasa yaqhampirakiwa mitisxatayna.
Maystru Martinchu Mamanilawa yaqha yanapaku katuqasitayna,
ukampiwa warmixa sarnaqxatayna. Uka waynaxa pachpa utapana
qamatayna. Ukana wali umapxirïtayna, kunärsasa maystru Martinchu

Mamanilaxa umjasxixa, warmixa chhaqhata, waynana utaparuwa ikiri
mantxirïtayna. Ukhama walja kutiwa chhaqhirïtayna.
–Jumaxa kawkinsa sarnaqtaxa, walja kutiwa chhaqhatätaxa–,
sataynawa:
–Kuna kawki, akankaskaratsa!
Maystru Martinchu Mamanilaxa warmiru takitaynawa. Uka arumaxa
warat’asisawa, wayna utparu t’ijuntawäsawa, jist’antasinxatayna.
Maystru Martinchu Mamanilaxa inamayawa punku liq’itayna, ukata
kantarumpi llawintatayna.
–Akanakxa, phamillajampi arumanthiwa katjayäxa, jiwaki aka
warmixa wurlasituxa–,… ukhama sasa awkixa umataraki
ikt’awayxatayna.
Alwaxa sartasa laqawa phamillapa antanitayna, utapa punkuxa
llawirata, chhaqharata, janiwa ukana kunasa utjkatanati. Uka paninixa
jist’arasisa sarxapxataynawa. Phamillapaxa k’aristawa sasa juparukiwa
tuqinuqapxatayna.
–Warmixa tawaquwa, silusütawa, ukata ukhamanaka parltaxa–,
sapxataynawa. Maystru Martinchu Mamanilaxa wali jachatayna:
–Maynixa kimsa wawani: pä yuqalla, mä imilla wawani jaytawayitu.
¿Jichhasti ukhama pä yuqalla mä imilla wawani, uka pachparakti
jaytawaypachïtani? ¿Kuna suyrtinikïxpachäthsa? Akaxa janiwa
ukhamakïkaniti, janipuniwa aka warmxa apt’askäti, kunsa lurapunïwa–,
sasawa Susana mamaru jachxayatayna.
Qhiphata uka waynaxa Ch’alla Patana, mä arumaxa, p’iqita
jawq’antata jiwayatakiwa uñstxatayna.

Wali jaya qhiphata mama Susanaxa chachapampi jaljtxataynawa,
ukana juparu maystru Martinchu Mamanilana warmipaxa jikxatatayna:
–Ay! “Janiwa chachanïkxiti, sapakïxiwa” sapxaraktanmsa!– sasawa
mama Susanata sanq’a arupampi larusiña munatayna. Ukxaruwa jupa
pachpa aruparu kutt’ayatayna:
–¿Jumasti? ¿Jichaxa jumaxa walikïxtati? ¿Kunjamaraki jumasti
kuñtumsti tukuyxtasti?! Ukata uraqiru alintasakiwa uka pirwanu
wachuqiri warmixa sarawayxatayna.
Akxaruxa jumaki kamsxamsa, nayaxa yaqha kuyntu thaqhañäthwa.
XII. Sisila: Pirwanu alissuri
Quta tuqinkiri warmïtaynawa.
Mä Pirwanu jaqimpiwa kasarasitayna. Uka jaqixa iyawa
sayasiñatakixa pirwata tatapa sapaki jaqichasiñataki irptasinitayna.
Uka jaqixa Suwapi manqhana, Kilu Kilu ukaru uraqi jikxatasitayna.
Ukanxa wali jach’a kaphitala ayrunakani ukhamätaynawa. Uka
pirwanu jaqimpixa kimsawa wawapaxa utjatayna.
Uka jaqixa wali pirwanu wayñu kantt’asisa machaki
machaskirïtayna. Warmixa, jani chacha irnaqkïpanxa, insiñsu uka
ch’umi wali jaya manqhata apsuriwa sarirïtayna. Uka aljasawa wawa
uywañatakisa qullqi jikxatasirïtayna. Qhiphatxa, niya mä qawqha
maratxa, chachaxa pirwanu kantkämiru machkämiru jiwxataynawa.
Jiwirixa markapana yaqha warminïtaynawa, siwa.

Juparu jaqichañataki jutiri awkipaxa, Pirwa jalasaxa jupana
tawaqupa irptasinisaxa, akawa yuqajana warmipaxa, sasakiwa mä
pirwanu warmi puriyatayna.
–Nayawa warmipäthxa, akatxa sarxañamaw!–, sasakiwa mä yaqha
jani uñt’ata warmixa Yunkasa utaparu purintxatayna. Uka pirwanu
achachisa uka warmita arxatasitakiwa purxatayna.
–Jalla, jupaxa wamipapinïskiwa!– sakitaynawa.
–¿Kamisaraki ukhamänisti? Nayawa warmipäthxa, akaxa kuna
niyawa tunka maräxani, wawasa kimsawa, ¿kamisa jichhaki
uñstanïtasti?– sasawa, nuwasipxatayna.
Warmina wichhu utanakapsa pirwanunakaxa q’ala
phichhantapxatayna. Mama Qhispixa ñakawa iskapxatayna, uka
muntinakana ikisisakiwa sarnaqxatayna, mä wawasa ukana jiwxatayna.
Jaqisa mä qawqhakiwa jupatxa arxatapxatayna, uka jak’a markana
jilïrinakapasa pirwanurukiwa arxatapxatayna.
Pirwanuxa, uta phichhantasaxa, wali chacha warmiwa
qamt’apxatayna. Machaqa jach’a utxa aruwita sayt’ayapxatayna,
kalaminampiwa, utachst’apxatayna.
Warmixa saparu tukt’ataxa, jani kullakani jani jilanïsaxa, janiwa uka
awqanakaparu kamachañsa yatkxataynati, Chuqi Yapu markaruwa
iskapanxatayna. Ukana p’iqi ch’uqt’asisa lup’itayna, kunjamsa warmi
sapjtaxa, uka ñanqha jaqinakaru saykatiristhxa, sasa. Ukata maya
chuyma luqt’asisa jachatayna, ukaru amukt’asaxa wara warjama
amuyupa qhana uñjatayna:
Kuna janixa,…
Jalkiri jamach’isa katuñakïchï,
munä ukaxa

kunsa lurakipunïwa.
¿Khitisa chachampi ikiñtañsa,
wawa lurañsa
suma yatkasa, yatichituxa?
Kawkita kunsa jani lurañxa yatïxa,
maya kunsa luraña
amtäxa, luraskakïwa.
Jani kunsa yatiña munañaxa
p’iqinkaskiwa,
janiwa säxa janïnipi.
Nayaxa luriristhwa, sañaxa
chuymajankchixa
luräwa, lurapuniwa.
¡Taqi kunasa nayankiw!
Mä arxatiri jikxatasitayna, ukampiwa triwunalana pirwanuru
kijantatayna. Ukana jayawa papilanaka jikirañkama sarnaqatayna.
Triwunala papilanaka jikirasaxa, Yunkasa sarantatayna, mä arumaxa
pirwanunaka mä phistana macharañkamaxa, jupaxa uka jach’a uta pusi
iskinata pikumpiwa phat’anuqatayna, justupakiwa juk’ampjaruxa utaxa
jipt’awayxatayna. Utaxa yaqha utanakata sïpansa wali khuri
thiyankataynawa, uta tinkurxa, janiwa khiti uñjirisa, utjkataynati.
Pirwanunakaxa uta tinkuta uñjasisaxa walpuni mulljasipxatayna,
jachapxataynawa. ¿Kuna wali ch’amani jaqinakasa jani ukaxa
animalacha akhama jach’a uta allthapxpacha? sasawa muspapxatayna,
janiwa mä warmina allthapitxa akch’asa amuykapxataynati.

Mama Sisilaxa, qhipha uruxa, triwunala papilasa suma jikiratasa
apt’ata, kawkipuni mä jilïrimpi uka pirwanu ukaru purintakitaynawa.
Pirwanunakaxa jani mayampitakiwa Yunkasata sarawayxatayna.
Kaphitala ayrunakasa, muxsa achunaka ayrunakasa q’ala
ch’umintatäxataynawa. Sapa kimsa phaxsixaya qurañächixa, ukata mara
mara jani qurataxa qura ch’umiwa chaqhayxatayna. Uka t’aqhi warmixa
janiwa kunampi jakañsa yatkxataynati. Jupaxa iñsiñsu apsurikipuniwa
ch’umi manqha sarirïtayna. Uka qullqimpiwa pirwanunakarusa
atipatayna.
Kuna jikiñsa munätaxa, ukata jikiñpini amtätaxa, jikïtawa.
XIII. Panchu Q’arq’anchu
J isk’a Machaqaxa, Titi Qaqa qutata, aynachankiwa. Ukana niya
pusi tunka ayllunakawa utji. Ukanxa mayaxa Llink’i satawa mä aylluxa
utji. Ukana mä yatirita layqata sarnaqiri jaqiwa utjatayna. Jupaxa
Panchu Q’arq’anchu satätaynawa. Waynäkasaxa tawaqunaka
arknaqt’añataki jani khitinsa atipkaya yatt’atätaynawa. Ukhamata mä
tawaqumpiwa jaqichasxatayna. Ukhampachasa tawaqunaka warminaka
arknaqaskaña janiwa armaskataynati. Mä tawaqumpiwa qhirwaru
irpasxatayna, ukata mä pä phaxsita kutnuqanisa warmipampi
kunjampachasa chikxakitaynawa. Mä qawqha marata warmipaxa
jiwxataynawa. Ukata mä Jakiri sata tawaqumpiwa mitintasitayna.
Inapuniwa warminakampi sarnaqatayna, janiwa wawachayaña
yatkataynati.
Uka istansyanxa mä jaqiwa wali jiwitaki warmini ukhama utjatayna.
Uka warmixa nayra maranakaxa Chuqi Yapu markana sirwintata
irnaqirïtayna, ukata mä qawqha marata uka aylluru kutt’awayxatayna.
Wali jiwaki warmini utjañaxa ancha ch’amächixaya, ukata inasa jaqixa

jani jiwitaki warmimpi jaqichasiña munirïkchiti. Ukata chacha warmixa
kunjamasa, walisa jani walisa, sarnaqapxataynawa. Uka jaqina warmipa
walpuni Q’arq’anchuxa munirïtayna, chachapa ancha silusüpanxa
janiwa kamachañsa yatkataynati.
Jani aka pachanxa kunasa wiñayäkiti, ñanqha jaqinakarukiwa jiwasa
jani munkitixa, suma jaqinakxa laqaya jiwasa irpasxchixa, ukhamata mä
qawqha marata uka jiwitaki warmina chachapaxa jiwxataynawa.
Kunampiya jiwxchi, inasa layqjatächi, janiwa kunampi jiwatapasa
yatiskiti.
Ukjawa Q’arq’anchuxa ampara jusq’urt’asitayna. Ukata maraki
suyt’atayna, yasta ukatxa warmiru liwxattakitaynawa. Ukatxa uka wali
jiwitaki warmiru, chikxañataki, turiyakitaynawa. Uka ijma warmixa
pusi wawani t’aqhïñana sarnaqaskatayna, ukata kunjampachasa iyawa
jisxataynawa. Laqawa Q’arq’anchuxa uka warmimpi jaqichasitayna.
Warmina utapanaki qamantatayna.
Uka warmixa pusi wawanïtaynawa. Mä yuqalla kimsa imilla.
Ukatxa yuqalla tawaqunakampi sarnaqïpanxa, apanukutaynawa. Jilïri
imillaxa yaqha istansyaruwa, chachampi sarxatayna. Ukxaru imilla
ukaxa, mamapjama jani kamskaya wali jiwitakïtaynawa, ukatsa wali
ch’ikhïtaynawa, janiwa achachimpi jak’ayaskataynati, Chuqi Yapu
marka sarawayxatayna, ukana Kumparina pulitiku jaqi annaqiripata
sarnaqatayna. Q’arq’anchuxa sullka imilla ukana jilañapa suyatayna.
Taykapasa wali jiwitakïna, phuchhanakapaxa ukhama k’acha
tawaqunakawa jilsxarakitayna.
Sullka ukxa Q’arq’anchuxa aliqatpuni imillana jilsuñapa suyatayna.
Q’ayachatayna, taqi kuna alarapitayna, kuna amtapsa phuqhañpataki
yanapatayna, kunti jani lurataynaxa. Ukatsa pachaxa janiwa inaki
sarirïkataynati, uka wali jiwitaki ijma warmixa juk’ata juk’ata t’aqhi
taykaliruwa tukxatayna. Ukata taykali warmiparu, jani ukaxa q’axu
tawaquna mamaparu satayna:

–Mama: nänakaxa, Ruksanampi nayampixa Lampati tunquru
sart’apxä, simanata kutt’anxapxakïwa –sasa, warmixa– chiqaya tunqu
aptanipxchini, imillxa wawapjampiña q’ayachasixa, sarapxpansaya–,
sasa.
–Sarapxamsaya, manq’añasa janipiña utjkitixa, phistanxa tunqu
mirintsa phayt’aschiñäniya– sasa, panini khithapayataynawa. Jichha
mänxa tiwuljama mayampi ampara jusq’urt’asisa wali kusist’atayna.
Q’arqanchuxa imillasa irpt’ata Chuqi Yapu marka purintatayna.
Qhipha uruxa alwapuniwa Lampati sarantapxatayna. Uruwa
puripxatayna, ukana mä anatiri tama waynanakawa, piluta anataña
atipañataki luqtayasiña thaqhaskapxatayna. Jupa uñjasaxa uka
waynanakaxa laqawa uka jayp’u misanaka luqtañataki
achikt’apxatayna. Ukaxa qullqita luqtañächixaya, ukata Q’arq’anchuxa
wali kusist’atayna. Uka jayp’uxa yasta misa luqtañanaka uka
anatirinakana utaparu purintapxataynawa. Ukana jupaxa warmijawa
sasa uka jiwitaki imilla, uka waynanakaru, uñt’ayatayna. Waynanakaxa
yaqhipaxa chiqaya sasa, mayninakaxa ukhamänixa, sasa, amuki
sumataki katuqt’apxatayna. Yasta misa waxt’añanaka walja
wakiyapxatayna. Chika arumawa luqtañänixa, sasa wali
wakiyasipxatayna.
–Kawkisa alkulasa, kawkisa sirwisasa luqtañataki apanipxam!
¡Ukhamarki jumanaka chiqa chuyma wali ch’allt’asipxañamaw!–
sataynawa.
Ukjawa waynanakaxa, mä wutilla alkula, mä pusi sirwisa churasa,
jamasata kajuna kajuna sirwisa altasinxapxatayna, ukata amukiwa
suyarapxatayna. Wak’anakarusa niyakiwa luqtxapxatayna ukata
jaypachatxa, yatirixa mä lisu jaqïtaynawa, wali kusisita, ukata janipuni
ancha kusisiñaxa walïkiti, jupaxa wali sawkasisjama sanq’asjama, uka
pusi wutilla q’ala aliqata ch’alljasa:

–Jumanakaxa ch’allt’apxarakmay!–, sasa, wali kusisita, niya
sirwisanjama amuyasa, akaxa tukuyxakchiniya, sasjama sanq’asjama
arst’askakitaynawa. Ukata waynanakaxa sirwisa kajuna kajuna yatiriru
itkatxapxatayna, ukampixa q’ala aliqata yatiriru umjayapxatayna.
Awkïchixaya, mä juk’ampjaruxa q’ala machantata ikiwayxataynawa.
Waynanakaxa ukjawa tawaquru suma jiskht’xapxatayna, tawaquxa,
wali kust’ata simpatiku waynanaka uñjasaxa:
–Kamisaraki chachajänixa, mamajana chachapawa– sisxataynawa.
Waynanakaxa mayni maynipuniwa tawaqumpïña munxapxatayna.
Ukhamata ukhamata, umarataraki, umataxa janipuni jaqïktanti, yasta
maynixa ñuñuta luqantxatayna, maynixa janiti nayaxa sasa, ch’ina
nawnata llawq’antxatayna, ukkañkamaxa yatirixa q’ala qhuxuni
qhuxuni ikita, ukhamkämixa maynixa tawaquru sarxatxataynawa,
mayniraki mayniraki q’alawa tukurtapxatayna.
Willjtakiwa yatirixa thuqhthapitayna: Imillaxa waynaka taypina jani
wali ikintata, ukana pantalunasa alli alliki ikirata ukhamaki
uñjasxatayna. Ukata tunqusa amtäma, ukaratpachawa jani mämpitaki,
imilla qatatxarawayasa, markaparu kutt’awayxatayna.
¡Ay aka sunsu achachinaka! Kamisaraki pacharu jupanakaxa
atipxanixa! ¡Xa! ¡Xa! ¡Xa! ¡Xa! ¡Xa!
XIV. Simana Machiri
Nayraxa aymara qhichhwanakataki janiwa iskuylana yatiñaxa
utjirïkataynati. Khaya 1931 marana ñakawa mä pä iskuylsa q’aranakata
jikiqapxatayna. Ukjanakaxa chiqasa jaqiru ch’ama apjañawa utjatayna.
Khä 1952 marana markaxa wali t’iphuta marka apnaqirinaka
t’unsxapxatayna, uka 1955 marata walja iskuylanakaxa kampuna
utjawayxatayna. Ukjata muna jani muna, jupanakjama tukuykiri
chhapchha iskuylanaka, inyunakatakjama, uskuwäpxatayna.

Iskuylaxa yuqallanaka p’inqasiyaña, imillanaka markapa armasiyaña
jichjtayxatayna. Iskuylata mistuta yuqallanakasa imillanakasa sutipata
p’inqasiri, taykapana arupa arsuña p’inqasiri, maranakapa jithirayasiri
ukhama chuymanïxataynawa.
Simana Machirixa uka pacha iskuylana yatichatätaynawa. Janiwa
aymarsa parlaña munkxataynati, tatapatsa mamapatsa
p’inqasxataynawa. Siñuritampi jaqichasiña samkirïtayna, ukata janiwa
juparuxa, ajanu qhachhqhäpana, khitisa juparu munarixa
utjirïkataynati. Yaqhana tatapaki tatajawa sasa aytasxirïtayna.
Utanïthwa, khayawa utajaxa sasa jaqina utapaki chulita tawaqunakaru
uñachayirïtayna. Sullkäskthwa sasaxa paqallqu mara jithiqayasitayna.
Wachilliräxawa sasaxa inapuniwa Chuqi Yapu marka kulijyurusa
saratayna. Wachillira titulu apsxä sasa tawaquna waka aljata
qullqimppachsa apt’xataynawa. Yatichirïxawa sasaxa inapini Wari
Sayt’a marksa puritayna. Ukhamakiwa Jillimani markaru kutinxatayna.
Maystru Manuylu ukaruwa sumiru askichirita mantxatayna. Ukana
wallkhasa sumiru luraña yatiqatayna. …
Ukatxa mä tunka phisqha marani jisk’a imillaruwa munapayatayna.
Uka imilla wawa apinawa mä marsa iskuylaru mantawätayna, ukata
tiyanakapana tuqita, chuyma chhaqhatäskipana murumpi
lunthatawayxatayna. Irpaqañatakixa aliqata arumt’ayatayna. Janiwa
uka imilla wawaru munsmawa, jaqichasxañäniwa, sasasa jiskataynati.
Mä sallqa utanipana yanapatawa uka arumaxa uka imilla wawa
ikinukuyasa irpaqxapxatayna. Uka imilla wawaxa uka arumaxa
janipuniwa akch’asa ikkataynati, ukhama mä k’uchuru chukkatatawa
qhantatitayna. Uka utani jaqixa kusisita satayna:
–Yasta ikinukutätawa, janiwa kunasa paskiti saskamsa, inawa
parlaskäta. Tatama mamamaru yatiyanisa jaqichasxañama
ukch’akipuniwa– sataynawa. Ukhamata uka jisk’a imilla wawa
kasarañataki irpaqxapxatayna.

Uka jisk’a imilla wawaruxa awichapasa mamapasa wali
tuqjapxatayna, jupasa aliqata chacharu sarkaspa ukhama
amuyapxatayna, janiwa akch’asa arsuykapxataynati.
–Chacha munasaxaya chacharu sarstaxa, jichhaxa jupawa
jiwayaskätamsa jakayaskätamsa, jaqichasiñaxa wiñayatakiwa, jiwa
qurpawa, jiwawa jaljtayapxätamsa–, sasawa, jaqichäwinxa jinchuta
wikhapxatayna.
Uka jisk’a imilla wawaxa chiqaya ukhamächi sasa, walpuni
t’aqhisxatayna. Uka chachana taqi luqhi luratanakpini pasayxatayna.
Jaqichasita uka simanpachawa chachaxa nuwjt’xatayna, nasa wilsa jani
sayt’kirpini lurxatayna. Planchampisa jaqt’atayna, misanaksa
nayraqatapana:
–Akhama chachäthwa– sasa, p’akinuqt’atayna. Tiliwisyunampisa
jaqt’atayna, alisnukusa anqaruwa ikiyatayna. Manq’atsa jiwayatayna.
Isitsa jalstata, t’aqhiñawa uka imilla wawaxa sarnaqxatayna.
Qhipha maraxa usuri jaqïxataynawa. Ukxa janiwa uñjaña
munkataynati.
–Sullütati janicha sullkätaxa, sullxañamapuniwa–, sataynawa.
Purakata warmiru takintatayna, sapa kutiwa nuwatayna.
Kunjampachasa warmixa ispa wawa ususitayna. Yamasa ukatxa uka
jaqixa luqhiptatawa walpuni jalnaqatayna.
–Uka wawanakxa jiwarayañamawa, kuna anütati kunätacha paya
paya wawachañamatakixa–, sataynawa– janipuniwa ukhama paya paya
wawachiri warnimpixa ikintkiristi– sasaxa, yaqha ikiñaruwa
ikinxatayna. Sapa arumasa umatakiwa purt’asinkirïtayna.
–Uka wawanakxa jiwarayañamawa saskakitaynawa, jani
jiwaraykätaxa, nayawa jiwarayä– sataynawa. Uka wawanakaru janiwa
ñuñt’ayañapsa munirïkataynati, lichi alïpanxa uksa warsurïtaynawa.
Janiwa isiru wawanaka k’irt’ayañsa munirïkataynati. Yamasa aruma
umatakiwa purt’askirïtayna, awisa qhipha urunakakiwa purxirïtayna.

Mayanxa mä wawxa jiwayxataynawa. Mayaxa lichitjama
jiwxarakitayna. Kusisitakiwa jalnaqt’atayna. Uka simananakaxa janiwa
anchasa umkxataynati. Warmixa usuri jaqïxarakikchi, ukata
sullsuñamawa sasa wasitana sarnaqatayna. Uka mänxa warmixa wali
sayt’asxatayna. Kunjampachasa wawa qhispiyataynawa. Warmxa
walpuni uñisxatayna. Sapa aruma wasitata umatakiwa alkilata utaparu
purt’asinkirïtayna, yaqhipa pachaxa qhipha jayp’ukiwa purxirïtayna.
Uka wawa jiwayañataki mä jisk’a warirampi lakata chillantaskiri
warmixa katjatayna. Warmixa walpuni kulirasitayna. Chuyma
manqhapanxa akampixa janipuniwa, … sataynawa. Ukata janiwa
ikiñana ikkatxataynati. Jilani kullakanjamakiwa uka alkilata utana
qamxapxatayna. Warmixa kunamana qullqi jikxatasitayna. Uma
Llamaya sumiru aljiriwa sarirïtayna. Irnaqirinaka katusina,
ukanakampiwa waljata waljata sumiru lurarayirïtayna. Chachaxa
lunisampi martisampiki irnaqt’ixa, ukatxa mirkurisaxa umt’asiriwa
sarxirïtayna, juywisa jayp’ukiwa purxirïtayna. Wirnisa Uma Llamaya
ukhama ch’akhpachawa warmiru arkxarawayïtayna. Ukana
jaqinakampi umaskirïtayna, ukatsa nuwasirkamawa, jaqitakisa p’inqa,
warmiru jikxatirïtayna. Ukhamxa qawqha kutiwa luratayna.
Ukhampachasa, alakipkämixa, warmixa qullqi jikxatataynawa.
Ukhampacha Altu Markaru, Payïri Santikuru sunaru, uta alasitaynawa.
Chachaxa uksa janiwa alayaña munirïkataynati:
–Janiwa nayaxa uka thaya pamparu utjiri sarkiristhti–, sataynawa.
Ukatxa mararu:
–Uka utpini aljxañäni– sasawa warmiru arknaqxatayna. Warmixa:
– Janiwa utxa aljksnati, ukaxa kasäru thaxsisjama, janipuniwa
aljksnati–, sataynawa. Warmixa janipuniwa aljaña munkataynati,
chachaxa mä uta alasiri sallqa masipampi yaticht’asisawa, warmiru uta
aljañataki arknaqatayna, munkiri jani munkirpacha:
–Yaqha wali kusa alasiñänixa– sasa, chika arumpachawa warmiru
uta aljaña papila nuwkämi phirmt’ayxatayna.

Warmiru, waynanïtawa, akampiwa ukampiwa sarnaqtaxa sasawa,
utaru llawint’asa jani utata mistuykxataynati. Ukkañkamaxa chachaxa
qullqi q’ala tukunt’xatayna.
–Waynanïtawa, jichhaxa jaljtxañäni. Abogado uka sarañäni–, sasawa,
warmi alissuwayxatayna. Mä uphisinaru alisrantatayna:
–Doctor, aka warmixa yaqhampiwa sarnaqi ukata nayaxa jaljtxaña
muntha–, sataynawa. Arxatirixa uka t’aqhi warmina ajanupana
amuyupa liyt’asa, satayna:
–¿Khitimpiraki sarnaqisti?
–Sullkajampiwa sarnaqi, jaljtxañpini muntha–, sataynawa. Doctor
tataxa satayna:
–Walikiwa, jichhaxa jumaxa jaljtxätawa, aka warmimpi janiwa
kunasa chinthapxkätamti, jumaxa sultirjamäxätawa–. Ukata warmiru
uñkatasa satayna:
–Jumaxa, warmi: ¿Kunatsa llakisiskta?, jaljtatäxatawa, uka
chachamana sullkapampi jichhaxa kasarasxätawa!...–, ukaxa janipuniwa
uka silusu jaqitakixa walïkxataynati. Ukjakiwa:
–¿Doctor janiki jaljtxiristhti ukasti?– sasa jisxatayna. Doctor tataxa
walpuni ajanupata larusitayna.
–Ja!, ja!, ja! ja! Aka sunsu, machatäpachätaw!
Qhiphatxa warmiru niyawa, qunqurita takintasina, kayu apaqatayna.
Q’alapuniwa warmixa tukusxatayana. Simana Machirixa Altu Pata, uka
Achuqalla pata uñxatasiru uta alkilt’asinisa ukaruwa sarawayxatayna.
Warmiruxa uspitalana kayu khariqañataki wila tintampiwa
chimpt’xapxatayna. Warmina mamapawa mä qulliri yanapirimpi
yanapata jamasata uspitalata apsunxapxatayna. Utana ch’illkhampiwa
kayu qullasxatayna. Ukata Simana Machirixa, k’umarakïxiti sirjama,
jutxatayna.

Yasta, jaljtañataki wasitata jalnaqatayna. Jichhaxa waynanïtawa,
ukampitawa, akampitawa, sasa turumpsa silt’ataynawa. Warmixa maya
thithita jisxatayna:
–Aka sapa kuti sarxam! Sarxam! Saskistaxa, sarxäpï, ukata janiwa aka
axtaña sutimani sarxaña munkthti!– sasawa karnitipa misa pataru
liwnuqatayna. Chachaxa Fiscalía uphisinaru warmxa puriyatayna.
Ukatxa q’illt’asisawa jaltaniwayxatayna. Warmixa wali kulirata:
–Akhama inapuni alisnaqitu–, sasa uka uphisinata mä citación
apsusiniwätayna. Simana Machirixa larusisa utankxataynawa, ukaruwa
uka citación warmixa churatayna, Simana Machirixa ukxa q’ala
ch’iythapt’asa willtt’xatayna.
–Nayawa arumanthixa nayraqata Fiscalía ukaru purïxa–, sataynawa.
Chiqapuniwa qhipharmantixa jupaxa nayraqata ukankxatayna. Doctor
tataxa Simana Machiriru citación mayitayna. Ch’iythapxchixaya ukata
janiwa kuna churañsa yatkxataynati. Warmiru uñkatayna, ukata jupaxa
satayna:
–Utana q’ala ch’iythapxi!
–Aka jaqi karsilitaru llawintapxma, kapasa umatäyäthwa saspa.
Jumaxa warmi phisqha jayp’u urasawa akankäta– sataynawa. Uka
suykañkamawa warmixa mä jaqimpi uñt’asxatayna, wali kusisitayna,
chuymapasa chuymapawa suyatayna, ukatsa pächasirakitaynawa.
Phisqha jayp’u urasaxa Simana Machirixa jani jaljtxañatakixa, jani
mämpsa nuwasiñataki, jani umata utaru puriñatakiwa
phirmantt’xatayna. Simana Machirixa mä simanaki wali kusa
sarnaqt’atayna, ukata wasitata nuwasisa thuqhnaqxatayna. Warmixa
ukhampacha amuwa sarnaqaskatayna. Phuchhaja jaqichasini ukjasa
jaqisa kamsarakispa, jaljtatana wawapakiwa sapxchispaya sasa.
Mayana, mayana, asta mayana, ukhamakipuniwa umata k’uphsurkama

puriskatayna. Utana yänaksa q’ala k’uphthapxatayna. Warmixa wali
kulirata Fiscalía jalawayatayna. Ukhamäxiwa sasawa yatiyatayna. Ukata
Taripirixa satayna:
–Aka citación apawayma–.
–Tata Taripiri, uka jaqixa janiwa jutaña munirïkiti.
–Janiwa! Uka jaqixa kunjamatsa akaru purininiwa, kayupampi
purinchini, q’ipt’ata puriyanipxchini, kunjamatsa purininiwa!–.
Uka citación churataxa wasitata Simana Machirixa q’ala
ch’iythapt’xatayna. Ukata qhiphüruxa wasitata nuwasitayna. Ukata
warmixa uka suna Pulisiyaru saratayna, ukana mä pulisiyawa Q’arisxa
apxaruwayxatayna. Uka kallita jaqichayiri pärinupawa jutaskatayna,
ukaruwa warmixa jalkatatayna, ukaruxa Simana Machirixa: janiwa,
janiwa, nayawa akxa askichsinkä, jumaxa akaru mitisimti sasa q’ala jani
aruni alisnukuwätayna. Ukhampacha Fiscalía uphisinaru
purintapxataynawa. Ukata tata Taripirixa jisxatayna:
–Aka jaqi karsilitaru llawintapxma, kapasa umatäyäthwa saspa.
Jumaxa phisqha jayp’u urasawa jutäta– sataynawa. Uka phisqha jayp’u
urasaxa:
–Awira ¿kunjamasa?– satayna. Simana Machirixa Taripiriru
achikasiskatayna, ukata satayna:
–¿Nampiti chikxañäni? Warmimaruya achikamxa!– sataynawa.
Ukata warmiru jachirjama achikaskatayna, warnixa:
– Janiwa, janiwa, jaanipuniwa, jumaxa akja kuti janiwa aruma
phuqhirïktati–, sataynawa. Taripiri tataxa Simana Machiriru
phirmantayxatayna. Warmixa paqallqu urutxa utata sarxañapataki,
warmi isisiña yänaka apxarusiwayasa sarxañapataki, jani kawkinsa
kawkhansa, khitimpisa kuna warmiru parlayaskañataki, kimsa waranqa
multani ukhama jaljtxañataki phirmt’awayxatayna.

Warmixa janira chiqpachsa suma nuwaski ukjawa sarawayxatayna.
Ukjakamaxa warmiruxa yaqha chachaxa suyaskatayna. Warmixa
jichhaxa wali kusisitawa, jani khitinsa kamskaya, sarnaqt’askatayna.
Kursillunakaruwa sart’atayna, wali kastillanuna liyiñsa yatintxatayna,
psicología yatintxatayna.
Simana Machiriruxa, jaljtatäpanxa janiwa uñt’ata jaqinakpasa
yäqapxkataynati. Taqpacha jilanaka kullakanakpampiwa
uñisiyasxatayna, sapakiwa Altu markana umantata t’aqhiña, nayrasa
juykhu, jaqinsa uñisjata ukhama sarnaqxatayna.
Aka pachanxa walja, kunaymana juchanaka ukhamaraki
k’arinakawa, jamasana, jani Willkana uñjata qurwariski. Ukatsa kunasa
jani yatisirixa, k’ari q’upsuñatakixa wali kusa wakicht’atätanwa.
Ukhamaxa jumaxa inasa k’ari q’upsutanaka yatiychitasma.
XV. Sunsu ch’axwa
Mä ch’axwata José Carlo Bernabé jilatawa, khaya 1984 marana,
parlawayatäna, jichhaxa uka qillqantha. Markasana jaqinakapana
sarnaqataxa wali muspkayawa, ukhamaraki wali amuyasiykiriwa.
Ukata jiwasana yatiñasatakiwa aka alicata qillqt’anitawa.
Wali kusapuniwa uka istansyanakaxa sarnaqasipxatayna. Quta
jak’anakäpanxa, yapunakasa wali kusa, apillasa, ch’uqisa, juphasa,
qañawasa, ullukusa wali achurïtayna. Uywanakasa ukhamaraki wali
mirantirïtayna. Qutanxa challwasa waljawa utjirïtayna: qirisa, ispisa,
umantusa, … Yamasa mä uruxa turuchi challwawa utjxatayna. Ukhama
wali kusa sarnaqapxasaxa, kusisitana taqi kunatsa armata
sarnaqasxasaxa, uka Alaxa Pacharu sarxañäni, sasa parlirinakana
amtayataxa Pacha Mamatsa, Wak’a Achachilanakatsa q’ala
armasxapxatayna. Janiwa khitiru yäqañasa, kunaru amtañasa, kawkita

llakiñasa, kunata axsarañasa utjkxataynati. Kunasa janiwa wiñayäkiti,
kunasa sarxirikïtaynawa. Ukata mayaki pachaxa mayjt’awayxatayna.
Khaya Camacho suyuna nuwasiñawa qalltawayxatayna.
Mä pachaxa Titi Qaqa quta uka irama ayllunakawa, turuchi challwa
qutata apsupxirïtayna. Uka istansyanakaxa akhama satanakätaynawa:
Jach’a Ch’alla Pata ukxaruxa Ch’alla Pata Belén mayaraki Uxchi.
Ukjanakaxa 1940–1952 maranakätaynawa.
Uxchi istansyawa, uka challwa tuksurjama, waljpuni challwanaka
katsupxirïtayna. Uka uñjasaxa uka Ch’alla Pata ukxaruxa Ch’alla Pata
Belén uka istansyanakaxa janiwa ukhama katsuñäkaspati,
sapxataynawa. Uxchinkirinakaxa jani kasusispacha challwanaka
katsusipxkakitayna. Maya akatjamata mä jaqixa phusilampi, mayni
challwa apsuriru, illapt’atayna, jiwt’ayataynawa. Ukjata walipuni
k’upsupxatayna. Challwa aparañatakiwa sarxatapxatayna. Lawa
ayt’atanaka, qala irt’atanaka, jalla ukhamawa ch’axwiri sarapxatayna.
Uka uñjasaxa mayninakaxa uka pachparakiwa lawanaka
apsusinipxatayna, ukhama maya k’uphantasipxatayna.
Qalanakampiwa jaqurasipxatyna. Ukatxa mä uru jurnala
nuwarasisaxa p’iqisa ch’iyantratawa arumaxa sarxapxatayna. Mayni
amuyt’iri jaqixa waljapuni jaqinakaru tantthapitayna. Uka p’iqinchiri
jilïrixa Benjamin Chipana satätaynawa. Jupaxa Ch’alla Pata
istansyätaynawa, ukjaruwa mä uruxa wali alwatpuni, phusilanaka,
qalanaka apt’ata ukhama t’unsuñataki sarthapipxatayna. Ukata maya
istansyanakaxa ukhamaraki wakiyasipxatayna. Mayni tataxa qullu
parkiru qhamiyiriwa saratayna. Walja jaqinaka ch’axwañataki
wakichayasiri uñjatayna. Armantatkamaki ukhamaraki phusilasa
ayt’atkamawa, sasawa, jilïrinakaparu awisatayna.
Ukhama sarantapxatayna, ukata maynikiwa illapt’atayna.
Mayninakaxa walpuni kawkhatsa atipañjamaxa ukjanakaru
imantrasipxatayna, ukhamata q’urawanakampi churt’asipxatayna.

K’achata k’achata jak’achasipxatayna, walipuni k’uphusipxatayna, uka
uruxa phisqha jiwatawa utjatayna. Ch’alla Pata Belén ukatxa kimsani,
Uxchi ukatxa paniniraki ukata ukhamarakkiwa istansyanakaparu
sarxapxatayna. Arumanakaxa walpuni quta iramanakana
suyantasipxatayna. Juk’ampisa jani yäqasiñatakixa challwanakxa
waljpuni aljañataki katsupxirïtayna. Uka qullqimpixa phusilanaka
alantapxatayna, ukxaruxa alkula alsusipxatayna, walpuni
machantasipxatayna. Ukatxa yaqha istansyanakaruwa: yanapita sasa
wali achikasiri sarapxatayna. Mä uruxa mayni istansyanakaxa,
mayninaka umaraskiriruxa, q’ala t’unjañataki, walpuni k’uphsupxatyna.
Ukhama utata uta thaqhsupxatayna. Isinaksa ukhamaraki utanaksa
q’alpuni phichhkatapxatayna. Uywanakxa q’ala ansunipxatayna.
Ukhama atipt’apxatayna, ukatxa wali kusisitawa istnasyanakaparu
sarxapxatayna. Uxchi satäki uka istansyaxa jani yäqaspachawa challwa
waljpuni katsuskapxatayna. Ukhama katsusinxa wali challwxa
aljantapxatayna. Uka qullqimpixa walja manq’añanaka
alantasipxatayna. Walja lanchanaka juk’ampi katsuñataki
lurarasipxatayna. Mayni istansyanakaxa uka uñjasaxa walpuni
kulirapxatayna. Juk’ampi armantasiña thaqhapxatayna. Pä pataka
phusilanaka, wayunita kuchilluni, juk’ampi jiwsuyasiñataki,
jikipxatayna. Jaqixa jaqina awqapjamawa, jaqïña tukusaxa
jiwañarjamakiwa taqisa puriña munxapxi.
Ukxaruxa mayninakaxa janiwa inakïpxkataynati, jani ukaxa,
juk’ampiwa wali nuwasiñataki wakiyasipxatayna, ukhamaraki yaqha
istansyanakaru awisanipxatayna. Mä alwaxa walja illapt’atanaka
ist’apxatayna. Ukata qullu parkiruwa, wali sayt’asiñataki,
chhukhsupxatayna. Chikatanixa qutana suyantasipxkatayna,
ukhamaruwa akatjamata chhukht’apxatayna. Sapa lanchankiriruwa
t’unsupxatayna, ukhama jiwarayasinxa umarkamawa jiwatanakxa
warantapxatayna. Yaqhipanakaruxa katuntasaxa waysunisaxa wali
k’upjapxatayna, kunsa mayninakaxa kunsa lurixa uka arsuyapxatayna.
Jani arsurinakaruxa pitanakampiwa jaychkatapxatayna. Chikataniruxa

phusilampiwa illapt’apxatayna. Ukhama lurata yatisaxa mayni
istansyanakaxa waliraki juk’ampi istansyanakampi sayt’anxapxatayna.
Ch’axwirixa waljaniwa sarantapxatayna, kimsa pataka jaqinakampi,
qhiphatxa warminakampi ukhama mayaki ch’axwañataki
katjasxapxatayna. Jichhayrinxa waljapuniwa jiwsuyasipxatayna,
arumaya uru tutuknaqayasisa sartapxatayna. P’iqinakasa
ch’iyantatkamaki, ukhamaraki lawanakasa ayt’asitkama. Jichhayrinxa
janiwa kawkïrisa atipirisa utjkataynati. Ukhamakiwa utanakaparu
amayasa q’ipt’atkama, kayunakasa kujuratkamaki, chikataxa jani
phusilani ukhama kutxapxatayna.
Qhipharuxa challwa wali katsuri sarasipxkakitaynawa, challwasa
q’ala tukusxatayna, janiwa kuna aljasiñasa utjkxataynati, uywamppacha
aljantasxapxatayna. Ch’axwaxa janiwa tukuskataynati, janiwa kuna
sumthapiñaru puriñasa utjkataynati.
Mayni ch’axwaa p¡iqinchiriwa yaqha warmimpi irpasxatayna. Uka
warmixa prima kullakapätaynawa, uka yatisawa jaqixa q’alpuni
k’uphsupxatayna. Janiwa ukhamakïkataynati, warmina jaqinakapawa
walpuni q’ala k’upsuñataki, lawanakasa q’urawanakasa apt’atkamaki
sayt’asinipxatayna. Q’alpuni utata uta k’upsusipxatayna, chikataxa, jani
ukhama jawq’äsiñtakixa, qullu pataruwa chhukhtxapxatayna. Ukatxa
utanakayturu q’ala phichhantasipxatayna, ukhamaraki jiwatanakasa
waljaniwa utjxatayna. Ukhama uñjasaxa, uka warmina
phamillanakapaxa, walipuni jachapxatayna. Janiwa utanakapasa
uywanakapasa utjkxataynati, uka mayni sallqanakawa ukhama jani
kunani luratayna.
Ukhama jachaña uñjasisaxa yaqha istansyanaruwa wali
mink’asiniñataki sarxapxatayna. Walja jaqinakapuniwa q’ala
t’unjañataki tantasitayna. Q’ala ch’iqintapxatayna, ukatxa kuchillunaka
q’urawanaka, lawanakani ukhamawa awqanakana ukaru
sarantapxatayna. Ukatxa, uksata aksata q’alpuni mayaki

jark’thapiñatakiwa muyuntapxatayna. Chachana phamillanakapaxa,
ukhama yatkasaxa janiwa utankapxkataynati, jani ukaxa qullu
patanakaruwa jani t’unsuyasiñataki sarxapxatayna. Jupanakaxa
ukhamaki armantasipxatayna, ukhamarakiwa warminakapasa
q’urawanaka lurarapxatayna, lawanaka khithurapxatayna. Ukhama
q’alapuniwa k’uphsusipxatayna. Warminakaxa warminakkama,
wawanakasa ukhamaraki q’ala k’uphjasipxatayna. Chikatanixa jiwarata,
uka ch’axwañanxa janiwa kunasa yäqatäkxataynati. Chachanakaxa
kuchillumpkamawa junurasipxatayna, ukhamarakiwa jinchunaksa
mururasipxatayna, isinakapasa phichhsutkamaki, ina wila
p’iqinkamaki. Warminakaxa uka kikparakiwa lurasipxatayna,
k’ananakapasa khuchuqasitkamaki, ina q’alalkamakiwa qhipharuxa
maysaru maysaru tutukiyasipxatayna. Chikatanixa utanakapa q’alapuni
phichhkatapxatayna, ukhamawa uka uruxa arumkama
k’upsusipxatayna. Ukhamakiwa sarxapxatayna, jani ukaxa, mä qawqha
amayanaka apt’ata kutiwayxapxatayna.
Uka pachpankirinakaxa jacht’asisa wali llakitakiwa
qhipharxapxatayna. Ukhama walja jiwatanaka uñjasaxa ina ch’ama
qaritakiwa jacharapxatayna. Chikatanixa jani utani jani uywani
ukhamawa jacharapxatayna. Qhipha uruxa wali alwata amayanaka wali
llakt’ata imanxapxatayna. Uka awqanakaparuxa qutarkamawa
jiwatanaka warantanipxatayna, mä qawqhaniruxa ninampiwa
phichhantapxatayna. Ukhama uka ina ch’axwañanaka uñjasaxa uka
pani irpasirixa jayatuqiruwa iskapxapxatayna. Jaqinakaxa uka yatisaxa,
uka paniniru katjaniñataki, ratukiwa arktapxatayna. Uka paninïpana
aka inapuniki ch’axwañaxa utjawayixa, sasa. Ukata mä uruxa, uka
irpasirinakaru katjanisa, arsuyañataki, puriyanipxatayna. Ina ch’ama
q’alaki, isisnakasa thanthsuta, walpuni chakanakaxa nuwjapxatayna,
warminakasa k’uphjapxatayna. Warmiruxa k’ana khuchhuqapxatayna,
chacharuxa jinchunakapa muruqapxatayna. Ukhama anchapuni uka
pani irpasirinakaruxa t’aqhisiyapxatayna. Ukatxa janiwa
ukakïkataynati, mä uruxa, uka paniniru, jiwaña amtxapxatayna:
chachanakaxa jupanaka kawsawa warminakasasa jiwarataxa,

sapxataynawa, ukhamaraki warminakasa uka panïpana chachanakasasa
jiwarataxa, sapxataynawa. Ukhamawa uka paniniru jaychkatapxatayna.
Uka paniniruxa mä allsutarujiwa imantapxatayna. Qhipharirinakaxa
jani kunaniwa sarnaqxapxatayna, janiwa uywapasa manq’añapasa
utapasa utjkxataynati. Chikatanixa yaqhatuqiruwa sarxapxatayna.
Achuskiri yapunkxa laq’unakawa tukuntxatayna, ukatxa chhijchhiwa
q’alpuni k’uphsxatayna, ukata istansyaxa q’alapuniwa tukusxatayna.
Ukhamawa nayra pachaxa pasawayatayna.
XVI. Tullqätajaki amtasïxa
Machaqaxa Inkawi suyunkiwa, Titi Qaqa qutata aynachankiwa.
Uksata mä tawaquwa Chuqi Yapu markaru puritayna. “Inacha wali
kusa sarnaqasxä”, sasina. Taqi warmina amtapjama “inacha mä wali
yäqaykiri chachsa jikiskä”, sasa.
Yuqalla wawatakisa imilla wawatakisa, jupatakjama, maynipa
jikisiñaxaya nayraqatächixa, ukata laqakiwa ch’ullapa jikispxatayna.
Ukhama laqaki, jani suma amuyt’asisa, jani mayniru suma amuyt’asa
jikitaxa, kunasa pantjtakirïtaynawa. Kunasa ina laqaki laqaki lurataxa
janipuni walïrikitixa, ukhamawa laqaki jikisisa qamantasipxatayna.
Chachaxa mä wali jaqi jaqi jiq’iri, kawki q’arjama jaqiru uñisiri
simpatiku jaqïtaynawa.
Laqakirakiwa kasarasipxatayna. Mayampi mayampixa janipuni
payäkiti, jani ukaxa kimsawa, pusiwa, phisqhawa, chuymatuqxata
jakht’ataxa. Kimsa wawaniwa utjasxapxataynawa.
Ukata jaqixa wawa sutiya phistana qhana saskatayna, ukana wali
kantt’asitayna:
Nayaxa ancha kusapunïthwa,
taqita sipänsa simpatiküthwa.

Jani wanirinaka félix layme pairumani final vol. i

Jani wanirinaka félix layme pairumani final vol. i

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

En vedette

En vedette (20)

Plus de Francisco Quispe Chambi

Plus de Francisco Quispe Chambi (20)

Jani wanirinaka félix layme pairumani final vol. i