Lectorale rede P. Klerks

Lectorale rede Dr. P.P.H.M. Klerks
In het belang van het onderzoek!
Kritische journalistiek als noodzakelijke
kwaliteitsbewaking van de opsporing
Dr. P.P.H.M. Klerks
Rede uitgesproken bij de
aanvaarding van
het Lectoraat
Criminaliteitsbeheersing
Recherchekunde
aan de Politieacademie

Lectorale rede Dr. P.P.H.M. Klerks
In het belang van het onderzoek!
Kritische journalistiek als noodzakelijke
kwaliteitsbewaking van de opsporing
Lectorale Rede
Amsterdam, 10 maart 2006
Dr. P.P.H.M. Klerks
Lector Criminaliteitsbeheersing Recherchekunde
Politieacademie

Lectorale rede Dr. P.P.H.M. Klerks Lectorale rede Dr. P.P.H.M. Klerks
Inhoudsopgave
1. Inleiding 7
2. Wrongful convictions 10
3. Rechterlijke dwalingen in Nederland 14
4. Gerede twijfel 20
5. Geloofwaardigheid van de overheid 23
6. Discretie, transparantie en vooroordelen 26
7. Blauwe spin doctors? 30
8. De media als bondgenoot: opsporingsberichtgeving 32
9. De media als ‘opponent’ 33
10. De journalist als verdachte of handlanger 34
11. Het waarborgen van publieke controle 38
12. Rules of engagement 40
13. Openheid voorkomt problemen 44
14. Embedded journalism 46
15. Een netwerk recherchevoorlichting 51
16. Besluit 53
Bijlage: strafvervolging van journalisten 55
Gebruikte literatuur 58

1. Inleiding
Anderhalf jaar geleden stelde het College van Bestuur van de Politieacademie
de eerste Lectoraten in, om daarmee de professionalisering en innovatieve
kracht van de eigen organisatie een extra impuls te geven. Het Lectoraat
Criminaliteitsbeheersing Recherchekunde is momenteel één van de zes
Lectoraten van de Academie, gevestigd aan de Concernlocatie in Apeldoorn.
Aan andere instellingen voor hoger onderwijs zijn de afgelopen tijd soortgelijke
Lectoraten opgezet. Dit alles past bij het toegenomen zelfbewustzijn van HBO-
instellingen, die zich daarmee ontwikkelen tot volwassen centra voor kennis en
onderwijs en die op het gebied van de toegepaste wetenschap de concurrentie
met de universiteiten aangaan.
Het wezenlijke verschil tussen een Lectoraat aan de Politieacademie en een
universitaire leerstoel zit hem niet zozeer in het niveau: wij leiden in Apeldoorn
ook in Engelstalig onderwijs studenten op tot wetenschappelijk bekwame
onderzoekers op Masterniveau. De kwaliteit van een Lectoraat ligt vooral in
de praktijkgerichtheid en de maatschappelijke betrokkenheid. U zult van een
hoogleraar beslist de theoretische noties en de onderbouwing met veel voet-
noten zien, die u in deze lezing aantreft. Van mijn gewaardeerde universitaire
collega’s zult u echter niet snel de praktische voorstellen en initiatieven horen,
zoals ik die zo meteen zal aankondigen. Als een hoogleraar al met een prakti-
sche suggestie komt, zal hij of zij die niet tevoren hebben getoetst bij collega’s
binnen zijn organisatie, die vanuit hun beleidsbepalende functie of in het uit-
voerend werk kunnen aangeven of iets in de praktijk van de samenleving haal-
baar is of niet. Van een lector mag u dat wel verwachten. Al onze activiteiten
leveren bruikbare eindproducten op. Rechtstreeks, bijvoorbeeld in de vorm van
bruikbare handboeken en instrumenten voor de praktijk, of indirect, doordat
we inhoudelijke bijdragen leveren aan het onderwijs. De sociaal-wetenschappe-
lijke onderzoeken en projecten die we uitvoeren, doen we samen met collega’s
van de regiokorpsen en het KLPD, het openbaar ministerie, bijzondere opspo-
ringsdiensten, inlichtingendiensten, en met partners uit de wetenschappelijke
wereld, instellingen zoals TNO en softwarebedrijven.
Het Lectoraat Criminaliteitsbeheersing Recherchekunde werkt aan zinvolle
en spannende kennisontwikkeling, samen met andere medewerkers van de
Politieacademie en externe partners uit binnen- en buitenland. Docenten en
studenten worden gestimuleerd om onderzoek te doen, en nieuw verkregen
kennis wordt geborgd in het onderwijs en verankerd in de politiële en justitiële
praktijk. Kennis wordt verspreid via daartoe geëigende kanalen, variërend van

vakliteratuur en seminars tot audiovisuele media en computernetwerken. De
dragende filosofie hierbij is dat de kwaliteit van de opsporing in brede zin is
gebaat bij zodanig zorgvuldig werken, dat fouten worden vermeden en zoveel
mogelijk beproefde methoden worden gehanteerd, teneinde optimale resul-
taten te boeken. Het Lectoraat beoogt gaandeweg basisprincipes van crimina-
liteitsbeheersing en recherchekunde te identificeren. Niet in de laatste plaats
neemt het Lectoraat initiatieven ter vernieuwing van het recherchevak, opdat
de politie nog effectiever kan werken en actuele uitdagingen, zoals terrorisme-
dreiging, met adequate middelen kunnen worden tegemoet getreden.
De kern van het Lectoraat wordt gevormd door de lector, de vindingrijke pro-
grammamanager Theo Derksen, en door managementassistente Karin de Vries,
die er grotendeels voor heeft gezorgd dat we hier vanmiddag bij elkaar konden
komen. De kracht ligt echter vooral bij onze Kenniskring, die ruim twintig men-
sen omvat die op een of andere manier actief betrokken zijn bij onze activitei-
ten, en waarvan u eerder vanmiddag al het een en ander heeft kunnen zien.
In onze programmatische activiteiten richten we ons op drie bindende thema’s.
In de eerste plaats is dat criminaliteitskunde: kennis die er op is gericht crimi-
naliteit te doorgronden om het zodoende effectief te kunnen beheersen en
bestrijden. Voorbeelden hiervan zijn georganiseerde criminaliteit, terrorisme en
zedencriminaliteit. In de tweede plaats intelligence: het proces dat de essentiële
beleidsmatige en operationele sturingsinformatie oplevert die de politie en an-
deren in staat stelt om effectief te kunnen opereren. Voorbeelden hiervan zijn
het maken van het handboek Informatiegestuurde Opsporing, het bijdragen
aan het visietraject van de desbetreffende Strategische Beleidsgroep, het verder
professionaliseren van de human intelligence capaciteit van de politie zoals bij
het werven en runnen van informanten in de ‘bovenwereld’, en het mee helpen
versterken van het onderwijs rond intelligence, zoals in de nieuwe leergang
Recherchekunde en Criminaliteitsanalyse. Het derde thema is de doelmatige
bedrijfsvoering in de opsporing, tot uiting komend in initiatieven rond recher-
chemanagement en evaluatie van opsporingsonderzoeken. Deze drie kernthe-
ma’s reflecteren de ontwikkeling van de politieorganisatie én het recherchevak
tot een hoogwaardige, kennisintensieve omgeving waarin het HBO- en acade-
misch werken denkniveau steeds vanzelfsprekender wordt. Minister Donner
van Justitie heeft het eind vorig jaar naar aanleiding van het onderzoek van de
commissie-Posthumus duidelijk gezegd: binnen enkele jaren zal twintig procent
van de politiemedewerkers minimaal HBO-opgeleid moeten zijn.
Aan toegepast politieonderzoek worden hoge eisen gesteld. Het moet van-
zelfsprekend wetenschappelijk en empirisch gefundeerd zijn, het heeft bij
voorkeur een internationale component, ook relevantie voor praktijk en beleid
is een vereiste, en het moet actueel zijn. Voor vandaag is het ook wel prettig
als het interessant en prikkelend is voor een breder publiek. De komende drie
kwartier ga ik proberen u in die geest het een en ander te brengen, maar op
een wat ongebruikelijke manier. Het had voor de hand gelegen om een van de
thema’s waarop wij al langer werken centraal te stellen in deze lectorale rede.
Wij kiezen echter voor een andere aanpak: we duiken niet diep in een obscure
subdiscipline van de politiekunde, zoals evalueren of inlichtingenwerk, maar
kijken naar de relatie tussen de opsporing en de buitenwereld zoals die gestalte
krijgt via de media. Het is voor mij nogal onwennig om te spreken over een
thema waar ik geen uitvoerig eigen onderzoek naar heb gedaan. Ik baseer me
vandaag weliswaar op literatuuronderzoek en gesprekken met betrokkenen,
maar ditmaal lag er geen onderzoeksplan aan ten grondslag en evenmin een
budget van Politie Wetenschap of het WODC. Bovendien zal ik mij opiniërend
uitlaten, terwijl politieonderzoekers daarin meestal erg terughoudend zijn.
Maar voordat ik toekom aan de media eerst nog een uitstapje naar de praktijk
van politie, justitie en de rechterlijke macht, te beginnen in het buitenland.

10 Lectorale rede Dr. P.P.H.M. Klerks 11 Lectorale rede Dr. P.P.H.M. Klerks
2. Wrongful convictions
We maken een korte tour d’horizon langs het verschijnsel dat in de Angel
saksische vakliteratuur wordt aangeduid als ‘wrongful conviction’ en in het
Nederlands als ‘onterechte veroordeling’ of ‘rechterlijke dwaling’. Hieronder
verstaan we in dit geval de bewezen onschuld ná een veroordeling, dus niet
een vrijspraak in hoger beroep vanwege bijvoorbeeld gebrek aan bewijs of
procedurefouten.
In de Verenigde Staten zijn de laatste jaren honderden
gevallen van wrongful conviction vastgesteld, veroordeling van personen die
ten onrechte werden verdacht van een misdrijf.
Dit kwam onder meer aan het
licht onder meer door de activiteiten van mensen als de investigative journalist
en universitair docent Bill Moushey en zijn studenten.
Moushey richtte in 2001
het Innocence Institute op aan Point Park University in Western Pennsylvania.
Dit instituut maakt deel uit van wat sinds 1992 is uitgegroeid tot een complete
sociale beweging: aan tientallen universiteiten in de V.S. zijn nu innocence
institutes gevestigd, waar studenten in journalistiek en rechten gezamenlijk
zaken uitzoeken en rechters weten te overtuigen.
De studenten krijgen les van
ervaren onderzoeksjournalisten en advocaten, waarna ze zelf met projecten
aan de slag gaan. De Innocence movement kreeg nationale bekendheid in 2003,
Van Koppen (2002: 872-873) maakt duidelijk dat het begrip ‘rechterlijke dwaling’ nogal complex
is, omdat zelden werkelijk wordt aangetoond dat van een rechterlijke dwaling sprake is. Hiervoor
moet formeel en onomstotelijk komen vast te staan dat iemand anders het misdrijf pleegde, dat
het misdrijf nooit heeft plaatsgevonden of dat de schuld van de verdachte onmogelijk blijkt te zijn.
Gevallen waarin over de schuld van de veroordeelde verdachte ernstige bedenkingen zijn gerezen
worden door Van Koppen aangeduid als “dubieuze zaken”.
Personen, slachtoffer van wrongful conviction zijn door Huff en anderen (1996: 10) in de
Amerikaanse context gedefinieerd als “people who have been arrested on criminal charges …
who have either pleaded guilty to the charge or have been tried and found guilty; and who,
notwithstanding plea or verdict, are in fact innocent”. Het gaat hen ook om gevallen van bewezen
onschuld.
Het is bij gebrek aan betrouwbare gegevens niet mogelijk een enigszins accurate schatting te
maken van het aantal onterecht voor vermeende misdrijven veroordeelden in de Verenigde
Staten. Op grond van eigen en andermans onderzoek concludeert Huff (Huff 2004 108-109) dat
het jaarlijks om duizenden gevallen gaat. Tientallen veroordeelden zouden ten onrechte zijn ge-
ëxecuteerd. Een andere onderzoeker, Tony Poveda (Poveda 2001), komt tot een beduidend hogere
schatting, maar hij baseert zich op een enquête onder gevangenen.
www.pointpark.edu/default.aspx?id=902; Buck (2005).
Westervelt Humphrey (2001).
toen gouverneur George Ryan van Illinois het uitvoeren van doodvonnissen in
zijn staat opschortte en later de straffen omzette in levenslang, omdat het werk
van studenten van het Medill Innocence Project aan Northwestern University
hem de ogen hadden geopend. Dit laatste project had in enkele jaren tijd tot
de vrijlating van tien mannen geleid, waarvan er vier op death row zaten.
In bijna de helft van ruim driehonderd vrijlatingen wegens ‘zuivering van alle
blaam’ in 15 jaar tijd speelde DNA-onderzoek een sleutelrol. De komende jaren
zal DNA-onderzoek op oude zaken minder vaak veroordeelden vrij pleiten,
omdat het inmiddels al langere tijd tijdens het reguliere opsporingsonderzoek
wordt uitgevoerd, waardoor veroordeling op grond van onterechte verden-
kingen minder waarschijnlijk wordt. Onderzoekers verleggen daarom hun
aandacht naar zaken waarin gerede twijfel bestaat, maar geen biologisch
bewijsmateriaal voorhanden is. Nu wordt onder meer kritisch gekeken naar de
waarde van ooggetuigenverslagen en incorrecte verklaringen van zowel ver-
dachten als informanten, en naar institutionele aspecten van politiewerk die er
toe zouden bijdragen dat misleidende verklaringen als bewijsmateriaal worden
opgevoerd en geaccepteerd.
Het Amerikaanse rechtssysteem verschilt sterk van het onze, zodat vergelijkin-
gen bij voorbaat mank gaan. De juryrechtspraak maakt het proces kwetsbaar
voor mediabeïnvloeding, en de kwaliteit van de rechtsbijstand voor arme ver-
dachten uit minderheidsgroepen is beduidend slechter dan de rechtshulp in ons
land. Amerikaans onderzoek bracht tientallen gevallen van bewezen incorrecte
bekentenissen aan het licht, maar de verhoortechnieken in de V.S. verschillen op
wezenlijke punten van die in Nederland.
In Groot-Brittannië staat sinds geruchtmakende zaken als de Guildford Four
en de Birmingham Six, het thema ‘miscarriages of justice’ op de agenda.
De
Guildford Four werden uiteindelijk na veertien jaar vrijgelaten, waarbij de hard-
nekkige belangstelling van journalisten voor de zaak een centrale rol speelde.
De Birmingham Six werden in 1975 tot levenslang veroordeeld voor bomaan-
slagen op twee pubs en pas in 1991 weer vrijgesproken. Ook hier speelden
Hansen (1999).
Lutz et al. (2002).
Lutz et al. (2002): 120-121.

onderzoeksjournalisten een doorslaggevende rol.
Rechterlijke dwalingen en
onprofessioneel politieoptreden vonden in deze gevallen plaats in de context
van het gewelddadig politiek conflict in Noord-Ierland, maar ook meer recent
deden zich dwalingen voor. Zo moesten onlangs meerdere moeders worden
vrijgelaten die ten onrechte waren veroordeeld wegens moord op hun baby’s,
onder meer omdat het post-mortem onderzoek niet door een gespecialiseerde
patholoog werd uitgevoerd.10
Hun zaak en die van honderden andere ouders
leidden tot veroordelingen, waarbij de politie en de aanklager uitgingen van
het syndroom van ‘Munchausen by proxy’. Deze inmiddels door de meeste
deskundigen verworpen theorie veronderstelt kort gezegd dat onverklaarbaar
overleden baby’s vaak zijn gedood door ouders, die hiermee aandacht proberen
te vragen voor zichzelf. Ten gevolge hiervan worden in Groot-Brittannië ruim
250 strafzaken en duizenden civiele zaken herzien, waarin kinderen uit het
ouderlijk gezag zijn gehaald.
In het Verenigd Koninkrijk is naar aanleiding van de Birmingham Six-affaire in
1997 de Criminal Cases Review Commission ingesteld om mogelijke gevallen van
onterechte veroordeling te onderzoeken.11
In 2001 had deze Commission 3.680
aanvragen ontvangen, waarvan er 2.381 werden behandeld. Hiervan werden
203 zaken verwezen naar een gerechtshof, waarvan er uiteindelijk 38 werden
herzien.12
Frankrijk verkeerde de afgelopen maanden in de greep van de Outreau-affaire,
een pedofilieonderzoek in het Noord-Franse Outreau dat geheel uit de hand
liep doordat overijverige speurders iedereen insloten die door de kernverdach-
ten werd beschuldigd van medeplichtigheid.13
De in 2001 begonnen zaak leidde
uiteindelijk tot presidentiële excuses en parlementaire hoorzittingen op TV.
Mullin (1990).
10 Groskop (2004).
11 Huff (2004): 116.
12 Minister Donner liet de Kamer naar aanleiding van onderzoek recentelijk weten dat introductie
van een vergelijkbare onderzoekscommissie als de CCRC in Nederland voorlopig niet aan de orde
was. Hij wilde voor een mogelijke aanpassing van het bijzonder rechtsmiddel herziening eerst de
resultaten afwachten van de voortgezette commissie-Posthumus (Kamerstukken II 2005-2006, 30
300 VI, nr. 114).
13 Berichtgeving in NRC Handelsblad, op http://fr.fc.yahoo.com/p/pedophil.html,
www.liberation.fr en http://fr.wikipedia.org/wiki/Affaire_d’Outreau.
De affaire kan leiden tot herziening van het Franse rechtssysteem, waarin de
onderzoeksrechter een grote mate van autonomie heeft.
De buitenlandse voorbeelden maken de ernstige consequenties duidelijk van
verkeerde beslissingen in de keten van opsporing, vervolging en berechting.
Een kritische pers blijkt dergelijke dwalingen alsnog aan het licht te kunnen
brengen, en deskundige journalisten leggen de achterliggende systeemfouten
bloot. Dat vergt meer dan sensationele onthullingen over zware criminelen: de
pers kan met zorgvuldige analyses daadwerkelijk bijdragen aan de kwaliteit van
de rechtsstaat.

3. Rechterlijke dwalingen
in Nederland
Het Nederlandse publiek makte vorig jaar kennis met het verschijnsel rechter-
lijke dwaling door ontwikkelingen rond de zogenoemde ‘Schiedamse park-
moord’. De feiten zijn inmiddels overbekend. Op 22 juni 2000 werd in het
Beatrixpark in Schiedam de tienjarige Nienke Kleiss om het leven gebracht. De
hoofdverdachte in deze zaak, Cees B., werd op 8 maart 2002 in hoger beroep
tot achttien jaar gevangenisstraf en TBS veroordeeld, onder meer wegens een
later ingetrokken bekentenis. Het Nederlands Forensisch Instituut had herhaal-
delijk nadrukkelijke twijfel uitgesproken over het onderzochte bewijsmateriaal
en er wezen meer indicaties in een andere richting. In 2004 trok de werkelijke
dader, Wik H., door loslippigheid de aandacht van zijn omgeving in relatie tot
de moord. Na aanhouding wegens een ander zedendelict biechtte hij de moord
in Schiedam op. Ook nieuw DNA-onderzoek wees met een grote mate van
zekerheid in zijn richting, zodat hij in november 2005 in hoger beroep tot acht-
tien jaar celstraf en tbs werd veroordeeld.14
Procureur-generaal Harm Brouwer
erkende in september 2005 dat het fout was geweest, de twijfel van het NFI
over het bewijsmateriaal niet aan de rechters te melden.
Rechterlijke dwalingen deden zich in de Nederlandse rechtsgeschiedenis eerder
voor. In 1929 moest minister van Justitie Jan Donner zich tegenover het parle-
ment verantwoorden over een zaak waarbij de verkeerde verdachten waren
veroordeeld.15
De minister erkende de dwaling en vaardigde een circulaire aan
politie en openbaar ministerie uit, die de volgende passage bevatte:
“Er zijn toch in deze zaak fouten gemaakt, die (…) alleen reeds daarom hadden
moeten zijn vermeden, omdat het niet mag voorkomen, dat de vraag of een
justitieele dwaling op de schuld van justitie en politie is terug te leiden, zelfs
maar kan worden gesteld.”
De grootvader van de huidige Justitieminister refereerde aan de rechterlijke
dwaling in de moordzaak Giessen-Nieuwkerk. In deze historische zaak uit
1923 werd overwegwachter Jacob de Jong uit Giessen-Nieuwkerk met een
14 Posthumus (2005); diverse artikelen NRC Handelsblad 2004-2005.
15 Van Dinter (2002). Nog eerder, in 1895-1896, speelde in het Friese Britsum de zaak tegen de drie
gebroeders Hogerhuis, die ten onrechte werden verdacht van en veroordeeld wegens inbraak en
tot negen jaar gevangen zaten zonder ooit te worden gerehabiliteerd (Van Koppen 2002: 871-872).
klauwhamer de schedel ingeslagen.16
Het onderzoek bleef lange tijd zonder
resultaat, tot anderhalf jaar later timmerman Chris Klunder en uitvoerder Jan
Theunissen werden aangehouden. Hun alibi, dat ze de avond van de moord
met het echtpaar Kroon in Sliedrecht hebben doorgebracht, wordt door het
echtpaar ontkracht. De jonge sportjournalist Kick Geudeker van de socialistische
krant Het Volk krijgt echter argwaan, bijt zich vast in de zaak en toont aan dat
de getuigenis van het echtpaar onder grote druk en chantage van de politie
geheel is verzonnen. Na vier jaar gevangenis maken Klunder en Theunissen een
triomftocht door Amsterdam, waarbij arbeiders langs de kant van de weg de
Internationale zingen omdat het volgens hen om klassejustitie ging. De echte
moordenaar van Jacob de Jong is nooit gevonden.
In de periode na de tweede wereldoorlog zijn nog enkele malen rechterlijke
dwalingen vastgesteld, zoals dit incomplete overzicht van zes zaken laat zien.17
• In 1948 werd in de Delftshavense Schie te Rotterdam in een juten zak het
lijk van de negenjarige Keesje Vermeulen gevonden. Het jongetje was door
wurging om het leven gekomen. De politie arresteerde Hendrik K., een agra-
risch ondernemer. De juten zak zou bij hem zijn verdwenen en hij was ooit
betrapt bij ontuchtige handelingen met een 16-jarige jongen. K. bekende
uiteindelijk de moord. De bekentenis in combinatie met het rapport van de
directeur van het Gerechtelijk Laboratorium prof. dr. W. Froentjes over de
juten zak, resulteerde in augustus 1950 in een levenslange gevangenisstraf
plus ter beschikkingstelling voor K. In 1951 kwamen er aanwijzingen dat de
kappersbediende L. de moord zou hebben. Die bleef desgevraagd ontkennen
en werd na een week losgelaten. In januari 1955 bleek dat de veroordeelde
K. toch met onvoldoende bewijs was vervolgd: de juten zak die als belang-
rijkste bewijsmateriaal werd beschouwd bleek niet uit zijn bedrijf afkomstig
te zijn. Een week later werd hij vrijgelaten. In maart 1961 werd de eerder-
genoemde kappersbediende L. gearresteerd voor de moord op de 8-jarige
Marcel Nivard. Omdat er treffende overeenkomsten waren met de moord
op Keesje Vermeulen werd het dossier heropend. L. bekende de moord op
Marcel, maar niet die op Keesje, waardoor de zaak onopgelost bleef.
16 Blaauw (2003).
17 Bronnen voor dit overzicht: Blaauw (2003); Elberse en Nierop (2003); Brongers (2004);
www.peterrdevries.nl.

• Op 5 februari 1970 wordt in Gaanderen, in de Achterhoek, de twaalfja-
rige Rinie Wielheesen dood aangetroffen: ze is op een afgelegen fietspad
aangerand, verkracht en vermoord. De moord wordt bekend door vrachtwa-
genchauffeur Jan S. uit Doetinchem, die hiervoor vijf maanden in voorarrest
zit. Dan komt echter onomstotelijk vast te staan dat S. op het tijdstip van de
moord bij vrienden was. S. verklaarde dat hij bekende door de wekenlange
ondervragingen van de politie. Hierna vindt de politie een nieuwe verdachte,
een zeventienjarige bouwvakker uit Westendorp. Ook die bekent na nach-
tenlange verhoren, maar moet na een jaar eveneens worden vrijgelaten.
De zaak leidt tot kamervragen, maar blijft onopgelost. Overigens is S. nooit
vervolgd, omdat het OM onvoldoende bewijs zag, dus strikt genomen is hier
geen sprake van een rechterlijke dwaling.
• In september 1983 trouwde in Amsterdam de butler Dick van Leeuwerden
met de rijke, 33 jaar oudere weduwe Dorothea van Wijlick, die vijf weken
later overleed. De butler, een verklaard homoseksueel, werd mede op basis
van getuigenverklaringen en het rapport van de patholoog-anatoom ervan
verdacht de vrouw uit financiële motieven te hebben vermoord. Hij werd in
1985 veroordeeld tot twaalf jaar gevangenisstraf, hoewel meerdere medici
hun twijfel uitspraken over de veronderstelde onnatuurlijke dood. Nieuw
medisch onderzoek zou volgens betrokkenen in 2002 hebben aangetoond
dat de weduwe een natuurlijke dood is gestorven. De butler is na het uitzit-
ten van zijn straf geestelijk ingestort naar India geëmigreerd. De Hoge Raad
heeft de zaak nooit heropend, zodat strikt genomen ook hier geen sprake is
van een vastgestelde rechterlijke dwaling.
• In Rotterdam wordt begin 1984 op een Antilliaans feest ‘cocaïnekoning’
Ismael Mambre doodgeschoten: de zaak werd bekend als de ‘Rotterdamse
carnavalsmoord’. Steve H. wordt schuldig bevonden en veroordeeld tot
twaalf jaar gevangenisstraf. In 1989 bekent zijn halfbroer A. M. dat hij de
werkelijke dader is. In de tussentijd heeft Steve H. in de gevangenis een me-
degedetineerde vermoord.
• In 1984 werd in Zaandam de 21-jarige Sandra van Raalten met veel geweld
om het leven gebracht in de kledingwinkel waar zij werkte. De zaak werd
bekend als de Paskamermoord. Diverse getuigen gaven een signalement van
de vermoedelijke dader, maar er werd geen passende verdachte gevonden.
Twee jaar later werd fietsenhandelaar Rob van Zaane aangehouden en in
1987 door de rechtbank veroordeeld tot een gevangenisstraf van twaalf jaar,
hoewel hij een alibi had en geen gelijkenis vertoonde met het dadersignale-
ment. De werkelijke dader, de aan heroïne verslaafde Kemal E., zocht al eer-
der contact met de politie, maar die toonde geen belangstelling voor hem.
Het Gerechtshof sprak Van Zaane in 1988 vrij, maar Justitie en politie ver-
klaarden nog herhaaldelijk in het openbaar dat de fietsenhandelaar wel de-
gelijk de dader was. In 1992 meldde zich een medegedetineerde van Kemal
E. bij de politie, die verklaarde dat E. tegenover hem de moord in Zaandam
had toegegeven. Het Haarlemse parket besloot echter vanwege de eerdere
commotie rond zaak het onderzoek niet te heropenen. De moeder van het
slachtoffer bleef echter twijfelen en verzocht in augustus 2000 de minister
van Justitie om met behulp van nieuwe DNA-technieken alsnog de moord op
haar dochter te onderzoeken. Hierbij bleek de in 1993 overleden Kemal E. de
dader, zodat Van Zaane uiteindelijk in 2002 definitief werd vrijgepleit.
• Op 9 januari 1994 werd in Putten de 23-jarige stewardess Christel Ambrosius
dood aangetroffen in de afgelegen woning van haar grootmoeder. Er is
sprake van een ernstig zedenmisdrijf: de zaak werd bekend als de ‘Puttense
moordzaak’. Twee verdachten, de zwagers Herman Dubois en Wilco Viets,
bekennen de moord. Zij worden veroordeeld en zitten zeven jaar gevange-
nisstraf uit. DNA-sporen uit sperma en haren die op het slachtoffer werden
aangetroffen komen echter niet overeen met het DNA van de verdachten.
Het onderzoek blijkt bijzonder gecompliceerd, met veel technische sporen en
tactische aanwijzingen. Velen hebben het justitieel onderzoek in de Puttense
moordzaak in de loop der jaren becommentarieerd en fouten in het onder-
zoek aangetoond. Misdaadverslaggever Peter R. de Vries wijdde in meer dan
veertig tv-uitzendingen aandacht aan de zaak en gaf uiteindelijk de aanzet
tot de vrijlating van Dubois en Viets. Kamerlid Boris Dittrich van D66 stelde
Kamervragen, en de Rotterdamse oud-hoofdcommissaris Jan Blaauw schreef
een boek waarin hij onder meer de gebruikte verhoormethodes en getuigen-

verslagen scherp analyseerde en bekritiseerde.18
Na verscheidene revisiever-
zoeken werd de zaak heropend, en in april 2002 spreekt het Gerechtshof in
Leeuwarden de zwagers alsnog vrij.
In dit overzicht ontbreekt met opzet de zogenoemde ‘Deventer moordzaak’,
de moord op de weduwe Wittenberg in 1999.19
Een mogelijke dwaling in deze
zaak wordt, na een actie van een groep mensen rond Maurice De Hond, mo-
menteel door justitie opnieuw onderzocht. Ook de zaak van de ‘Haagse moord-
zuster’ Lucy de B., voor wier onschuld de strafrechtpsycholoog Hans Crombag
zich inzet, komt binnenkort voor de Hoge raad en blijft hier buiten beschou-
wing.20
Andere zaken dienen zich de komende tijd nog aan.
Bij de beschrijving van miscarriages of justice in de Verenigde Staten gebruikte
ik daarnet de term “sociale beweging”. Bijna twintig jaar geleden studeerde
ik een paar honderd meter van dit Odeontheater af als politicoloog, met als
specialisatie doctrineleer en collectief gedrag. Ik weet dus het een en ander van
sociale bewegingen, en lezend over de mensen en gebeurtenissen rond af-
faires waarbij onterechte veroordelingen zijn vermoed of bewezen, vielen me
de overeenkomsten met een single-issue sociale beweging op. Het verschijnsel
vertoont trekjes van een soort geloofsgemeenschap, zonder dat ik met deze
kwalificatie overigens de betrokkenen tekort wil doen. We zien sterk emotio-
neel gemotiveerde personen, zoals de directe verwanten van de veroordeelden.
Er zijn mensen die vanuit een juridische of criminologische achtergrond solidari-
teit betuigen en die de casus verbinden met een groter maatschappelijk geheel.
Verder zijn er de professionele pleitbezorgers zoals advocaten en voormalige
politiemensen, die zich inzetten uit sociale betrokkenheid. En tot slot invloed-
rijke personen uit bijvoorbeeld de showbizzwereld, die hun netwerk gebruiken
om invloed uit te oefenen en een onderzoek heropend te krijgen.
18 Blaauw (2002).
19 De Jong (2003).
20 “Veroordeling” (2005).
De reactie van de overheid op aanwijzingen voor mogelijke rechterlijke
dwalingen was tot voor kort consequent afwijzend. Met betrekking tot de
Schiedammer moordzaak bekritiseerde de minister van Justitie bij voortduring
de journalistiek. In mei 2004 bijvoorbeeld betichtte Donner de media ervan
een eigen wereld te scheppen, die de echte kan verdringen. Toen journalisten
in de afgelopen zomer steeds meer aanwijzingen publiceerden dat het OM
ontlastend forensisch bewijsmateriaal aan de rechter had onthouden, stelde de
minister: “Als er iets is misgegaan in deze zaak, is het juist de volle druk van de
media op iets dat rustig overleg vraagt”.21
21 Meens (2005).

4. Gerede twijfel
In het Nederlandse rechtssysteem wordt een strafzaak in hoger beroep in
principe geheel opnieuw behandeld, hetgeen een sterke waarborg vormt tegen
onterechte veroordelingen. Bovendien staat het stelsel van bewijsgaring en
vervolging in Nederland kwalitatief op een hoog niveau in vergelijking met
andere landen. Rechters zijn meestal zeer ervaren en professionele juristen, die
in hun carrière blijk hebben gegeven van onafhankelijk denken en die door hun
vakgenoten als deskundig worden beschouwd. Bij rechterlijke dwalingen gaat
het in Nederland dus vermoedelijk niet om grote aantallen, al ontbreken voor-
alsnog systematisch verzamelde empirische gegevens om deze veronderstelling
te staven.22
Dit neemt niet weg dat rechterlijke dwalingen aantoonbaar voor-
komen, en dat een onterechte veroordeling voor een misdrijf voor de betrokke-
nen hoogst ernstige consequenties heeft. De veroordeelde wordt beroofd van
zijn vrijheid en loopt goede kans psychologisch en sociaal ernstig beschadigd te
raken. Verwanten en relaties worden met een onmogelijk dilemma geconfron-
teerd, en de nabestaanden van het slachtoffer blijven in onzekerheid verkeren,
terwijl de werkelijke verdachte vrij rondloopt. Bovendien loopt de geloofwaar-
digheid van politie en justitie een ernstige deuk op. Om al die redenen is het
van het grootste belang dat de waarheidsvinding door een kwalitatief optimaal
toegeruste strafrechtsketen wordt gediend. Het Nederlandse rechtssysteem
kent al meer dan een eeuw een procedure waarbij een onherroepelijke veroor-
deling opnieuw kan worden onderzocht. Voorwaarde voor een dergelijke ‘her-
ziening’ is dat de Hoge Raad vaststelt dat sprake is van een ‘novum’.23
Hiermee
wordt kort gezegd gedoeld op een nieuw en substantieel feit, of een substanti-
ële nieuwe interpretatie van een reeds eerder bekend feit, dat ten tijde van de
veroordeling niet aan de rechter bekend was en dat van invloed kan zijn op het
rechterlijk oordeel.
Vergissen is menselijk, en ondanks hun professionaliteit en zorgvuldigheid
maken ook politiemensen fouten, zoals onder meer uit het onderzoek van
Posthumus naar de Schiedammer Parkmoord is gebleken. Wetenschappers
menen overigens dat het maken van vergissingen functioneel is, omdat het de
22 Van Koppen (2002: 878) waagt zich aan een –wat hij noemt- “niet onredelijke schatting” en komt
voor Nederland uit op ongeveer 0,5% van het aantal onherroepelijk veroordeelden. Dit zou neer-
komen op circa 500 rechterlijke dwalingen per jaar.
23 Het buitengewone rechtsmiddel ‘herziening’ is geregeld in de artikelen 457 t/m 481 van het
Wetboek van Strafvordering; Van Koppen (2002): 883-884.
mens in staat stelt te kunnen leren.24
De filosofie van de ‘lerende organisatie’
is op dit inzicht gebaseerd, en aan de Politieacademie zijn we daar goed van
doordrongen. Omdat vergissingen in opsporingsonderzoeken zulke ernstige
gevolgen kunnen hebben voor alle betrokkenen, wordt in de HBO-leergang
Recherchekunde, maar ook in de opleiding voor criminaliteitsanalisten expli-
ciet aandacht geschonken aan wetenschappelijke inzichten met betrekking tot
groepsdenken, tunnelvisie, menselijke vergissingen en cognitieve illusies.
De rechtspsycholoog professor Peter van Koppen komt de eer toe in Nederland
pionierswerk te hebben verricht in het wetenschappelijk onderzoek naar
rechterlijke dwalingen en tunnelvisie in de opsporing.25
Wij zijn dan ook blij
dat hij bereid was om in het Programmacollege van ons Lectoraat zitting
te nemen. Ook in het onderwijs aan Politieacademie, zoals bij de leergang
Recherchekunde, toont hij zijn betrokkenheid. Van Koppen is hoogleraar
aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en de Universiteit Antwerpen, en
senior hoofdonderzoeker aan het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en
Rechtshandhaving (NSCR) in Leiden. Hij was als getuige-deskundige betrok-
ken bij zowel de Puttense moordzaak als de Deventer moordzaak. Samen met
zijn collega prof. dr. Henk Elffers en anderen deed Van Koppen ook onderzoek
naar de maatschappelijke druk waaronder rechters moeten werken. Daarbij
bleek dat rechterlijke dwalingen vaak hun oorsprong vinden in onzorgvuldig
politiewerk. De rechter is dan niet de oorzaak van de rechterlijke dwaling, maar
corrigeert wellicht onvoldoende. Van Koppen stelt ronduit dat ook het beste
rechtssysteem onvermijdelijk rechterlijke dwalingen produceert, omdat ieder
bewijsmiddel noodzakelijkerwijs enige mate van onzekerheid in zich draagt.26
Verdachten worden veroordeeld op “wettig en overtuigend bewijs”, niet op
100 procent mathematische zekerheid.
Van Koppen heeft in 2003 samen met collega-rechtspsycholoog Han Israels aan
de Universiteit van Maastricht het project ‘Gerede Twijfel’ ingericht, waar men
zaken kan aanmelden waarbij mogelijk van rechterlijke dwaling sprake is.27
De
onderzoekers richten zich op misdrijven, waarbij achteraf aantoonbaar is dat
24 Gigerenzer (2005).
25 Van Koppen (2002); Crombag et al. (1994).
26 Van Koppen (2002): 875.
27 www.geredetwijfel.nl; Kooman (2003).

het bewijsmateriaal volstrekt onvoldoende was om tot een veroordeling te
komen. Het project beoogt uit de bestudering van dergelijke zaken lessen te
trekken; dat mogelijk ten onrechte veroordeelden worden geholpen wordt als
een bijkomend doel gezien.
Aan rechterlijke dwalingen kunnen fouten van politie en/of justitie voorafgaan,
maar dit hoeft niet altijd zo te zijn. De casuïstiek laat zien dat een recherche-
team bijvoorbeeld op integere wijze gegevens kan aandragen die twijfel wek-
ken aan de schuld van een verdachte, terwijl het openbaar ministerie besluit
deze stukken niet in het procesdossier te voegen of een onderzoek niet te
heropenen. Van de rechter wordt in principe verwacht dat hij of zij oordeelt op
basis van het onderzoek ter zitting, maar in de praktijk gaan magistraten daar-
bij voornamelijk af op wat er aan bewijsmiddelen wordt voorgelegd.
5. Geloofwaardigheid
van de overheid
Lange tijd leek de magistratuur in Nederland boven alle twijfel verheven, en
iets van die onfeilbaarheid straalde ook op de politie af. Door het ontluiste-
rende beeld dat echter in de nasleep van de IRT-affaire begin jaren negen-
tig ontstond, hebben politie en justitie sterk aan gezag ingeboet. Een reeks
geruchtmakende onopgeloste moordzaken in de navolgende jaren hebben het
vertrouwen verder ondermijnd.28
De laatste jaren is ook het geringe succes in
onderzoeken naar liquidaties in het criminele milieu voor sommigen aanleiding
geweest om vraagtekens te plaatsen bij de effectiviteit van de rechtshandha-
ving. De successen die ondertussen wel worden behaald, blijven vaak onop-
gemerkt. De meeste grootschalige onderzoeken naar levensdelicten eindigen
met de aanhouding en veroordeling van de daders. De pakkans voor ernstige
delicten als moord, verkrachting en gijzeling is bijzonder hoog, en ook afpersers
lopen gerede kans voor de rechter te moeten verschijnen. Van de grote drugs-
handelaren die in de jaren negentig bekend werden is het merendeel achter de
tralies gebracht. Overzichten van dergelijke resultaten halen echter zelden de
krant, en statistieken zijn sowieso niet van invloed op het beeld dat het publiek
zich van de opsporingspraktijk heeft gevormd.
In een tijd dat het vertrouwen in de overheid en de politiek in het algemeen
terugloopt, is een geloofwaardige rechtshandhaving van wezenlijk belang.
Rechtszekerheid groeit naarmate de wet voor iedereen waarneembaar wordt
gehandhaafd. De pers heeft hierin een tweeledige functie van informatie-
verschaffing en controle: zij toont wat goed gaat en stelt aan de kaak waar
wordt gefaald. Daarbij heeft de belangstelling voor slecht nieuws helaas altijd
de overhand. Om goed over de complexe rechtshandhaving te kunnen berich-
ten dient de pers optimaal te zijn geïnformeerd en toegerust. Toegang tot de
‘machinekamer’ van de rechtshandhaving stelt haar in staat de informatieve
en controlerende functies goed te vervullen. Die toegang blijft voor de meeste
journalisten helaas beperkt. Ook het Nederlandse openbaar ministerie treedt
namens ‘the people’ op als procespartij, en de ‘Aanwijzing voorlichting opspo-
ring en vervolging’ heeft als expliciet uitgangspunt het beginsel “openbaar,
tenzij”.29
Toch concentreren nog te veel voorlichters van justitie en politie zich
op het afschermen tegen vragen vanuit de buitenwereld. Dit is begrijpelijk, zo-
28 Andrea Luten (1993), Kumral Bagci (1995), Nicole van den Hurk (1995), Nicky Verstappen (1998),
Polle en Frank Taminiau (1998), Marianne Vaatstra (1999), Ankie Blommaert (2000).
29 Openbaar ministerie (2002b); Schoo (2001): 26.

lang voorlichters intern worden beoordeeld op de mate waarin ze er in slagen
een positief imago van de organisatie neer te zetten, en mogelijke negatieve
publiciteit in de kiem te smoren. En ook is dit oogmerk van de strategische
leiding niet onbegrijpelijk, gezien de voorrang die de meeste journalisten aan
slecht nieuws geven. Maar daardoor blijft het bevorderen van openbaarheid ter
versterking van de legitimiteit van de strafrechtspleging een abstract begrip.30
De journalist krijgt toegang tot de rechtszaal, wordt onthaald op persconferen-
ties en kan een enkele keer vragen stellen in een interview. Het is voor hem of
haar echter zelden mogelijk om aan de hand van processtukken en interactief
contact de procesgang zelf te beoordelen.31
De meeste journalisten beperken zich hoofdzakelijk tot het volgen van wat zich
aan strafrechtelijke onderzoeken aandient: de achterliggende beleidsprocessen
kunnen op veel minder belangstelling rekenen. Toch zijn de strategische keuze-
processen, zowel bij de aangebrachte delicten als bij de projectmatig aangepak-
te verborgen criminaliteit, van groot maatschappelijk belang. Een goed geïn-
formeerde pers zou kritisch kunnen beschouwen in hoeverre in de opsporing
en vervolging rationele prioriteiten worden gesteld. De politie stelt zich hierin
vanzelfsprekend op als loyale uitvoerder van beleid. Toch moet in de praktijk
worden vastgesteld dat sommige criminele fenomenen zoals georganiseerde
criminaliteit in het Turkse milieu, georganiseerde kunstroof en roofcriminaliteit
door Oost-Europese bendes, momenteel opmerkelijk weinig justitiële aandacht
krijgen in verhouding tot de maatschappelijke schade die wordt aangericht.
De ene journalist produceert duidelijk beter geïnformeerde stukken dan de an-
dere. Dat heeft te maken met aanleg, ervaring, vasthoudendheid en beschikba-
re tijd. Het opbouwen van een effectief contactennetwerk duurt jaren, en voor
wie zelf van oorsprong uit de politiewereld komt verloopt de toegang vaak
makkelijker dan voor een volstrekte buitenstaander. Tijd investeren in recht-
bankverslaggeving kan op den duur ook lonen, omdat men er dingen hoort en
mensen kan spreken die normaliter ontoegankelijk zijn. Sommige journalisten
weten optimaal gebruik te maken van de grijze literatuur die binnen het justiti-
30 Van Lent (2002).
31 Witteveen (2001): 81. In januari 2006 sprak de minister van Justitie zich uit voor een verbod voor
advocaten op het geven van inzage in processtukken aan onbevoegden. De Orde van Advocaten
overweegt een soortgelijke gedragsrichtlijn, in een poging wetgeving te voorkomen.
ële apparaat wordt geproduceerd. Beleidsnotities, projectplannen en criminali-
teitsbeeldanalyses worden vaak niet actief verspreid, maar zijn wel op aanvraag
verkrijgbaar voor wie de juiste titels en adressen weet. Voor inventieve journa-
listen zijn er talrijke manieren om aan interessante informatie te komen.

6. Discretie, transparantie
en vooroordelen
De snelle ontwikkelingen in het recherchevak weerspiegelen zich in het werk-
programma van ons Lectoraat. De relatie tussen de opsporing en de media was
tot dusver niet als zodanig in ons werkprogramma geworteld. Dit heeft vooral
met prioriteiten te maken: onze activiteiten zijn sterk gerelateerd aan wat het
onderwijs nodig heeft, en wat de Board Opsporing, in een voortdurende wissel-
werking met de Raad van Hoofdcommissarissen en aanverwante beleidsgremia,
het meest belangrijk vindt. Tegelijk wilden we voor deze middag iets presen-
teren dat een breder publiek zou aanspreken. Over sommige van onze activi-
teiten mogen we niets vertellen, over andere willen we nog niets kwijt en nog
weer andere zijn erg vaktechnisch van aard. Wij vinden in het algemeen dat het
voorkomen, opsporen en tegenhouden van criminaliteit een prachtig metier is,
en dat willen we graag vaker over het voetlicht zien gebracht, dus de keuze van
dit onderwerp voor de lectorale rede is niet onlogisch.
Natuurlijk zitten daar zekere restricties aan: vanuit de opsporing kun je nooit
alles in de etalage zetten, omdat nogal wat persoonsgebonden informatie
wettelijk moet worden beschermd vanwege respectering van de persoonlijke
levenssfeer van betrokkenen. Verder is er terughoudendheid nodig uit oogpunt
van methodenbescherming. Als wetsovertreders immers precies zouden weten
wat de overheid tegen hun illegale praktijken gaat ondernemen, op welke
dag er bijvoorbeeld zoekingen in hun vergaderlokalen gaan plaatsvinden, dan
zouden alleen nog de allerdomste boeven achter de tralies komen. In de derde
plaats hebben de politieorganisatie en haar medewerkers recht op een zekere
mate van discretie. Je moet immers in een veilige omgeving kunnen werken,
zonder dat je als politieman of –vrouw thuis wordt lastig gevallen door de
cliëntèle waar je op je werk mee te maken krijgt. Ook moeten er bijvoorbeeld
nieuwe dingen kunnen worden uitgeprobeerd zonder dat buitenstaanders
voortdurend over de schouder meekijken: dat geldt evengoed voor andere
overheidsdiensten, van ministeries tot veldorganisaties. Tot slot, maar niet het
minst belangrijk, is terughoudendheid nodig om te voorkomen dat de onafhan-
kelijke oordeelsvorming door de rechter ter zitting geweld wordt aangedaan.
Sommige rechters hebben immers in vonnissen te kennen gegeven er geen prijs
op te stellen dat de veronderstelde rangorde van verdachten, de bewijsmidde-
len per persoon en dergelijke vooraf naar buiten worden gebracht.
Ondanks deze logische beperkingen is het zowel voor de effectiviteit en doel-
matigheid als voor de legitimiteit en integriteit van de politie van groot belang
dat er zoveel mogelijk transparant wordt gewerkt, ook naar de buitenwereld.
Dat is een kwestie van organisatie, maar ook van mentaliteit. Ziet de politie de
buitenwereld als een bedreiging waarvoor men zich het liefst wilt afschermen,
of als de klant? Als belasting betalende burgers zoals jezelf, voor wie je het
allemaal doet en die je eigenlijk graag laat zien hoe krachtig, professioneel en
vindingrijk er binnen de politie wordt gewerkt. Met jaarverslagen, werkbezoe-
ken van politici, open dagen en een effectieve afdeling communicatie stelt de
moderne politieorganisatie zich toegankelijk op. Wat de opsporing specifiek
betreft: die moet uiteindelijk in de rechtszaal met de billen bloot, zeker sinds
de nieuwe wetgeving van kracht werd die is voortgekomen uit de parlemen-
taire enquête opsporingsmethoden. Maar van dag tot dag krijgt de gemid-
delde burger toch de meeste informatie over de politie uit de media. Kranten
en nieuwszenders berichten dagelijks over ontwikkelingen in de opsporing, of
het nu gaat om al dan niet succesvolle onderzoeken of over de vraag waar de
uiteindelijke zeggenschap over de politie moet liggen.Tot ver in de jaren zeven-
tig schreven de kranten over de politie hoofdzakelijk in de rubriek gemengde
berichten, wanneer er weer een inbreker was ingerekend of een vechtersbaas
was bedwongen. Die rustige tijd ligt ver achter ons, maar de intensieve aan-
dacht voor politie en misdaad in de media is niet altijd van het soort waar we
op zitten te wachten. Sensatiezucht en emotie-TV voeren helaas de boventoon.
Er is alle reden om te bezien in hoeverre serieuze berichtgeving over de opspo-
ring meer ruimte kan krijgen. We leven in een vluchtige spektakelmaatschappij,
terwijl er heel complexe vraagstukken op maatschappelijk debat wachten. De
aanpak van criminaliteits- en veiligheidsproblemen is daar niet de minste van,
dus laten we bezien waar we elkaar kunnen vinden.
Politiemensen en journalisten hebben veel gemeenschappelijk. Als het regent
worden ze allebei nat, want ze zijn vaak op straat. Ze claimen allebei te werken
ten faveure van de democratie. Beide beroepsgroepen trachten oneigenlijk
gedrag aan het licht te brengen en ze gebruiken daarbij deels dezelfde metho-
den. Toch is er geen liefde verloren tussen hen: door de bank genomen vinden
politiemensen journalisten op zijn best hinderlijk en riskant in de omgang.
Sommige persmensen worden zelfs ronduit gezien als vriendjes en handlangers
van criminelen. Andersom schijnen sommige journalisten te denken dat politie-
mensen op zijn best nogal onnozel en bekrompen zijn. Een enkeling wordt zelfs
ronduit als oneerlijk beschouwd. Dat gebrek aan professionele waardering voor
elkaar lijkt verband te houden met de toegenomen prestatiedruk en publieke
kritiek waarmee de politie te maken heeft. De journalistiek op haar beurt
maakt een proces van vercommercialisering door, waarbij kijkcijfers en smake-

lijke verhalen belangrijker zijn geworden, ten nadele van de publieke functie
van controle van ‘de macht’ door gedegen onderzoek.32
Vanuit de politie worden de media vooral bezien vanuit twee perspectieven. In
de eerste plaats is de pers een risicofactor: ‘negatieve verhalen’ of onthullingen
zetten het publieke imago onder druk, waardoor de organisatie schade kan
oplopen en de strategische top problemen krijgt. Op zulk ‘gedoe’ zit niemand
te wachten. In meer positieve zin kunnen de media als instrument fungeren
om de belangen van de politie te dienen, met name door positieve verhalen te
schrijven en zo het veiligheidsgevoel bij de burgers te vergroten, of door mee te
werken aan het verspreiden van opsporingsberichtgeving.
Op het gevaar af zelf te stereotyperen, durf ik de stelling aan dat hiermee
de werkfilosofie van de gemiddelde politievoorlichter voor een groot deel is
geschetst. Er is echter nog een derde, zeer belangrijk perspectief, dat dreigt
te worden ondergesneeuwd. Het gaat dan om wat mooie idealen, goed van
snit, hoewel ze uit de mode zijn. De vrije pers controleert machtsconcentraties
in de democratische samenleving: zij legt machtsmisbruik bloot en laat zien
waar de overheid inadequaat optreedt bij het waarborgen van bijvoorbeeld
veiligheid en rechtshandhaving. Natuurlijk worden politie en justitie gecontro-
leerd door volksvertegenwoordigers, door de rechter en door onafhankelijke
toezichthoudende organen als de ombudsman en het College Bescherming
Persoonsgegevens. We moeten echter vaststellen dat rechters niet onfeilbaar
zijn, en dat parlement en toezichthouders mede afhankelijk zijn van vrije
nieuwsgaring door de pers voor het vervullen van hun controlerende taken. Een
professionele en goed geïnformeerde journalistiek die haar maatschappelijke
verantwoordelijkheid kent, is daarom een noodzakelijke bestaansvoorwaarde
voor het democratisch gehalte van de samenleving.
Natuurlijk zijn kritische persmensen lastig, vooral als de kritiek onverdiend is
omdat de journalist er helemaal naast zit. Het mechanisme van hoor en we-
derhoor kan in zulke gevallen uitkomst bieden, vooropgesteld dat politie en
justitie in staat en bevoegd zijn om in concrete gevallen inhoudelijk weerwoord
te bieden. Maar meer pragmatisch bezien levert de kritische journalistiek een
waardevolle reflectie: kostenloze inhoudelijke feedback op de kwaliteit van
32 Beunders en Muller (2005); Kolsteren (2006).
geleverd werk. Als de resultaten van een kostbaar opsporingsonderzoek niet
door de rechter worden geaccepteerd en de krant schrijft daar kritisch over,
was dan de opdracht misschien te zwaar, of zou het vakmanschap nog beter
kunnen? Het is goed als de organisatie geprikkeld wordt om kritisch naar
zichzelf te kijken, want evaluatie binnen de politie is lange tijd onvoldoende
serieus genomen. Als na jaren onderzoek resultaten nog steeds uitblijven, is het
dan echt op de best mogelijke wijze aangepakt? Laat de vragen maar gesteld
worden en bereid goede antwoorden voor, want burgers hebben er recht op te
weten of ze de best mogelijke bescherming krijgen voor hun belastinggeld. Zo
simpel is het. Afscherming is soms nodig, maar mag nooit dienen om onvermo-
gen te maskeren. Daar zijn echte professionals het over eens. En daarom kan de
Nederlandse politie niet zonder kritische journalistiek.

7. Blauwe spin doctors?
De Britse criminoloog Mawby constateerde dat de politie samen met de ko-
ninklijke familie en de showbizz behoort tot de meest intensief geobserveerde
instituties in onze samenleving.33
Politiewerk is over het algemeen toegankelijk
en zichtbaar, reportages zijn daarom relatief goedkoop te maken, de politie is
een voor de hand liggende informatieleverancier voor journalisten, en uitzen-
dingen rond politiewerk zijn populair bij het kijkerspubliek. De relatie tussen
politie en media wordt gekenmerkt door een tweezijdig belang, want voor de
politie kan verslaggeving over hun activiteiten en successen bijdragen aan hun
legitimiteit en positieve imago. Mawby stelde in zijn onderzoeken vast dat de
dynamiek van misdaadverslaggeving weliswaar is toegenomen, maar dat de
diepgang daarbij achterblijft.34
Steeds minder journalisten verrichten eigen kri-
tisch onderzoek. Door gemakzucht, onkunde en de haast om de eerste te zijn,
worden persberichten van de politie in toenemende mate letterlijk en zonder
context of kanttekeningen overgenomen. Criminologen hebben veel onderzoek
verricht naar het steeds meer geïnstitutionaliseerde en professionele politiële
mediabeleid door politiediensten, en duiden het aan als “the dramatic manage-
ment of the appearance of effectiveness”.35
Dit verschijnsel kan indicatief zijn
voor een verschuiving in de machtsbalans tussen de kritische pers en de over-
heid, in casu de politie en haar ‘spin doctors’. Rob Mawby citeert in dit verband
Jürgen Habermas, die stelt dat het publieke domein als forum voor kritisch de-
bat geleidelijk wordt vervangen door theatraal spektakel, waarbij de publieke
opinie bloot staat aan manipulatie. Het resultaat zou een publieke arena zijn
waarin legitimiteit nog slechts is gebaseerd op georchestreerde conformiteit, in
plaats van rationeel debat. Mawby nuanceert dit echter met het voorbeeld van
onthullingen over politiecorruptie, waarbij de politie niet bepaald positief in
beeld komt. In Nederland duiden talrijke vergelijkbare voorbeelden er op dat
de blauwe spin doctors zeker niet oppermachtig zijn.
In mei 2005 concludeerden de hoogleraren Beunders en Muller in een studie
voor Politie Wetenschap dat de relatie tussen de media en de politie en
het openbaar ministerie nogal is verziekt.36
Er zou sprake zijn van onderling
wantrouwen, men kan wederzijdse kritiek slecht verdragen en er wordt te
33 Mawby (1999): 268-269.
34 Mawby (1999): 274-275.
35 Manning (1997): 32.
36 Beunders Muller (2005).
weinig met elkaar gecommuniceerd. De verhoudingen zouden nadelig wor-
den beïnvloed doordat de autoriteiten zich vooral zorgen maken over hun
imago. Ze zijn daardoor erg terughoudend geworden in het beantwoorden
van vragen, en contacten tussen journalisten en ‘gewone’ politiemensen zijn
bijna onmogelijk geworden omdat alle informatievoorziening verplicht via de
ruim vierhonderd politiële communicatiedeskundigen loopt. Vrije nieuwsgaring
wordt er ook al niet makkelijker op met het nieuwe politieradiosysteem C2000,
dat afluisteren door onbevoegden tegengaat. Het wantrouwen tegenover de
nieuwsmedia is volgens Beunders en Muller niet geheel terecht. Het overgrote
deel van de berichtgeving over de politie zou positief of neutraal van toonzet-
ting zijn, een conclusie die de hoogleraren baseren op analyse van één jaargang
NRC Handelsblad en de Telegraaf.37
In navolging van buitenlandse onderzoekers
menen Beunders en Muller dat de media steeds meer worden ingepakt door
het grote voorlichtingsapparaat van politie en justitie. Dure ervaren vakjour-
nalisten, de echte ‘politieverslaggevers’, zijn de laatste jaren vervangen door
jonge krachten die te weinig weten van politie en justitie en daardoor vaak
niet verder komen dan het overschrijven van persberichten. Beunders en Muller
bepleiten een bindende gedragscode voor de omgang tussen politie, OM en
de media. Korpschef Pier Eringa van Flevoland, tevens voorzitter van de Board
Communicatie van de Raad van Hoofdcommissarissen, meldde naar aanleiding
van deze studie dat hij meer wil investeren in openheid.38
Wel zouden de media
op hun beurt moeten investeren in de kwaliteit van journalisten. De aanbeve-
ling om meer bij elkaar in de keuken te kijken, beantwoordde Eringa met de
uitnodiging: “bij de politie staat de deur open”.39
37 Beunders Muller (2005): 196.
38 Vogelsang (2005).
39 Korpschef (2005).

8. De media als bondgenoot:
opsporingsberichtgeving
De verhouding tussen politie en media is complex en niet eenduidig: dezelfde
journalist lijkt de ene keer bondgenoot en de andere keer tegenstander.
Politiemensen waarderen de media als opsporingsmiddel bij de zogenoemde
‘opsporingsberichtgeving’, waarbij de hulp van het publiek wordt inroepen bij
het oplossen van ernstige strafbare feiten. Sinds jaar en dag gebeurt dat door
middel van extra uitzendingen die beginnen met de bekende zin: “De politie
vraagt uw aandacht voor het volgende…”. 24 jaar geleden vormde ‘Opsporing
Verzocht’ met de legendarische Jaap van Meekeren het oermodel van de speci-
aal hiervoor in het leven geroepen programma’s, waarin opsporingsbelang en
amusement worden samengebracht. De laatste jaren zien we een toenemende
vervlechting van misdaadnieuws als amusement en als opsporingsmiddel. John
van den Heuvel’s programma ‘Bureau Misdaad’ vormt hiervan sinds november
vorig jaar een goed voorbeeld: het openbaar ministerie heeft haar periodieke
bijdrage aan dit misdaadprogramma contractueel vastgelegd onder verwijzing
naar de ‘Aanwijzing Opsporingsberichtgeving’.40
Misdaadamusement als opsporingsmiddel is een logische ontwikkeling in onze
individualistische en mobiele samenleving. De oproep per TV, Internet of ge-
drukte media is de 21e
-eeuwse variant van het klassieke buurtonderzoek: door
zorgvuldig het medium te kiezen kan min of meer de juiste doelgroep naar
regio, leeftijd of subcultuur worden aangeboord. Het is een effectief middel om
getuigen te vinden. Opsporing Verzocht bijvoorbeeld heeft een oplossingsper-
centage van zo’n dertig procent.. Misdaadberichtgeving trekt altijd belangstel-
ling, het is betrekkelijk goedkoop te maken en het kan visueel aantrekkelijk
worden gebracht in de vorm van reconstructies, computersimulaties en derge-
lijke. Bovendien verschaffen de alomtegenwoordige bewakingscamera’s steeds
meer bruikbaar beeldmateriaal. De politie gaat onderkennen dat hun reputatie
als bekwame speurders er niet onder lijdt wanneer ze regelmatig de hulp van
het publiek inroepen bij moeilijk oplosbare zaken, ook al in de beginfase van
het onderzoek. De opsporingsberichtgeving gaat dus een gouden toekomst
tegemoet.
40 Openbaar ministerie (2004).
9. De media als ‘opponent’
Er zijn ook minder positieve zaken te melden over de verhouding tussen politie
en media. Zo blijkt sommige publiciteit ronduit contraproductief voor wat
de politie tracht te bereiken. Recent onderzoek onder 1.500 respondenten in
opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken zou uitwijzen, dat van
berichtgeving over falend politieoptreden bij een moordzaak een meetbare en
duurzame negatieve invloed uitgaat op het algemene oordeel over de politie,
en op het veiligheidsgevoel.41
De onderzoekers concluderen weliswaar tegelij-
kertijd dat door de aard van het publieke mediagebruik dergelijke effecten in
de praktijk niet meetbaar zijn, maar zij zien toch aanleiding voor een commu-
nicatiestrategie, gericht op positieve beïnvloeding van de berichtgeving over de
politie.42
Ook Marieke Schoneveld, indertijd werkzaam bij de politie Rotterdam-
Rijnmond, constateerde bij een onderzoek in 1998 dat de misdaadverslaggeving
een zekere invloed uitoefent op onveiligheidsgevoelens onder de bevolking.43
Deze berichtgeving is niet zelden eenzijdig, legt de nadruk op de meer specta-
culaire aspecten van (gewelds)criminaliteit en belicht maar zelden het zorgvul-
dige opsporingswerk dat wordt verricht en de resultaten die daarmee worden
bereikt. Peter van Koppen en Christiane de Poot wezen op de druk die de sterk
toegenomen mediabelangstelling voor misdaad op politie en justitie legt.44
Het beeld van de sensatiebeluste pers wordt binnen politie en justitie breed
gedeeld: journalisten hebben vooral oog voor slecht nieuws en geven daardoor
een verdraaid beeld van de werkelijkheid. Sommige media zijn vooral geïnte-
resseerd in conflicten en schandalen: ‘normaal’, goed politiewerk is niet interes-
sant genoeg. Steeds wordt gezocht naar tegenstellingen, bijvoorbeeld tussen
de politie en het openbaar ministerie, en sommige journalisten zouden er niet
afkerig van zijn om zelf het vuurtje aan te wakkeren. En het ergste verwijt: er
zijn journalisten die zich lenen voor het witwassen van gestolen informatie en
die zich op andere manieren voor het karretje van criminelen laten spannen.
Politie en justitie, kortom, zijn niet altijd onverdeeld positief over de media.
41 Homburg Van Dijk (2005): 47 ff.
42 Homburg Van Dijk (2005): 53-54, 67.
43 Schoneveld (1998).
44 Van Koppen en De Poot (2000).

10. De journalist als verdachte
of handlanger
Misdaadverslaggever Bart Middelburg bracht in 2002 een boek uit, waarin hij
probeerde aan te tonen dat manipulatie van de media door onderwereldfigu-
ren haast aan de orde van de dag is.45
Hij ontwikkelt daarbij een methode om
de diverse stadia van betrokkenheid en belangenvermenging te onderscheiden.
Sommige journalisten worden door Middelburg met naam en toenaam beticht
van het bewust verlenen van handen spandiensten aan criminelen. Waar in
dergelijke kwesties precies de waarheid ligt is moeilijk vast te stellen voor wie
geen toegang heeft tot achterliggende informatie.
Het zoeken van publiciteit kan zeer riskant zijn: de afgelopen twee jaar werden
een advocaat, een notoire delinquent en een vastgoedhandelaar die met een
journalist over illegale praktijken spraken om het leven gebracht. Een recht-
streeks causaal verband is nog niet vastgesteld, maar het is zeker niet uit te
sluiten dat onderwereldfiguren op deze manier wilden voorkomen dat bedrei-
gende informatie publiekelijk bekend zou worden.
Wie als politieonderzoeker wat langer meeloopt, weet dat er grenzen zijn aan
wat de wetenschap vermag. Sommige essentiële informatie uit het justitiële
en inlichtingendomein zal voor de buitenwacht ontoegankelijk blijven.46
De
afgelopen jaren ben ik tijdens onderzoeken belangwekkende casuïstiek tegen-
gekomen, die deels een nieuw licht werpt op de rol van de media in relatie tot
georganiseerde criminaliteit. Ik heb het dan over het sturen van opsporings-
onderzoek door misdaadjournalisten, over gemanipuleerde en daarna gelekte
opsporings- en inlichtingendocumenten, en over het verspreiden van geruch-
ten over medewerkers van politie en justitie. Dergelijke perverse technieken
werden in de Tweede Wereldoorlog, de Koude Oorlog en ook daarna door
geheime diensten aangewend om de tegenstander te misleiden en beschadi-
gen. Ze worden nu vanuit de georganiseerde criminaliteit ingezet, zij het nog
op beperkte schaal. Wie niet de achtergrond van zulke zaken kent (en dat
geldt voor vrijwel iedereen), kan er door op het verkeerde been worden gezet.
Ook vandaag kan ik hierover vrijwel niets zeggen, omdat dit een overtreding
van de ambtseed zou inhouden. Het vraagstuk verdient echter beslist nader
onderzoek. De afgelopen zes jaar heb ik herhaaldelijk gepleit voor het organi-
seren van een doelmatige contra-inlichtingencapaciteit binnen de Nederlandse
45 Middelburg (2002).
46 Klerks (2000): 29 ff.
politie. Dit kwam aan de orde in mijn proefschrift, bij de evaluatie van de kern-
teams, bij het maken van het Nationaal Dreigingsbeeld en naar aanleiding van
onze onderzoeken naar private recherchediensten en informatiebureaus. Het is
beslist noodzakelijk om offensieve inlichtingen- en sabotageoperaties, informa-
tiemanipulatie en corruptiepogingen vanuit de georganiseerde criminaliteit het
hoofd te kunnen bieden.
Een dergelijke bescherming tegen inlichtingenacties vanuit de georganiseerde
criminaliteit begint bij een goed georganiseerde informatiebeveiliging. De
afgelopen tien jaar zijn er minstens twaalf gevallen geweest, waarbij mede-
werkers van politie, justitie, inlichtingendiensten en de krijgsmacht ongewild
vertrouwelijke maar niet versleutelde informatie kwijtraakten op papier, op
diskettes, harddisks en USB-sticks. Een groot deel daarvan kwam bij journalisten
en/of criminelen terecht. In verscheidene van de bekend geworden gevallen ble-
ken de betrokken medewerkers het verlies van vertrouwelijk materiaal zelf niet
te hebben opgemerkt of het niet te hebben gemeld. Het afgelopen jaar lijkt
vooral de populariteit van de USB-stick te zorgen voor ongewilde informatielek-
ken. Het is te voorzien dat de komende jaren met enige regelmaat pakketten
informatie ongewild naar buiten komen, nu een minuscule USB-stick, een ge-
heugenkaartje of MP3-speler evenveel gegevens kan bevatten als tien strek-
kende meter boekenplank. Dergelijke informatielekken zijn vermijdbaar, omdat
de technologie om USB-sticks bijvoorbeeld door middel van vingerafdrukbevei-
liging onbruikbaar te maken voor onbevoegde derden, gewoon in de winkel te
koop is.47
Het zou naar mijn mening voor iedereen die binnen de overheid met
vertrouwelijke gegevens werkt verboden moeten worden om andere USB-sticks
te gebruiken dan dergelijke fysiek beveiligde en idiootbestendige apparaatjes,
waar je niet eens een password voor nodig hebt. Ook draagbare computers,
gebruikt in een vertrouwelijke omgeving zouden als regel altijd geheel gecrypt
moeten zijn. Draagbare spullen worden nu eenmaal gestolen, verloren en ver-
geten, dus alleen een goede fysieke beveiliging vermindert substantieel de kans
dat informatie onbedoeld naar buiten komt.
Er is al veel gezegd over het lekken van informatie: het kan soms met opzet
gebeuren, wanneer bijvoorbeeld een functionaris een bepaalde positie wil
47 Als voorbeeld kan de BioSlimDisk worden genoemd.

verdedigen.48
Informatie die verloren of gestolen wordt en dan in de media
opduikt is van een andere aard: dan gaat het meer om een ‘ongewilde inkijk-
operatie’ in de justitiële praktijk. Door zo een ongecensureerd exposé kunnen
bijvoorbeeld kamerleden op het spoor van onprofessionele praktijken worden
gezet, waarna de minister tot maatregelen moet overgaan. Dat is dan wel een
heel onbedoeld kwaliteits-feedbackmechanisme. Dergelijke lekken worden pri-
mair met methoden van damage control omgeven. Voorlichters praten intern in
termen van “brandjes blussen” en “vuurtjes uittrappen”. Een recent voorbeeld
hiervan zagen we toen de Telegraaf op 21 januari 2006 berichtte over gestolen
documenten uit een onderzoek naar Mink K.
Zulke ‘inkijk-incidenten’ zijn moeilijk te managen, zowel voor journalisten als
voor de overheid. Verslaggevers hebben inmiddels door dat ze meestal onge-
straft tot publicatie kunnen overgaan, zolang er maar ‘zorgvuldig’ wordt omge-
gaan met persoonsgegevens en heimelijke methoden, de informatie na afloop
wordt gewist, en de originelen worden terugbezorgd. Die terughoudendheid
wordt gewaardeerd door het OM, dat dan in de regel niet zal besluiten tot het
instellen van strafvervolging.49
Peter R. de Vries ondervond dit onlangs nog in
de zaak met de gevonden AIVD-diskettes.50
Het omgaan met gestolen gege-
vens blijft desondanks riskant, omdat de betrouwbaarheid van zulke irregulier
verkregen informatie eigenlijk altijd twijfelachtig is. De journalist ontbeert
vaak het vermogen om ‘echte documenten’ van ‘namaak’ te onderscheiden,
wat zelfs niet altijd eenvoudig is voor mensen die regelmatig zulk materiaal
in handen hebben. Ook wanneer het om een ‘echt’ stuk gaat, moet het in de
juiste context worden gezet. Het kan namelijk gaan om een concept, om een
achterhaalde versie, of om werkaantekeningen zonder officiële status. Zeker bij
digitaal vastgelegde informatie zal het vaak om conceptversies gaan, waar al te
licht een verkeerde betekenis aan wordt toegekend.
Het is vrij eenvoudig om in digitale documenten namen of passages te verande-
ren, zonder dat de oorspronkelijke datum en omvang van het bestand worden
gewijzigd. Zulke vervalsingen zijn zelfs voor cybercops moeilijk vast te stellen
48 Beenakkers Grapendaal (1995); Van Ruth Gunther Moor (1997); Brants en Brants (2002): 8.
49 Zie de ‘Aanwijzing toepassing dwangmiddelen bij journalisten’ van het OM (2002), waarvan de
strekking in Bijlage 1 van deze lezing is samengevat.
50 “Justitie vervolgt Peter R. de Vries niet” Elsevier.nl, 1 februari 2006.
zonder vergelijking met het authentieke document. Dit maakt publicatie van of
over zulke lekken potentieel zeer riskant. Wanneer bijvoorbeeld de suggestie
wordt gewekt dat er sprake is van verraad of bedrog in een bepaald crimineel
milieu, kan ‘liquidatie per toetsenbord’ het gevolg zijn. Daar komt nog bij dat
onzorgvuldige of misleidende publicaties in de meeste kranten nooit meer wor-
den gecorrigeerd, tenzij men er door de rechter toe wordt gedwongen.
Een ironisch mechanisme doet zich voor wanneer een corrupte functionaris
informatie prijsgeeft, die vervolgens via een crimineel contact en eventueel
nog via een tussenpersoon als een advocaat, een particulier rechercheur of een
informatiehandelaar bij de pers terechtkomt. Een hieruit voortkomende publi-
catie kan er voor zorgen dat de kwaliteit van de opsporing verbetert, dus dat
er zorgvuldiger wordt gewerkt, minder wordt gelekt en corruptie beter wordt
bestreden. Met andere woorden: wetsovertreders verbeteren dan de kwaliteit
van de opsporing. Hierbij moet worden aangetekend dat journalisten lang niet
altijd alles publiceren wat hen wordt toegespeeld. Ik heb enkele malen meege-
kregen dat een journalist vertrouwelijke stukken had die hij of zij niet gebruik-
te, omdat de bron verdacht was of omdat men geen zin had om als werktuig
van een crimineel te dienen. In sommige opzichten lijkt het journalistieke vak
dan op dat van een rechercheur. Dezelfde bekende vragen moeten worden
gesteld, zoals: is de bron betrouwbaar, is de informatie betrouwbaar, hoe past
het in een groter geheel, en vooral: Qui bono? Wie heeft er voordeel bij het
bekend worden van deze informatie? De afweging om vertrouwelijke informa-
tie al dan niet te publiceren vindt meestal onder druk plaats: vakgenoten van
concurrerende media kunnen er ook de beschikking over hebben, en niemand
wil nodeloos een scoop verliezen. Wanneer een ander er eerder mee komt is de
hoofdredacteur boos en wordt de druk, ook op bronnen, om met meer infor-
matie te komen een stuk hoger.

11. Het waarborgen van
publieke controle
Is het gewenst dat journalisten de deur binnengaan die Pier Eringa voor hen
open houdt? Is het zelfs nodig? Ik neig er toe die vragen met “ja” te beant-
woorden. We zagen dat politie en justitie zijn toegerust met aanzienlijke
macht, die bedoeld of onbedoeld verkeerd kan worden gebruikt.
Aan de politie zijn bijzondere bevoegdheden toegekend, bedoeld om de sa-
menleving tegen bedreigingen te beschermen. Zij kan, doorgaans in opdracht
van het openbaar ministerie, op zeer ingrijpende wijze informatie verzamelen
over burgers, organisaties en fenomenen, teneinde strafbare feiten te achter-
halen of gevaar af te wenden. De politie kan verder burgers daadwerkelijk van
hun vrijheid beroven en hen voorgeleiden aan een magistraat. Onder omstan-
digheden kan zij geweld gebruiken bij het doorzetten van een voorgenomen
actie: wie niet goedschiks meewerkt wordt zonodig met de sterke arm gedwon-
gen. Dergelijke bevoegdheden worden niet licht toegekend en gehanteerd,
vandaar dat politiemensen aan de Politieacademie een gedegen opleiding
krijgen met veel aandacht voor rechtsstatelijke aspecten en waarborgen tegen
machtsmisbruik. Transparantie is bij het toepassen van dwangmiddelen en op-
sporingsmethoden noodzakelijk, en zulk toezicht moet je ook actief opzoeken.
Uit de politieliteratuur is af te leiden dat inefficiënte politieorganisaties zich
onder meer kenmerken door een grote mate aan bureaucratie en een geringe
mate van publieke zichtbaarheid. Dat betekent overigens niet dat onzichtbaar
politiewerk noodzakelijkerwijs ineffectief zou zijn: de Duitse Gestapo vormt he-
laas historisch bewijs van het tegendeel. Het staat echter vast dat een zo trans-
parant mogelijke politieorganisatie in een rechtsstaat het meest effectief is, niet
in de laatste plaats omdat medewerking van het publiek bij het oplossen van
strafbare feiten een cruciale succesfactor is. Die medewerking wordt gestimu-
leerd wanneer het publiek vertrouwen in de politie heeft, en dat vertrouwen
wordt bevorderd als men met regelmaat ziet dat de politie effectief is en haar
uiterste best doet in een complexe taakomgeving.
Naast de waardevolle tips uit het publiek is een doelmatige en efficiënte manier
van werken voor de politie een tweede cruciale succesfactor in de opsporing.
Wie vitale informatie kwijtraakt, of over het hoofd ziet, niet verifieert, niet
combineert of niet op de juiste plaats weet in te zetten, maakt weinig kans
op resultaat bij het aanpakken van criminaliteit. De kwaliteit van het opspo-
ringsproces is van cruciaal belang, en ieder middel om die kwaliteit verder te
optimaliseren moet met beide handen worden aangegrepen. Transparantie is
–opnieuw- een van die middelen: wie weet dat zijn resultaten kritisch worden
gevolgd door een goed geïnformeerd publiek kan zich niet verschuilen achter
excuses. Falen door verkeerde keuzes, gebrek aan inzet of onvoldoende profes-
sionaliteit wordt aan de kaak gesteld. In een dergelijke wijze van kwaliteitstoet-
sing ligt een taak voor de openbaarheid, en dus voor de kritische media. Die
moeten daar dan wel toe in staat zijn.
In Nederland is het klimaat voor de onderzoeksjournalistiek helaas ongunstig.
De ‘korte klap’ overheerst ook in medialand, en voor langer lopende onderzoe-
ken is steeds minder ruimte. In dat opzicht kunnen rechercheurs en journalisten
elkaar de hand schudden. Programma’s als Zembla en Argos, waarvoor speur-
werk wordt verricht dat in diepgang soms niet onderdoet voor de Nationale
Recherche, staan sterk onder druk. Onderzoeksjournalisten zien hun broodwin-
ning bedreigd, en sommigen verkopen zich aan ‘de commerciëlen’ waar ze door
wat smeuïger te monteren of te schrijven toch hun werk proberen voort te zet-
ten. Een journalist die daadwerkelijk als kwaliteitswaakhond fungeert moet de
gelegenheid hebben om een zaak goed te kunnen volgen, om zich voldoende
te kunnen verdiepen in allerlei aspecten van politiewerk, en om bronnen aan te
boren en vasthoudend te zijn.

12. Rules of engagement
De verhouding tussen overheid en pers in het domein van opsporing en vervol-
ging wordt op dit moment op zijn best door terughoudendheid gekenmerkt.
De vigerende Aanwijzing Voorlichting Opsporing en Vervolging bepaalt dat
politie en justitie niet de volledige namen van verdachten aan de media mogen
verstrekken. Deze strikte opstelling vindt zijn grondslag deels “in het belang
van het onderzoek” als het om lopende opsporingsonderzoeken of incidenten
gaat, maar meer nog in de strikte wetgeving ten aanzien van bescherming
van persoonsgegevens in de strafrechtelijke sfeer.51
In de Wet openbaarheid
van bestuur geldt nu een absolute weigeringsgrond voor het verstrekken van
‘bijzondere persoonsgegevens’, waar strafrechtelijke persoonsgegevens onder
vallen. Deze wettelijke bepalingen betekenen voor de persvoorlichting van OM
en politie dat geen gegevens mogen worden verstrekt, wanneer die verstrek-
king kan leiden tot de identificatie van de persoon.
De Aanwijzing verordonneert dat in geruchtmakende zaken, om overbelichting
van een verdenking of aanhouding te voorkomen, persvoorlichters in principe
pas informatie verstrekken nadat de raadskamer heeft besloten een verdachte
in voorlopige hechtenis te houden (en daarmee in de zin van art. 67 Sv. beves-
tigt dat er uit feiten en omstandigheden ernstige bezwaren tegen die verdach-
te bestaan). In de periode voordat een bevel tot voorlopige hechtenis is afge-
geven kan op vragen van journalisten: “(…) het aantal aanhoudingen worden
vermeld of bevestigd, maar gegevens over de aangehoudene(n) en de concrete
verdenking niet.” Wel vermeldt de Aanwijzing dat het voorlichtingsbeleid bij
het Openbaar Ministerie zich meer dient te richten op ‘zaken’ dan op personen.
Voor zover de belangen van het opsporingsonderzoek dat toelaten, zal daarom
meer worden gezegd over het opsporingsonderzoek dan over de mensen op
wie het onderzoek zich richt.
Het Openbaar Ministerie is volgens de Aanwijzing op grond van artikel 148, lid
1 en 2 Wetboek van Strafvordering belast met de opsporing en vervolging van
strafbare feiten, hetgeen alle aspecten van justitieel handelen omvat, inclusief
de voorlichting aan de media door de politie waar het justitieel politieoptreden
betreft. Aangezien het openbaar ministerie ambieert “één en ondeelbaar” te
zijn, suggereert dit een eenduidige opstelling langs bovengeschetste strikte
51 Wet bescherming persoonsgegevens, doorwerkend in de Wet openbaarheid van bestuur.
lijnen.52
Zowel parketten als regiokorpsen interpreteren de Aanwijzing echter
op uiteenlopende wijze, en momenteel buigt een werkgroep zich over een her-
ziening ervan. Er zou al een nieuwe concept-aanwijzing gereed zijn, die politie
en justitie meer ruimte biedt in de voorlichting op basis van maatschappelijke
belangen als de geloofwaardigheid van de opsporing, het vertrouwen in de
overheid en het terugdringen van onveiligheidsgevoelens.
Door de terughoudende opstelling van politie en justitie is de kans gegroeid
dat journalisten in het kader van de vrije nieuwsgaring zelf maar gaan ‘re-
chercheren’. Zij kunnen informatie die ze van getuigen, slachtoffers, familie
of anderszins betrokkenen krijgen niet bij de politie op juistheid controleren,
zodat geruchten en halve waarheden vaak breed worden uitgemeten. De ont-
voeringszaak van Gerrit-Jan Heijn door Ferdy E. in september 1987 is daarvan
een klassiek geworden voorbeeld. Reporters gebruiken bij het benaderen en
uitmelken van menselijke bronnen soms dezelfde technieken als politiemensen:
ze dreigen, ze veinzen sympathie en ze werken zelfs onder dekmantel.53
Dit
kan tot gevolg hebben dat een opsporingsonderzoek ernstig wordt gehinderd
door journalisten die getuigen eerder benaderen dan de politie, die een tiplijn
openen en die rechercheurs volgen tot in hun stamcafé om te proberen daar
gesprekken op te vangen. Al die dingen gebeurden tijdens het onderzoek naar
de geruchtmakende twaalfvoudige moordzaak in Glouchester, gericht op het
echtpaar Fred en Rose West in 1994.54
In Nederland is het in geruchtmakende
zaken voorgekomen dat journalisten met goede contacten in het milieu van de
georganiseerde criminaliteit hun informatie ‘verhandelden’. Zij speelden gedo-
seerd informatie toe aan de politie om daarmee een primeur af te dwingen of
zelfs het onderzoek te sturen, tot grote ergernis van de rechercheurs.
Goede misdaadjournalisten onderhouden een netwerk van contacten binnen
het opsporingsapparaat. Ze opereren daarmee in een mijnenveld van geruchten
en lekken, die vaak voortkomen uit rancune en politiek opportunisme.55
Dat
netwerken gebeurt deels clandestien, want het is aan justitie- en politiemede-
werkers doorgaans verboden om zelfstandig en ongecontroleerd contacten te
52 De Wijkerslooth (2000).
53 Weinberg 2000: 12-13; Alberto Stegeman, ‘Undercover in Nederland’, SBS6, 14 februari 2006.
54 Mawby (1999): 277-278.
55 Kolsteren (2006).

onderhouden met de pers. Daar staan stevige sancties op, tot en met ontslag.
Ik heb de afgelopen jaren meerdere collega’s in de problemen zien komen
vanwege zulke contacten, zelfs wanneer die oorspronkelijk op verzoek van de
dienstleiding waren geïnitieerd.
Vanuit de politie bestaat er kritiek op de restrictieve opstelling die het open-
baar ministerie heeft afgedwongen. Die opstelling weerspiegelt een visie op
publiciteit met een haast exclusieve rol voor het O.M., waarbinnen nauwelijks
ruimte is voor het presenteren van goede opsporingsresultaten. De richtlijn gaat
uit van een traditioneel, lineair verlopend proces van voorlichting, culminerend
in een goede presentatie ter zitting. De hedendaagse praktijk is echter een ge-
heel andere. Advocaten, journalisten, verdachten en slachtoffers brengen ieder
vanuit hun eigen belangen informatie in de publiciteit die groot afbreuk kan
doen aan het imago van politie en justitie, terwijl daar vanwege de regelgeving
niets tegenin kan worden gebracht. Dit kan bij geruchtmakende zaken ont-
aarden in een stroom van insinuaties, hele en halve waarheden en verdraaide
feiten die zonder professionele interventie van politie of justitie maar moeilijk
te kanaliseren, laat staan te stoppen valt. Wanneer het openbaar ministerie dan
eenmaal ter terechtzitting haar lezing van de feiten kan geven is het kwaad al
geschied. De twijfel is gezaaid en het beeld van de falende of zelfs oneigenlijk
opererende overheid is al gevestigd. Ook wanneer de advocatuur zich zou gaan
onthouden van het bekend maken van informatie uit de procesdossiers aan
journalisten, zal hieraan geen einde komen. Verdachten kunnen immers ook
zelfstandig de media benaderen.
Justitie doet de politie en zichzelf hiermee tekort, want investeren in een goede
verstandhouding tussen integere en deskundige journalisten en ervaren recher-
chechefs is in feite zeer verstandig.
1. Het kan ongecontroleerde en schadelijke geruchten voorkomen of
neutraliseren.
2. Het biedt de kans om een voorgenomen publicatie in het belang van het
onderzoek uit te laten stellen, doorgaans in ruil voor een primeur wanneer
de zaak eenmaal ‘klapt’. Dit is nu al een tamelijk gebruikelijke praktijk.
3. Het schept de voorwaarden om een gecompliceerde zaak off the record aan
de hand van hypotheses door te spreken met een geïnteresseerde en des-
kundige buitenstaander, zonder uiteraard het achterste van de tong te laten
zien of vertrouwelijke gegevens bekend te maken. Een dergelijke aanpak
is niet zonder risico’s, en het is van belang dit nooit één-op-één te doen,
maar altijd met minimaal twee recherchemensen en met instemming van de
korpsleiding, om misverstanden te voorkomen. Zulke reflectieve gesprekken
kunnen heel zinvol zijn om nieuwe hypotheses te genereren en blinde vlek-
ken en ‘tunneldenken’ tegen te gaan.
4. Het geeft de mogelijkheid om door het bewust ventileren van bepaalde vra-
gen of vermoedens (zonder daarbij vertrouwelijke informatie prijs te geven)
een publicatie uit te lokken, die verhelderende reacties in criminele kringen
kan veroorzaken. Ook deze tactiek wordt al bij gelegenheid toegepast.
5. Het creëert condities waarin de journalist eventuele tips of aanwijzingen in
vertrouwen aan de orde kan stellen. Ook nu al geven bekende misdaadjour-
nalisten met enige regelmaat tips aan de politie door.
6. Het kweekt een verstandhouding, gebaseerd op wederzijds respect en be-
grip voor elkaar’s taken en dilemma’s, waardoor de toonzetting van latere
publicaties positiever kan zijn.

13. Openheid voorkomt problemen
We kunnen vaststellen dat de Aanwijzing van de Procureurs-generaal de te-
genstelling tussen het opsporingsveld en de journalistiek heeft verscherpt. De
politie en het lokale parket moeten zich tegenover de pers bij het ‘klappen’
van een zaak zeer terughoudend opstellen: feitelijk moet worden gewacht tot
de presentatie ter terechtzitting. De pers heeft vanzelfsprekend juist een grote
behoefte aan snelle en spectaculaire openbaarmaking op het moment dat er
actie is. Het belang van vroegtijdiger openheid ligt echter niet uitsluitend bij
de media, zoals aan de hand van casuïstiek valt te illustreren. Een voorbeeld
is de Doverzaak van 19 juni 2000 en de nasleep daarvan.56
In deze zaak zijn de
beleidsregels van de P.G.’s strikt gehanteerd. Na het aantreffen van de 58 over-
leden Chinezen in Dover, werd binnen het korps Rotterdam-Rijnmond en bij het
parket al snel duidelijk dat de Zeehavenpolitie in die periode aan het werk was
op een voornamelijk Turkse dadergroep, die met kennis achteraf gekoppeld
kon worden aan het Dover-incident. Die informatie was nodig om reeds aange-
houden vermoedelijke daders in bewaring te kunnen houden. Er werd verwacht
dat de advocatuur dit zou ontdekken en gebruiken om een rel te ontketenen,
door te suggereren dat de politie het transport bewust had doorgelaten. Via de
justitielijn werd de P.G.’s daarom gevraagd de informatie actief te laten com-
municeren door middel van een persbericht, teneinde de rel te voorkomen. Dit
verzoek werd afgewezen, met als gevolg de voorspelde commotie in de media
en de Tweede Kamer, die minister Korthals in de problemen bracht en maanden
voortduurde, totdat de rechter er in mei 2001 in zijn vonnis mee afrekende.
Een eerdere openheid van zaken ten aanzien van de betrokkenheid van de
Zeehavenpolitie had deze rel kunnen voorkomen.
De politie kan de alom aanwezige media als een bedreiging zien, maar ook als
een grote kans. De media kunnen worden gebruikt om tips aan het publiek te
ontlokken, goede kritische journalistiek kan de kwaliteit van het opsporings- en
vervolgingswerk verhogen, en de eigen organisatie kan zich positief profileren.
Vooral echter kan de zo belangrijke symboolfunctie van politie en justitie voor
wat betreft het vertrouwen in de overheid ten volle worden benut.
Het gegeven dat heden ten dage vrijwel alle contacten tussen journalisten
en de politieorganisatie via professionele voorlichters verlopen, die vaak
56 Informatie van betrokkenen en berichtgeving in NRC Handelsblad en Algemeen Dagblad,
2000 - 2001.
zelf geen politieachtergrond hebben, draagt niet bij aan het versterken van
een vertrouwensbasis, en evenmin aan de deskundigheid van journalisten.
Terughoudendheid vanuit bezorgdheid over het politie-imago komt dan in
de plaats van aandacht voor het recherchevak en voor de maatschappelijke
problemen die achter delicten schuilgaan. Daarom is het van belang dat bij een
afdeling voorlichting naast communicatiedeskundigen en gewezen persmensen,
ook mensen met executieve ervaring werken.

14. Embedded journalism
In 1996, korte tijd na de publicatie van het Van Traa-rapport, bood een
ruimdenkende Rotterdamse recherchechef aan een journalist van het
Reformatorisch Dagblad de gelegenheid om enkele maanden mee te lopen met
een rechercheonderzoek.57
Het Nosy-onderzoek, uitgevoerd door een team van
vijftien rechercheurs, richtte zich op ‘wildlife-criminaliteit’, en meer specifiek
op een crimineel samenwerkingsverband dat verdacht werd van het smokke-
len en verhandelen van bedreigde exotische diersoorten. Het was een interes-
sante zaak: echt pionierswerk, waarbij het er op leek dat de ‘onderwereld’
van smokkelaars en de ‘bovenwereld’ van gerespecteerde deskundigen geheel
door elkaar liepen. Onder degenen die door het team werden aangehouden
was het gehele bestuur van de Nederlandse Vereniging voor Herpetologie
en Terrariumkunde, doelgroep Kameleon. Toen de rechercheurs tot in de
Verenigde Staten informeerden naar deskundigen die de in beslag genomen
dieren goed kunnen identificeren, kwam uit de V.S. de naam terug van een van
de hoofdverdachten in hun eigen onderzoek.
Het Nosy-onderzoek eindigde in de vrijspraak van vrijwel alle verdachten,
vooral vanwege onvoldoende duidelijke bewijzen van strafbaar handelen en
doordat justitie te lang wachtte met het aanbrengen van de zaak voor de recht-
bank. De rechters lieten zich echter ook zeer kritisch uit over de betrokkenheid
van de journalist. Diens aanwezigheid (met fotograaf) bij de huiszoeking, en
het gegeven dat de officier van justitie zich door het NOS-journaal liet inter-
viewen in de tuin van verdachten, leverden volgens de rechtbank een “grove
schending van de persoonlijke levenssfeer” op. 58
De zaak leidde tot vragen in
het parlement. Kamerleden toonden zich verontwaardigd dat een journalist
toegang had gekregen tot tapgesprekken en CID-informatie, terwijl de leden
van de parlementaire enquêtecommissie opsporingsmethoden geen volledig
zicht op dergelijke gevoelige informatie was gegund. Met de journalist liep het
57 Informatie van betrokkenen.
58 Een student van de Vrije Universiteit heeft enige tijd geleden uitgezocht dat verdachten in straf-
zaken waaraan in de aanhoudingsfase ruime publiciteit werd gegeven, meestal lagere straffen krij-
gen dan verdachten die geen of minder publiciteit kregen. Als voorbeeld kan de ‘Clickfondszaak’
gelden, waarin het openbaar ministerie niet-ontvankelijk werd verklaard, mede vanwege haar
voor de verdachte zeer schadelijke publiciteitsbeleid (Brants en Brants 2002: 26, noot 32). Ook de
Aanwijzing voorlichting opsporing en vervolging vermeldt dat publiciteit, waaraan politie of OM
medewerking heeft verleend, kan leiden tot lagere straffen bij de rechter.
goed af. Hij is tegenwoordig hoofd voorlichting van het Landelijk Parket en
laat u groeten: hij was vandaag graag hier geweest, maar moest helaas beschik-
baar zijn voor de uitspraak van het Hofstad-proces. Ook de recherchechef kon
het nog navertellen, doordat hij het experiment tevoren via de justitielijn tot
aan de PG had afgeregeld. Sinds die tijd is echter geen journalist meer op deze
wijze tot het recherchedomein toegelaten.
De vraag is nu, tien jaar later, of die zeer restrictieve opstelling nog altijd nodig
en verstandig is. Politie en justitie liggen onder vuur: zeker sinds de ontkno-
ping van Schiedamse parkmoord-affaire in 2005 staat de professionaliteit van
het opsporingsapparaat ter discussie. Bij politie en justitie wordt de noodzaak
tot versterking van de professionaliteit onderkend. Tegelijkertijd moet worden
vastgesteld dat de recherche vakinhoudelijk sterk in de lift zit. De technische en
tactische mogelijkheden worden steeds verfijnder, de opleidingen zijn recent
vernieuwd en het wordt weer mogelijk om carrière te maken als recherche-ex-
pert. Het is kortom een mooie professie waar over het algemeen integer, zeer
gemotiveerd, creatief en deskundig wordt gewerkt. Die vakbekwaamheid mag
ook aan de buitenwereld worden getoond, en waarom dan niet aan serieuze
journalisten? Uiteraard stellen de bescherming van de persoonlijke levenssfeer
en de afscherming van methoden, bronnen en identiteiten zekere randvoor-
waarden. De vraag is echter aan de orde of er een modus denkbaar is, waarbij
de praktijk van het opsporingsproces meer transparant en toegankelijk wordt
gemaakt. Dit met behoud van de noodzakelijke afscherming ten aanzien van
gevoelige aspecten, en zodanig dat de rechter het kan accepteren. Wat zou
daarvoor nodig zijn?
1) Allereerst een rechercheteam dat in zijn geheel de confrontatie met een
kritische, maar eerlijke buitenstaander niet uit de weg gaat. Dergelijke teams
bestaan, met name in de TGO-structuur.
2) Een parket dat diezelfde moed toont, in het belang van een correct beeld
van de uitdagingen en mogelijkheden van de opsporing.
3) Een korpsleiding die in een dergelijk experiment gelooft. Daarvan zijn
voorbeelden.
4) Een minister die hiervoor de ruimte durft te bieden; dit is een onzekere
factor.

5) Een voorlichtingsafdeling met interesse voor het recherchevak, die bereid is
te investeren in een dergelijk complex project.
6) Een integere journalist met respect voor, en tegelijk een kritische distantie
ten opzichte van het politievak.
7) Een zaak met een hanteerbaar afbreukrisico. Dit is tevoren lastig voorspel-
baar. Ik denk aan een TGO-onderzoek naar een levensdelict, of aan een
bovenregionaal onderzoek naar een serie woninginbraken, waarbij een
Oost-Europese dadergroep in beeld kwam. Die laatste zaak omvatte interna-
tionale samenwerking, een complexe coördinatie tussen diverse regiokorp-
sen en het KLPD, dankbaar gebruik van goed politiewerk aan de basis, inzet
van diverse technische en tactische opsporingsmiddelen en uiteindelijk de
ontknoping in een vrijwel heterdaadsituatie, waarbij een omvangrijk arse-
naal aan hulpmiddelen en bewijsmateriaal in beslag werd genomen.
8) Een rechter die zich er van laat overtuigen dat er kritisch naar een zaak
kan worden gekeken en dat daar met zekere beperkingen over kan wor-
den gepubliceerd, zonder dat de zorgvuldige rechtsgang hierdoor wordt
belemmerd. Dit is waarschijnlijk de meest problematische en onvoorspel-
bare factor: een advocaat zal uiteindelijk altijd proberen voordeel voor
zijn cliënt te halen uit een dergelijke betrokkenheid van de media bij een
opsporingsonderzoek.
9) Tot slot moeten de betrokkenen (slachtoffers en/of hun familie of nabestaan-
den, maar ook verdachten) bereid zijn zich te schikken in een gedeeltelijke
openlegging achteraf van het opsporingsonderzoek waarbij zij belang
hebben.
Als we deze voorwaarden tot ons laten doordringen wordt duidelijk dat het
organiseren van embedded journalism in de opsporing geen eenvoudige zaak
is. Nagenoeg alle betrokkenen (partners in de opsporing, buitenlandse diensten
et cetera) moeten van de aanwezigheid van de journalist op de hoogte worden
gesteld. Iedereen moet tevoren toestemming geven, en ook een rechte rug
tonen als het later een keer wat minder goed uitkomt. De voordelen zijn echter
substantieel.
• Het biedt de mogelijkheid een realistisch beeld te geven van professioneel
opsporingswerk, waardoor het vertrouwen in politie en justitie en hun mo-
gelijkheden en inzet wordt vergroot.
• Het maakt de noodzaak inzichtelijk om afwegingen te maken en prioritei-
ten te stellen in het opsporingswerk, waardoor betrokkenheid en draagvlak
hiervoor toenemen.
• Het maakt knelpunten en belemmeringen zichtbaar, zodat bijvoorbeeld
nodeloze bureaucratische last kan worden teruggedrongen.
• Het toont de aantrekkelijke kanten van het recherchewerk, waardoor politie
en justitie meer belangstelling voor vacatures kunnen verwachten.
• Het ontmoedigt aspirant-wetsovertreders, die kunnen zien dat de pak-
kans reëel is zodra justitie en politie zich daadwerkelijk op een verdachte
richten.59
Het belangrijkste bezwaar tegen deze vorm van embedded journalism vormt
waarschijnlijk het risico dat de berechting zal worden beïnvloed door de aanwe-
zigheid van journalisten in de opsporingsfase. Bovendien leeft bij politie en jus-
titie niet zonder reden de overtuiging dat het Nederlandse journaille een tradi-
tie heeft van een soms bij voorbaat negatieve bejegening van de overheid.60
Die
laat zich niet gemakkelijk rijmen met het maken van afspraken vooraf, en het
presenteren van een positief beeld van de opsporing achteraf. Hoe goed opspo-
ringszaken over het algemeen ook verlopen, de pers lijkt vooral geïnteresseerd
in missers en tegenvallers. In mijn voorbereidende informele gesprekken van de
afgelopen weken toonden politiechefs en onderzoeksjournalisten zich echter
59 Het gepercipieerde risico wordt binnen de politie in toenemende mate gezien als een maat voor
effectief ‘Tegenhouden’. Het korps Amsterdam-Amstelland bijvoorbeeld heeft als strategisch doel
geformuleerd, dat in 2007 75% van de gebruikers van de knooppunten van de infrastructuur in
deze regio de controlekans moet inschatten als groot tot zeer groot (lid korpsleiding, persoonlijke
communicatie).
60 Ook weekbladen die ooit tot de zogenaamde ‘kwaliteitspers’ werden gerekend maakten zich re-
cent aanwijsbaar schuldig aan vooringenomen misdaadverslaggeving: het ‘tunneldenken’ beperkt
zich niet tot de opsporing.

gematigd positief over de mogelijkheid van embedded journalism.61
Er zijn
barrières en vooroordelen, maar die kunnen worden overwonnen wanneer de
juiste combinatie van vakmensen uit beide domeinen elkaar weten te vinden. Ik
voorspel daarom dat we het komend jaar nog meer gaan horen van ingebedde
journalisten in de opsporing. Hopelijk niet van “ingepakte” of zelfs “vastgezet-
te” reporters, want de term heeft in het Engels meerdere betekenissen.
61 Niet alleen politie en justitie lopen risico’s bij embedded journalism: persmensen die onvoldoende
professionele distantie en objectiviteit betrachten kunnen verworden tot ingekapselde propagan-
disten, een verwijt dat ook tijdens de Irak-oorlog in 2003 tegen de methode werd geuit.
15. Een netwerk
recherchevoorlichting
Het lijkt de moeite waard om voorzichtig met embedded journalism te gaan
experimenteren, al zijn de obstakels aanzienlijk. Daarnaast kan worden begon-
nen met een praktische nieuwe werkwijze die eenvoudiger is te realiseren: een
klein netwerk van recherche-experts die op afroep inhoudelijke mediavoorlich-
ting kunnen leveren. Mediabelangstelling voor recherchewerk en deskundig-
heid op dit gebied ontstaat nu veelal naar aanleiding van een incident zoals
een liquidatie, een ontvoering of de arrestatie van een kopstuk uit de onderwe-
reld. Op dat moment kan een deskundige weliswaar geen antwoord geven op
concrete vragen naar het wie, wat, hoe en waarom van dat specifieke incident,
maar hij of zij kan wel optimaal gebruik maken van de kortdurende informatie-
honger. Er is zendtijd te vullen, de meer serieuze media hebben behoefte aan
duiding en achtergrond. Enig deskundig commentaar om de zaken in de juiste
context te zetten kan helpen om op dat moment gevoelens van onveiligheid te
dempen. Politiewerk richt zich immers op datgene waarvan iedereen vindt dat
er nu meteen iets aan moet worden gedaan: de noodhulp, acute misstanden en
misdrijven. De overheid kan die behoefte aan een adequaat handelende macht
beter zichtbaar vervullen.
Meer concreet: naar aanleiding van een ontvoering kan een gezaghebbende
recherche-expert globaal schetsen wat de normale werkwijze in de opsporing
is bij ontvoeringen. Terloops maakt hij of zij duidelijk dat ontvoeringen vrijwel
altijd worden opgelost, en dus helemaal geen slimme bron van inkomsten zijn.
Zonder op de specifieke zaak in te gaan kan men zo het fenomeen schetsen
en de vaak succesvolle aanpak ervan. Dergelijk voorlichtend werk kan het best
worden gedaan door een iemand die geloofwaardig is door diens relevante
recherche-ervaring.
Het Lectoraat Criminaliteitsbeheersing Recherchekunde is bereid om het initi-
atief te nemen tot het vormen van een pool met deskundigen, die bij wijze van
achtergrondvoorlichting in voorkomende gevallen het woord kunnen voeren.
Een dergelijk Netwerk Recherchevoorlichting biedt een zinvolle aanvulling op
de reguliere voorlichting vanuit de korpsen, die natuurlijk gewoon door moet
gaan. In dit netwerk komt de Politieacademie als opleidings- en kenniscentrum
een logische rol toe. Deelnemers in het Netwerk Recherchevoorlichting kun-
nen een korte mediatraining ontvangen om goed om te kunnen gaan met
doorvragende interviewers en met het bepalen van inhoudelijke grenzen.
Politiekorpsen stellen een rechercheman of –vrouw in staat om bij toerbeurt
zulke mediavoorlichting te verzorgen. Dat levert een gemotiveerde en nog

Lectorale rede P. Klerks

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Similaire à Lectorale rede P. Klerks

Similaire à Lectorale rede P. Klerks (20)

Plus de Frank Smilda

Plus de Frank Smilda (20)

Lectorale rede P. Klerks