Diagnoza Społeczna 2013. Warunki i Jakość Życia Polaków.
1. Contemporary
Economics
open
acces
Contemporary
Economics
Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw
Volume 7
September 2013
SPECIAL ISSUE
SOCIAL DIAGNOSIS 2013
open
OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND
open open
acces access
acces
DIAGNOZA SPOŁECZNA 2013
open I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW
WARUNKI
acces
Edited by:
Janusz Czapiński
Tomasz Panek
Raport Diagnoza Społeczna 2013 finansowany przez:
Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego
22.08.2013
Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki
2. CONTEMPORARY ECONOMICS
ABSTRACTED/INDEXED:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ABI/INFORM Complete (ProQuest)
ABI/INFORM Global (ProQuest)
Academic OneFile (GALE Science in Context)
Business & Company Profiles (GALE Science in
Context)
Business and Economics Theory Collection (GALE
Science in Context)
Cabell’s Directories
Central and Eastern European Online Library
CEJSH
Directory of Open Access Journals (DOAJ)
Directory of Research Journal Indexing (DRJI)
EBSCO
ECONIS
EconLit
Editor in Chief:
Henryk Król
Deputy Editor in Chief
Piotr Szczepankowski
Editorial Manager
Marcin W. Staniewski
Stat Editor
Henryk Rosłaniec
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
EconPapers
EconStor (EconBiz)
GENAMICS JournalSeek
General Business File ASAP (GALE Science in Context)
Google Scholar
GREENR - Gale Resource on the Environment,
Energy and Natural Resources (GALE Science in
Context)
IDEAS
IndexCopernicus
Infotrac Custom Journals (GALE Science in Context)
International Business (GALE Science in Context)
Library of Congress (USA)
Ministry of Science and Higher Education list of
scored journals (rating score 9 pts)
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ProQuest Central
ProQuest Research Library
Research Papers in Economics (RePEc)
Scirus
SCOPUS
Social Science Research Network
The British Library
The Central European Journal of Social Sciences
and Humanities
The International Bibliography of the Social
Sciences (IBSS)/ProQuest
Ulrichsweb
WorldCat
Zetoc
Language Editor
Mariènne E. Botha
Technical Editors
Karol Kowalczyk
Tomasz Szopiński
Associate Editors
Zenon Biniek
Wiesław Dębski
Witold Jakóbik
Witold Małecki
Danuta Mliczewska
Włodzimierz Rembisz
Grażyna Rytelewska
Maria Sierpińska
Tadeusz Szumlicz
Ryszard Wilczyński
Shelby D. Hunt (USA)
Zoran Ivanovic (Croatia)
Søren Johansen (Denmark)
Sten Jönsson (Sweden)
Judit Karsai (Hungary)
Elko Kleinschmidt (Canada)
Monika Kostera (Sweden)
Stephen F. LeRoy (USA)
Csaba Lentner (Hungary)
Lena Malešević Perović (Croatia)
Victor Martinez Reyes (USA)
Eric Maskin (USA)
Igor Matunović (Croatia)
Ieva Meidute (Lithuania)
Fatmir Memaj (Albania)
Garabed Minassian (Bulgaria)
Anayo Nkamnebe (Nigeria)
Harald Oberhofer (Austria)
Boris Podobnik (Croatia)
Nina Pološki Vokić (Croatia)
Rossitsa Rangelova (Bulgaria)
Assaf Razin (USA)
Sanda Renko (Croatia)
Richard Roll (USA)
Steven Rosefielde (USA)
Yochanan Shachmurove (USA)
Andrei Shleifer (USA)
Eduardo Schwartz (USA)
Mirosław Skibniewski (USA)
Stanley F. Slater (USA)
Lenka Slavíková (Czech Republic)
Joel Sobel (USA)
Jasminka Sohinger (Croatia)
Miemie Struwig (South Africa)
Guido Tabellini (Italy)
Masahiro Taguchi (Japan)
Josip Tica (Croatia)
Joachim Wagner (Germany)
John Whalley (Canada)
Gary Wong (China)
EDITORIAL BOARD:
Nur Adiana Hiau Abdullah (Malaysia)
Icek Ajzen (USA)
Damodaran Appukuttan Nair (India)
Hrabrin Bachev (Bulgaria)
Richard Blundell (Great Britain)
Constantin A. Bob (Romania)
Udo Broll (Germany)
Tanja Broz (Croatia)
Jelena Budak (Croatia)
Barbara Czarniawska (Sweden)
Didar Erdinç (Bulgaria)
József Fogarasi (Romania)
Nicolai Juul Foss (Denmark)
Bruno S. Frey (Switzerland)
Masahiko Gemma (Japan)
Srećko Goić (Croatia)
Kjell Åge Gotvassli (Norway)
Adriana Grigorescu (Romania)
Oliver D. Hart (USA)
Roman Horvath (Czech Republic)
The original version: on-line journal
ADDRESS OF EDITORS:
CONTEMPORARY ECONOMICS, University of Finance and Management in Warsaw, 01-030 Warszawa, 55 Pawia Str., room 211,
phone: (22) 536 54 54 | e-mail: editorial@ce.vizja.pl | www.ce.vizja.pl
PUBLISHER: Vizja Press & IT, 01 – 029 Warszawa, 60 Dzielna Str.
phone/fax: (22) 536 54 68 | e-mail: vizja@vizja.pl | www.vizja.net.pl
All articles published in the quarterly are subject to double-blind peer reviews
ISSN: 2084-0845
3. DIAGNOZA SPOŁECZNA 2013
WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW
RAPORT
redakcja
Janusz Czapiński
Tomasz Panek
Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego
2013
5. Diagnoza Społeczna 2013
5
Podziękowania
Obecne badanie jest kontynuacją projektu rozpoczętego w 2000 r. (Czapiński i Panek, 2001, 2004,
2006, 2007, 2009, 2011). Pomysłodawcą Diagnozy społecznej był w 1999 r. Wiesław Łagodziński.
Gdyby nie Jego zaangażowanie, nie doszłoby do realizacji badań ani w latach poprzednich, ani
obecnie.
Za wkład merytoryczny w przygotowanie koncepcji, opracowanie kwestionariuszy oraz
analizę danych dziękujemy wszystkim naszym kolegom z Rady Monitoringu Społecznego oraz
zaproszonym do współpracy ekspertom.
Zrozumiałe jest, że tak duży program badawczy wymaga znacznych środków finansowych.
W roku 2000 inicjatywa Rady Monitoringu Społecznego spotkała się szczęśliwie
z zapotrzebowaniem rządu na niezależne badanie skutków reform. Dzięki Pani Minister Teresie
Kamińskiej Kancelaria Prezesa Rady Ministrów zleciła nam pierwszą edycję Diagnozy Społecznej
i pokryła większość kosztów projektu. Pani Teresa Kamińska zaangażowała się także, wraz z
Instytutem Pro Publico Bono, w poszukiwanie pieniędzy na kolejne trzy edycje Diagnozy
Społecznej. W tym roku większość kosztów badania pokryły Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich z środków EFS w ramach Programu
Operacyjnego Kapitał Ludzki ( projekt „Diagnoza społeczna 2009-2013”) i Narodowy Bank
Polski. Wsparcia finansowego udzielili nam także: Narodowe Centrum Nauki (grant badawczy nr
4433/B/H03/2011/40), PKO Bank Polski, BRE Bank SA i Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania
w Warszawie.
Za administracyjną obsługę projektu podziękowania kierujemy do Pani Barbary Belok
z Biura Badań i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego.
Prezesowi Głównego Urzędu Statystycznego, Panu Profesorowi Januszowi Witkowskiemu
dziękujemy za zgodę na wykorzystanie do badań terenowych najbardziej profesjonalnej w Polsce
siatki ankieterów.
Janusz Czapiński
Tomasz Panek
6. Diagnoza Społeczna 2013
6
Informacje o autorach
Dominik Batorski
Socjolog, adiunkt w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i
Komputerowego (ICM) na Uniwersytecie Warszawskim. Zajmuje się badaniem społecznych
oraz psychologicznych uwarunkowań i konsekwencji korzystania z komputerów i internetu,
a także szerzej przemian społecznych związanych z upowszechnieniem technologii
informacyjno-komunikacyjnych. Specjalizuje się również w metodologii prowadzenia badań
społecznych przez internet oraz badaniach relacji i sieci społecznych (social network analysis
– sna), oraz procesów społecznych zachodzących w sieciach. Jest członkiem Polskiego
Towarzystwa Socjologicznego, International Network for Social Network Analysis oraz
Association of Internet Researchers.
Piotr Białowolski
Doktor nauk ekonomicznych. Pracownik naukowy Katedry Ekonomii I Szkoły Głównej
Handlowej w Warszawie i współpracownik Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH. Jego
zainteresowania badawcze koncentrują się na problematyce zachowań gospodarstw domowych
w zakresie konsumpcji i popytu na kredyt w cyklu życia, a także czynników determinujących
bieżącą koniunkturę w sektorze gospodarstw domowych. Od 2004 roku współprowadzi Badanie
Kondycji Gospodarstw Domowych w Polsce a od 2006 roku jest współautorem cokwartalnego
badania Barometr Rynku Consumer Finance. Jest autorem bądź współautorem ponad 20
publikacji naukowych, a także wielu raportów dotyczących problematyki rynku finansowego w
Polsce.
Piotr Błędowski
Dr hab., profesor w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, dyrektor Instytutu Gospodarstwa
Społecznego SGH i kierownik Zakładu Gerontologii Społecznej w Instytucie Pracy i Spraw
Socjalnych. Przewodniczący Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego.
Zajmuje się sytuacją społeczną ludzi starych w Polsce, systemem pomocy społecznej, pozycją
osób niepełnosprawnych na rynku pracy i finansowaniem opieki długoterminowej. Autor ponad
150 publikacji, w tym pracy Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych (2002). Wykonawca
i kierownik wielu krajowych i międzynarodowych badań empirycznych, m.in. realizowanego
obecnie największego w Polsce badania sytuacji ludzi starych PolSenior. Aspekty medyczne,
psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Ekspert Grupy Roboczej ds. przygotowania
ustawy o ubezpieczeniu od ryzyka niesamodzielności przy Klubie Senatorów Platformy Obywatelskiej.
Janusz Czapiński
Profesor na Wydziale Psychologii i w Instytucie Studiów Społecznych Uniwersytetu
Warszawskiego, i prorektor Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie. Zajmuje
się psychologią społeczną i psychologią zmiany społecznej (makropsychologią). Od 1991 r.
prowadzi we współpracy z ekonomistami, socjologami, demografami i statystykami badania
nad jakością życia Polaków w okresie zmiany społecznej. Autor kilku koncepcji
poświęconych emocjonalnym i poznawczym mechanizmom adaptacji, m.in. cebulowej teorii
szczęścia, teorii zaangażowania, teorii pozytywno-negatywnej asymetrii (we współpracy z
Guido Peetersem z Uniwersytetu Katolickiego w Leuven, Belgia), teorii niewdzięczności społecznej, członek kilku
rad redakcyjnych czasopism naukowych i międzynarodowych towarzystw naukowych, autor, współautor lub redaktor
kilkudziesięciu prac naukowych (m.in. Positive-negative asymmetry in evaluations: The distinction between affective
and informational negativity effects, 1990; Psychologia szczęścia, 1992; Makropsychologia czyli psychologia zmiany
społecznej, 2001; Quo vadis homo?, 2002; Dlaczego reformatorzy tracą poparcie społeczne, 2002; Psychologia
pozytywna, 2004; The adaptation to social change: for whom the third republic of Poland is mother, for whom it is
a step-mother, 2006, Miekkie kapitały a dobrobyt materialny: wyzwania dla Polski, 2011; Dynamika dobrostanu
psychicznego: rola "atraktora szczęścia" i wydarzeń życiowych, 2011) i popularnonaukowych, telewizyjny, radiowy
i prasowy komentator bieżących wydarzeń społecznych, członek różnych gremiów doradczych, konsultant trzech
premierów III RP.
Izabela Grabowska
Doktorantka w Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie
i pracownik Krajowego Ośrodka Europejskiego Funduszu Społecznego (Centrum Projektów
Europejskich). Zainteresowania naukowe koncentrują się na tematyce związanej z sytuacją osób
starszych na rynku pracy, w szczególności na problematyce kształcenia ustawicznego,
warunków pracy kontekście starzenia się populacji i zasobów pracy.
7. Diagnoza Społeczna 2013
7
Irena E. Kotowska
profesor zwyczajny w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w
Warszawie, kieruje Zakładem Demografii. Wiceprzewodnicząca Rady Fundacji na rzecz Nauki
Polskiej, przewodnicząca Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Należy do zespołu
ekspertów przy Kancelarii Prezydenta RP pracujących nad programem polityki rodzinnej.
Autorka licznych prac publikowanych w Polsce i za granicą, które dotyczą współzależności
procesów demograficznych i ekonomicznych, a zwłaszcza przeobrażeń rodziny i struktur
ludności w powiązaniu ze zmianami na rynku pracy oraz zagadnień polityki ludnościowej i
społecznej. Współpracuje z Głównym Urzędem Statystycznym w zakresie badań
demograficznych, rynku pracy i warunków życia gospodarstw domowych, a także z Instytutem Badań Edukacyjnych
oraz UNDP. Jest ekspertem krajowym w zakresie procesów ludnościowych, rynku pracy i statystyki społecznej, a
także badań w dziedzinie nauk społecznych i humanistycznych. Jest członkiem Naukowej Rady Statystycznej,
Rządowej Rady Ludnościowej, oraz Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, oraz była członkiem
Interdyscyplinarnego Zespołu ds. Współpracy z Zagranicą w MNiSW ( 2008-2012). Jest przedstawicielem Polski w
European Statistical Advisory Committee, ciała doradczego dla Eurostatu.
Tomasz Panek
Profesor zwyczajny w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej, w którym
pełni funkcję wicedyrektora, kierując jednocześnie Zakładem Statystyki Stosowanej. Zajmuje
się metodami statystycznymi oraz ich zastosowaniami w badaniu zjawisk i procesów
społecznych oraz gospodarczych. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się przede
wszystkim wokół problematyki warunków życia gospodarstw domowych, w tym w
szczególności sfery ubóstwa i nierówności społecznych. Autor, współautor i redaktor ponad stu
opracowań publikowanych zarówno w kraju jak i za granicą. Ostatnie książki: Statystyka
społeczna (2007) - współautor i redaktor, Statystyczne metody wielowymiarowej analizy
porównawczej (2009), Ubóstwo, wykluczenia społeczne i nierówności. Teoria i praktyka pomiaru (2011).
Uczestniczył w kilkudziesięciu krajowych i międzynarodowych projektach badawczych. Współautor pierwszych w
Polsce panelowych badań warunków życia ludności. Ściśle współpracuje z Głównym Urzędem Statystycznym w
zakresie warunków życia gospodarstw domowych. Wielokrotnie wykonywał ekspertyzy i prowadził badania na rzecz
krajowych i międzynarodowych instytucji i organizacji (m. in. Głównego Urzędu Statystycznego, Ministerstwa Pracy
i Polityki Społecznej, Ministerstwa Gospodarki, Urzędu Rady Ministrów, Narodowego Banku Polskiego, United
Nations Development Programme, Organizator for Economic Cooperation and Development). Jest m. in. członkiem
rzeczywistym International Statostical Institute oraz Naukowej Rady Statystycznej GUS. W latach 1992-2007 z-ca
Redaktora Naczelnego Statistics in Transition, a od 2008 członek Komitetu Redakcyjnego.
Katarzyna Saczuk
Doktor nauk ekonomicznych. Pracuje jako ekspert ekonomiczny w Instytucie Ekonomicznym
Narodowego Banku Polskiego oraz współpracuje ze Szkołą Główną Handlową w Warszawie.
Zajmuje się analizami rynku pracy, w szczególności podażą pracy, migracjami oraz
modelowaniem ekonomicznym.
Paweł Strzelecki
Doktor nauk ekonomicznych. Pracuje w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoły Głównej
Handlowej oraz w Instytucie Ekonomicznym Narodowego Banku Polskiego. Zajmuje się
analizami rynku pracy, w szczególności weryfikacją hipotez dotyczących jego funkcjonowania
na podstawie mikrodanych z gospodarstw domowych i firm. Specjalizuje się także w
prognozowaniu ludności (modele wielostanowe i mikrosymulacyjne) oraz badaniu wpływu
procesów demograficznych na gospodarkę i finanse publiczne. Jest ekspertem grupy roboczej
przy Komisji Europejskiej, która zajmuje się prognozowaniem wpływu starzenia się ludności na
wydatki publiczne krajów UE.
Antoni Sułek
Jest absolwentem (1968) i profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1989-2009
kierował Zakładem Metodologii Badań Socjologicznych, a w latach 2002-2005 był dyrektorem
Instytutu Socjologii UW. Odbył staż na Uniwersytecie Chicagowskim. Zajmuje się metodologią
i historią badań społecznych oraz opinią publiczną Napisał książki Eksperyment w badaniach
społecznych (1979), W terenie, w archiwum i w laboratorium (1990), Sondaż polski (2001),
Ogród metodologii socjologicznej (2002) oraz Obrazy z życia socjologii w Polsce (2011). Przez
wiele lat pracował w Polskim Towarzystwie Socjologicznym, w latach 1994-1998 był
przewodniczącym PTS. W latach 1989-1990 pracował w zespole doradców Obywatelskiego
8. Diagnoza Społeczna 2013
8
Klubu Parlamentarnego, w latach 1999-2001 był głównym doradcą ds. społecznych premiera RP Jerzego Buzka; w
latach 2006-2010 był członkiem Komitetu Badań Naukowych, a następnie Rady Nauki. Jest wiceprzewodniczącym
Komitetu Socjologii PAN i członkiem Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów.
Tadeusz Szumlicz
Profesor nauk ekonomicznych. W Szkole Głównej Handlowej kierownik Katedry
Ubezpieczenia Społecznego, kierownik Studiów Doktoranckich Ubezpieczeń, kierownik
Podyplomowych Studiów Ubezpieczeń. Na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi kierownik
Zakładu Ubezpieczeń Zdrowotnych. Wykłada w Wyższej Szkole Zarządzania i Finansów w
Warszawie. Jego zainteresowania koncentrują się na antycypacyjnym (ubezpieczeniowym)
modelu polityki społecznej i społecznych aspektach ochrony ubezpieczeniowej. Uczestnik
wielu studiów i badań dotyczących teorii i praktyki polityki społecznej (zwłaszcza
zabezpieczenia emerytalnego i zabezpieczenia zdrowotnego) oraz zastosowania metody
ubezpieczenia i rozwoju rynku ubezpieczeniowego. Autor ponad 350 publikacji na tematy polityki społecznej i
ubezpieczeń (Modele polityki społecznej – 1994, Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki – 2005, Podmiotowość
w zarządzaniu zmianą systemu ochrony zdrowia – 2007, Społeczne aspekty rozwoju rynku ubezpieczeniowego – 2010
red.). Wiceprezes Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej. Członek Rady Dobrych Praktyk Polskiej Izby
Ubezpieczeń.
Dorota Węziak-Białowolska
Doktor nauk ekonomicznych. Obecnie pracuje w European Commission Joint Researche
Centre, gdzie zajmuje się opracowywaniem wskaźników syntetycznych z obszaru jakości życia
i ubóstwa. W ramach swojej pracy przeprowadza także audyty wskaźników syntetycznych i
prowadzi szkolenia na temat konstrukcji wskaźników syntetycznych.
9. Diagnoza Społeczna 2013
9
Spis treści
Spis treści ................................................................................................................................................................... 9
1. Wstęp Janusz Czapiński ...................................................................................................................................... 13
1.1. Cel i ogólne założenia projektu .................................................................................................................... 13
1.2. Problematyka badania................................................................................................................................... 14
2. Główne wyniki i wnioski ..................................................................................................................................... 16
3. Metoda badania Tomasz Panek, Janusz Czapiński, Irena E. Kotowska .............................................................. 30
3.1. Schemat, procedura i przebieg badania ........................................................................................................ 30
3.2. Schemat doboru próby do badania i zasady jej ważenia ............................................................................... 30
3.2.1. Zasady zdefiniowania próby panelowej .............................................................................................. 31
3.2.2. Systemy ważenia próby ....................................................................................................................... 32
3.2.2.1. Przesłanki stosowania wag w badaniach panelowych .................................................................. 32
3.2.2.2. Wagi przekrojowe .......................................................................................................................... 32
3.2.2.3. Wagi longitudinalne ...................................................................................................................... 33
3.3. Podstawowe pojęcia i klasyfikacje ............................................................................................................... 34
3.4. Charakterystyka próby według głównych klasyfikacji ................................................................................. 36
3.4.1. Charakterystyka próby gospodarstw domowych ................................................................................. 36
3.4.2. Charakterystyka próby członków gospodarstw domowych ................................................................ 37
4. Warunki życia gospodarstw domowych .............................................................................................................. 40
4.1. Dochody i sposób gospodarowania dochodami Tomasz Panek, Janusz Czapiński ...................................... 40
4.1.1. Wysokość i zróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych oraz nierówności dochodowe ......... 40
4.1.2. Strategie radzenia sobie w trudnej sytuacji finansowej ....................................................................... 45
4.1.3. Zmiana strategii radzenia sobie w dłuższym okresie ........................................................................... 48
4.1.4. Pomoc społeczna ................................................................................................................................. 50
4.2. Wyżywienie Tomasz Panek, Janusz Czapiński ............................................................................................ 54
4.2.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ................................................................ 54
4.2.2. Zmiana w zaspokojeniu potrzeb żywnościowych w latach 2000-2013 ............................................... 55
4.3. Zasobność materialna Tomasz Panek, Piotr Białowolski, Irena E. Kotowska, Janusz Czapiński ................ 57
4.3.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ................................................................ 57
4.3.1.1. Dobra trwałego użytku .................................................................................................................. 57
4.3.1.2. Oszczędności .................................................................................................................................. 59
4.3.1.3. Zadłużenie...................................................................................................................................... 62
4.3.2. Zmiana zasobności materialnej w latach 2000-2013 ........................................................................... 65
4.3.2.1. Dobra trwałego użytku .................................................................................................................. 65
4.3.2.2. Oszczędności .................................................................................................................................. 67
4.3.2.3. Zadłużenie...................................................................................................................................... 69
4.3.3. Aktywność gospodarstw domowych na rynku finansowym ............................................................... 70
4.3.3.1. Czynniki wpływające na posiadanie oszczędności i zobowiązań ................................................... 70
4.3.3.2. Struktura oszczędności polskich gospodarstw domowych według form i celów oszczędzania ...... 73
4.3.3.3. Struktura zobowiązań i spłat polskich gospodarstw domowych według źródła pochodzenia i celu75
4.3.3.4. Podsumowanie ............................................................................................................................... 76
4.4. Warunki mieszkaniowe Tomasz Panek, Janusz Czapiński ........................................................................... 78
4.4.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ................................................................ 78
4.4.2. Zmiana warunków mieszkaniowych w latach 2000-2013 ................................................................... 82
4.5. Edukacja i kapitał ludzki Izabela Grabowska, Dorota Węziak-Białowolska, Irena E. Kotowska, Tomasz
Panek .......................................................................................................................................................... 84
4.5.1. Status edukacyjny członków gospodarstw domowych ........................................................................ 84
4.5.1.1. Zaangażowanie członków gospodarstw domowych w aktywność edukacyjną ............................... 84
4.5.1.2.Formy aktywności edukacyjnej osób dorosłych .............................................................................. 88
4.5.1.3. Korzystający z usług edukacyjnych według statusu na rynku pracy .............................................. 88
4.5.1.4. Migracje edukacyjne ...................................................................................................................... 89
4.5.1.5. Podsumowanie ............................................................................................................................... 89
4.5.2 Kapitał ludzki ....................................................................................................................................... 90
4.5.2.1. Pomiar kapitału ludzkiego ............................................................................................................. 91
4.5.2.2. Kapitał ludzki społeczeństwa polskiego w latach 2007-2013 ........................................................ 92
4.5.2.3.Zróżnicowanie kapitału ludzkiego według grup społeczno-ekonomicznych ................................... 93
4.5.2.4. Podsumowanie ............................................................................................................................... 99
4.5.3. Kształcenie dzieci .............................................................................................................................. 100
10. Diagnoza Społeczna 2013
10
4.6. Kultura i wypoczynek Tomasz Panek, Janusz Czapiński ........................................................................... 102
4.6.1. Kultura .............................................................................................................................................. 102
4.6.2. Wypoczynek ..................................................................................................................................... 106
4.7. Opieka zdrowotna Janusz Czapiński, Tomasz Panek ................................................................................ 109
4.7.1. Korzystanie z opieki zdrowotnej ....................................................................................................... 109
4.7.2. Rezygnacje z opieki zdrowotnej ....................................................................................................... 111
4.7.3. Wydatki ponoszone przez gospodarstwa domowe na świadczenia medyczne.................................. 114
4.7.4. Gotowość wykupienia dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego ................................................... 116
4.7.5. Ocena zmian w zaspokajaniu potrzeb zdrowotnych ......................................................................... 118
4.8. Analiza warunków życia gospodarstw domowych w układzie wojewódzkim Tomasz Panek .................. 119
4.8.1. Porównanie poziomu warunków życia gospodarstw domowych ...................................................... 119
4.8.2. Grupowanie województw ze względu na podobieństwo struktury warunków życia ........................ 120
4.9. Rynek pracy Paweł Strzelecki, Katarzyna Saczuk, Izabela Grabowska, Irena E. Kotowska .................... 122
4.9.1. Ogólne tendencje............................................................................................................................... 122
4.9.2 Struktura umów prowadzących do świadczenia pracy ....................................................................... 125
4.9.3 Przyczyny rosnącej aktywności zawodowej ...................................................................................... 127
4.9.4 Godzenie posiadania dzieci i pracy zawodowej – opinie o niektórych rozwiązaniach polityki
społecznej.................................................................................................................................................... 130
4.9.5 Emigracja zarobkowa - sytuacja emigrantów po powrocie do kraju .................................................. 132
4.9.6. Doskonalenie zawodowe a status na rynku pracy ............................................................................. 136
4.9.6.1. Zasięg dokształcania zawodowego .............................................................................................. 136
4.9.6.2. Formy dokształcania zawodowego .............................................................................................. 138
4.9.6.3. Kwalifikacje zawodowe a status na rynku pracy lata 2000-2013 ............................................... 139
4.9.6.4. Inne przyczyny pozostawania kiedykolwiek bez pracy w latach 2000-2013................................ 141
4.9.6.5. Aktywność edukacyjna osób dorosłych a dynamika rynku pracy ................................................ 144
4.9.6.6. Aktywność edukacyjna a zmiana dochodów gospodarstw domowych osób pracujących w okresie
2009-2013 ................................................................................................................................................ 147
4.9.6.7. Indywidualne determinanty aktywności edukacyjnej dorosłych .................................................. 150
4.10. Rezerwa prokreacyjna Janusz Czapiński................................................................................................. 153
5. Indywidualna jakość i styl życia Janusz Czapiński............................................................................................ 162
5.1. Ogólny dobrostan psychiczny .................................................................................................................... 162
5.1.1. Dane dla całych prób ......................................................................................................................... 162
5.1.2. Dane dla prób panelowych 2009-2013.............................................................................................. 165
5.2. Zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia ........................................................................ 166
5.2.1. Dane dla całych prób ......................................................................................................................... 166
5.2.2. Dane dla próby panelowej ................................................................................................................. 168
5.2.3. Lokalny patriotyzm ........................................................................................................................... 168
5.3. Waga wybranych wyznaczników warunków życia dla subiektywnej jakości życia .................................. 172
5.4. Teorie szczęścia w świetle danych z Diagnozy Społecznej ........................................................................ 175
5.4.1. Hedonizm i eudajmonizm ................................................................................................................. 175
5.4.2. Weryfikacja cebulowej teorii szczęścia ............................................................................................ 181
5.5. Finanse osobiste ......................................................................................................................................... 192
5.5.1. Osobiste dochody bieżące i spodziewane za dwa lata....................................................................... 192
5.5.3. Stopa zwrotu z inwestowania w wykształcenie na poziomie wyższym ............................................ 196
5.6. Zdrowie ...................................................................................................................................................... 200
5.6.1. Objawy somatyczne .......................................................................................................................... 200
5.6.2. Niepełnosprawność ........................................................................................................................... 201
5.6.3. Styl życia i czynniki ryzyka zdrowotnego ........................................................................................ 205
5.7. Stres życiowy ............................................................................................................................................. 213
5.8. Strategie radzenia sobie z problemami i trudnościami ............................................................................... 217
5.9. Wsparcie społeczne .................................................................................................................................... 219
5.10. Cechy osobowości i styl życia.................................................................................................................. 221
5.10.1. System wartości .............................................................................................................................. 221
5.10.2. Styl atrybucji przyczynowej ............................................................................................................ 228
5.10.3. Praktyki religijne ............................................................................................................................. 230
5.10.4. Zachowania autodestrukcyjne ......................................................................................................... 238
5.10.4.1. Palenie papierosów ................................................................................................................... 238
5.10.4.2. Nadużywanie alkoholu .............................................................................................................. 242
5.10.4.3. Zażywanie narkotyków .............................................................................................................. 245
5.10.5. Sprawcy i ofiary łamania prawa ...................................................................................................... 247
5.10.6. Ogólne orientacje życiowe .............................................................................................................. 254
11. Diagnoza Społeczna 2013
11
5.11. Polak przed telewizorem .......................................................................................................................... 257
5.12. Społeczno-psychologiczny portret wybranych zawodów ......................................................................... 261
6. Stan społeczeństwa obywatelskiego................................................................................................................... 268
6.1. Postawy i relacje społeczne Janusz Czapiński ........................................................................................... 268
6.1.1. Postawy wobec dobra wspólnego ...................................................................................................... 268
6.1.2. Dominacja społeczna i egalitaryzm ................................................................................................... 270
6.2. Doświadczenie, działania dla społeczności i kompetencje obywatelskie Antoni Sułek ............................. 275
6.2.1. Ocena zmian systemowych i ich wpływu na życie Polaków ............................................................. 275
6.2.2. Ogólna ocena reform i jej zróżnicowanie społeczne ......................................................................... 275
6.2.2.1. Czynniki kształtujące ogólną ocenę reform ................................................................................. 277
6.2.2.2. Dynamika oceny reform w latach 1997-2013 .............................................................................. 278
6.2.3. Zrzeszanie się i pełnienie funkcji w organizacjach ........................................................................... 278
6.2.4. Wspólne działanie i praca dla innych ................................................................................................ 280
6.2.5. Udział w zebraniach .......................................................................................................................... 280
6.2.5. Udział w wyborach ............................................................................................................................ 281
6.2.7. Akceptacja demokracji i zaufanie do ludzi a doświadczenia społeczne i obywatelskie .................... 283
6.2.8. Podsumowanie .................................................................................................................................. 283
6.3. Kapitał społeczny Janusz Czapiński .......................................................................................................... 285
6.4. Aktywność i jakość życia osób w podeszłym wieku Janusz Czapiński, Piotr Błędowski ......................... 298
6.4.1. Społeczno-demograficzna charakterystyka osób w podeszłym wieku .............................................. 298
6.4.2. Przynależność i aktywność organizacyjna oraz praca na rzecz innych wśród osób w podeszłym
wieku ........................................................................................................................................................... 298
6.4.3. Inne rodzaje aktywności osób w podeszłym wieku ........................................................................... 300
6.4.4. Relacje i postawy społeczne osób w podeszłym wieku ..................................................................... 302
6.5. Identyfikacja i aktywność polityczna Janusz Czapiński ............................................................................ 306
6.6. Stosunek do instytucji finansowych Tadeusz Szumlicz ............................................................................. 310
7. Polacy wobec technologii cyfrowych - uwarunkowania dostępności i sposobów korzystania Dominik Batorski
............................................................................................................................................................................... 317
7.1. Nowe technologie w gospodarstwach domowych ...................................................................................... 317
7.1.1. Komputery i dostęp do internetu ....................................................................................................... 317
7.1.2. Internet nie odciąga od telewizorów .................................................................................................. 319
7.1.3. Uwarunkowania obecności nowych technologii w gospodarstwach domowych .............................. 322
7.1.4. Przyczyny braku technologii ICT w gospodarstwach domowych ..................................................... 323
7.2. Użytkownicy internetu i osoby niekorzystające ......................................................................................... 325
7.2.1. Polacy a nowe technologie ................................................................................................................ 325
7.2.2. Zaprzestawanie korzystania z internetu ............................................................................................. 326
7.2.3. Dostęp a korzystanie z komputerów i internetu ................................................................................ 326
7.2.4. Kto korzysta z internetu? ................................................................................................................... 328
7.2.5. Dzieci w sieci .................................................................................................................................... 333
7.2.6. Zmiany struktury populacji internautów i osób niekorzystajacych ................................................... 334
7.3. Umiejętności i sposoby korzystania z komputerów i internetu .................................................................. 336
7.3.1. Umiejętności korzystania z komputerów .......................................................................................... 336
7.3.2. Czas poświęcany na korzystanie z komputerów i internetu .............................................................. 338
7.3.3. Sposoby korzystania z internetu ........................................................................................................ 338
7.3.4. Głębokość cyfrowego wykluczenia ................................................................................................... 340
8. Wykluczenie społeczne Tomasz Panek i Janusz Czapiński ............................................................................... 342
8.1. Pojęcie wykluczenia społecznego ............................................................................................................... 343
8.2. Ubóstwo ...................................................................................................................................................... 343
8.2.1. Definicja i metody pomiaru ubóstwa ................................................................................................. 343
8.2.1.1. Ubóstwo – dylematy definicyjne .................................................................................................. 343
8.2.1.2. Sposób pojmowania i pomiaru ubóstwa ...................................................................................... 344
8.2.1.3. Metody identyfikacji ubogich ....................................................................................................... 344
8.2.2. Wyniki analizy sfery ubóstwa w podejściu jednowymiarowym ....................................................... 345
8.2.2.1. Zasięg i głębokość ubóstwa ......................................................................................................... 345
8.2.2.2. Zmiany w sferze ubóstwa ............................................................................................................. 349
8.2.2.3. Trwałość ubóstwa ........................................................................................................................ 354
8.2.2.4. Determinanty ubóstwa ................................................................................................................. 355
8.2.3. Wyniki analizy sfery ubóstwa w podejściu wielowymiarowym ....................................................... 357
8.3. Bezrobocie .................................................................................................................................................. 361
8.4. Dyskryminacja społeczna ........................................................................................................................... 364
8.5. Rodzaje wykluczenia społecznego ............................................................................................................. 370
12. Diagnoza Społeczna 2013
12
8.5.1. Zakres wykluczenia w różnych grupach społecznych....................................................................... 370
8.5.2. Wykluczenie a dobrostan psychiczny i zaradność życiowa .............................................................. 372
8.5.3. Społeczne funkcjonowanie i jakość życia wykluczonych ................................................................. 375
9. Jakość życia w Polsce – wygrani i przegrani Janusz Czapiński ....................................................................... 376
9.1. Plus dla Polaka, minus dla Polaków ........................................................................................................... 376
9.2. Jakość życia różnych grup społeczno-demograficznych ............................................................................ 379
9.3. Czy polskie społeczeństwo staje się coraz bardziej rozwarstwione? ......................................................... 397
Literatura ............................................................................................................................................................... 400
Aneksy ................................................................................................................................................................... 406
Aneks 1. Kwestionariusze i instrukcja dla ankieterów .......................................................................................... 407
1.1. Kwestionariusz gospodarstwa domowego ................................................................................................. 407
1.2. Kwestionariusz indywidualny (N=26207, z wyjątkiem modułów adresowanych do określonych grup
respondentów) .......................................................................................................................................... 424
1.3. Instrukcja dla ankieterów ........................................................................................................................... 443
Aneks 2. Zasady zdefiniowania próby panelowej ................................................................................................. 453
2.1. Podstawowe reguły określania statusu osób podlegających badaniu panelowemu .................................... 453
2.2. Zasady identyfikacji gospodarstw domowych podlegających badaniu panelowemu ................................. 453
2.3. Zasady identyfikacji osób podlegających badaniu w kolejnych rundach panelu ....................................... 454
Aneks 3. Metody analizy kapitału ludzkiego i przepływów na rynku pracy ......................................................... 455
3.1. Poprawność modelu pomiarowego kapitału ludzkiego – eksploracyjna i konfirmacyjna analiza czynnikowa
.................................................................................................................................................................. 455
3.2. Syntetyczny wskaźnik kapitału ludzkiego – analiza głównych składowych dla zmiennych jakościowych
(CATPCA) ............................................................................................................................................... 456
Aneks 4 Analiza porównawcza warunków życia .................................................................................................. 458
4.1. Taksonomiczna miara warunków życia ..................................................................................................... 458
4.2. Grupowanie województw ze względu na podobieństwo warunków życia ................................................. 461
Aneks 5. Metodologia analizy ubóstwa ................................................................................................................. 462
5.1. Ubóstwo monetarne.................................................................................................................................... 462
5.1.1. Definicja ............................................................................................................................................ 462
5.1.1.1. Podejście obiektywne .................................................................................................................. 462
5.1.1.2. Podejście subiektywne ................................................................................................................. 462
5.1.2. Skale ekwiwalentności ...................................................................................................................... 462
5.2.1. Podejście obiektywne ..................................................................................................................... 462
5.2.2. Podejście subiektywne .................................................................................................................... 463
5.1.3. Pomiar ............................................................................................................................................... 463
5.2. Ubóstwo niemonetarne (deprywacja materialna) ....................................................................................... 465
5.3. Pomiar współwystępowania ubóstwa monetarnego i ubóstwa niemonetarnego ........................................ 468
5.4. Analiza zmian ubóstwa w czasie ................................................................................................................ 469
5.5. Determinanty ubóstwa................................................................................................................................ 470
Aneks 6. Ranking grup społeczno-demograficznych i zawodowych na ośmiu wymiarach jakości życia w 2013 r.471
6.1. Miasta ......................................................................................................................................................... 472
6.2. Województwa ............................................................................................................................................. 474
6.3. Podregiony (NUTS3) ................................................................................................................................. 476
6.4. Grupy społeczno-demograficzne ................................................................................................................ 480
6.5. Grupy zawodowe ....................................................................................................................................... 484
13. Diagnoza Społeczna 2013
13
Aby zacytować ten rozdział należy podać źródło: Czapiński, J. (2013). Wstęp. Diagnoza Społeczna 2013, Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport. [Special
issue]. Contemporary Economics, 7, 13-15. DOI: 10.5709/ce.1897-9254.94
1. Wstęp
Janusz Czapiński
1.1. Cel i ogólne założenia projektu
Nasz projekt jest kompleksową próbą uzupełnienia diagnozy opartej na wskaźnikach instytucjonalnych o
kompleksowe dane na temat gospodarstw domowych oraz postaw, stanu ducha i zachowań osób tworzących te
gospodarstwa; jest diagnozą warunków i jakości życia Polaków w ich własnym sprawozdaniu. Za pomocą dwóch
odrębnych kwestionariuszy badamy gospodarstwa domowe oraz wszystkich dostępnych ich członków, którzy
ukończyli 16 lat.
Kompleksowość projektu oznacza uwzględnienie w jednym badaniu wszystkich ważnych aspektów życia
poszczególnych gospodarstw domowych i ich członków — zarówno ekonomicznych (np. dochodów, zasobności
materialnej, oszczędności, kredytów), jak i pozaekonomicznych (np. edukacji, leczenia, sposobów radzenia sobie z
kłopotami, stresu, dobrostanu psychicznego, stylu życia, zachowań patologicznych, uczestnictwa w kulturze,
korzystania z nowoczesnych technologii komunikacyjnych i wielu innych). W tym sensie projekt jest także
interdyscyplinarny. Odzwierciedla to skład Rady Monitoringu Społecznego, czyli głównych jego autorów, oraz
zespołu zaproszonych przez Radę ekspertów. Tworzą te gremia ekonomiści, demografowie, psychologowie,
socjologowie, specjalista od ubezpieczeń i statystycy.
Zgodnie z pierwotnym zamysłem, badania w ramach Diagnozy Społecznej mają charakter panelowy —
w odstępach kilkuletnich wracamy do tych samych gospodarstw i osób. Pierwszy pomiar odbył się w 2000 r., następny
trzy lata później. Kolejne pięć pomiarów odbyło się w odstępach dwuletnich. Badanie zawsze prowadzone jest w
marcu, co służyć ma wytrąceniu efektu sezonowości. Od 2009 roku pomiar przedłużył się do kwietnia ze względu na
znaczne zwiększenie próby.
Niniejszy raport pokazuje nie tylko dzisiejszy obraz polskiego społeczeństwa, ale pozwala także śledzić jego
zmiany w okresie trzynastu lat, a uwzględniając wcześniejsze badania na temat jakości życia Polaków (Czapiński,
1998) także w dłuższym okresie, niemal od początku procesu transformacji systemowej.
Diagnoza Społeczna skupia się na badaniu bardziej podstawowych faktów, zachowań, postaw i przeżyć; nie jest
zwykłym opisowym sondażem — jest projektem naukowym. Nie tylko z tego względu, że wśród autorów są
naukowcy, pracownicy wyższych uczelni i tytularni profesorowie. Decyduje o tym warsztat zawodowy oparty o
doświadczenia badawcze członków Rady Monitoringu Społecznego i zespołu ekspertów i – przede wszystkim –
kontekst teoretyczny poszczególnych modułów tematycznych. Większość zmiennych uwzględnionych w projekcie
wynika bowiem nie z intuicji, potocznych obserwacji czy zamówienia sponsorów lecz z naukowo ugruntowanej
wiedzy na temat badanych zjawisk. Ważnym celem Diagnozy jest, oprócz opisu polskiego społeczeństwa, weryfikacja
hipotez naukowych. W niniejszym raporcie, przeznaczonym dla „uniwersalnego” odbiorcy, wątki teoretyczne są z
konieczności minimalnie tylko reprezentowane. Na plan pierwszy wysuwa się odpowiedź na otwarte pytanie: jakie
jest polskie społeczeństwo 24 lata po zmianie systemu, 13 lat po pierwszym badaniu w ramach tego samego projektu
i 9 lat po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej?
Mamy nadzieję, że wyniki realizacji projektu dostarczą użytecznej wiedzy politykom, działaczom społecznym
i samorządowym odpowiedzialnym za przygotowywanie, wdrażanie i korygowanie reform zmieniających warunki
życia obywateli. Chcielibyśmy również dać społeczeństwu rzetelną informację o jego codziennym życiu oraz
o zmianach, jakim podlega, bowiem wyobrażenia poszczególnych osób o własnej sytuacji życiowej na tle sytuacji
życiowej innych ludzi oparte bywają z reguły na wybiórczych obserwacjach, stereotypach lub lansowanych przez
media – nierzadko fałszywych lub przesadzonych – tezach (np. o pogarszającym się zdrowiu psychicznym
społeczeństwa, o całkowitym paraliżu świadczeń medycznych, o emerytach czy ogólnie ludziach w podeszłym wieku
jako najbardziej ekonomicznie pokrzywdzonej w procesie transformacji kategorii społecznej — żeby podać kilka
tylko przykładów). Należy się nam wszystkim w miarę trafna, kompleksowa i obiektywna diagnoza głównych źródeł
naszych kłopotów życiowych, poczucia dyskomfortu psychicznego, niepewności jutra czy trudności z dostosowaniem
się do nowych warunków, ale również pokazanie korzyści, jakie płyną z kolejnych przekształceń systemowych,
boomu edukacyjnego i zmiany stylu życia. Prywatne diagnozy są nazbyt często iluzoryczne, obronne, uproszczone,
ogólnie – błędne.
Różnice między badaniem obecnym i poprzednimi dotyczą wielkości próby i zakresu tematycznego, który
odzwierciedla zawartość kwestionariuszy (patrz Aneks 1). Próba gospodarstw domowych została powiększona z
pierwotnych 3005 w 2000 r. do 12 355 w 2013 r. (wzrosła dzięki temu próba indywidualnych respondentów z 6625
do 26 307). Zmiany kwestionariuszy w kolejnych rundach badania dotyczyły kilku modułów tematycznych (por.
kwestionariusze na www.diagnoza.com ).
14. Diagnoza Społeczna 2013
14
1.2. Problematyka badania
Projekt obejmuje wiele aspektów związanych z sytuacją gospodarstw domowych i poszczególnych obywateli.
Uwzględnione w nim wskaźniki społeczne podzielić można na trzy ogólne klasy:
struktura demograficzno-społeczna gospodarstw domowych,
warunki życia gospodarstw domowych, związane z ich kondycją materialną, dostępem do świadczeń
medycznych, do kultury i wypoczynku, edukacji i nowoczesnych technologii komunikacyjnych,
jakość, styl życia i cechy indywidualne obywateli.
Wskaźniki opisujące strukturę demograficzno-społeczną gospodarstw domowych nie są w tym raporcie
odrębnym przedmiotem analizy; służą jedynie do stratyfikacji grup gospodarstw i ludności po to, aby można było
dokonać porównania warunków i jakości życia w przekroju różnych kategorii społecznych wyodrębnionych ze
względu na płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, status społeczno-zawodowy, główne źródło utrzymania,
stan cywilny, typ gospodarstwa (ustalony na podstawie liczby rodzin i typu rodziny biologicznej) i inne kryteria.
Właściwym przedmiotem analizy i opisu są warunki życia gospodarstw domowych i jakość życia poszczególnych
obywateli w powiązaniu ze zmianą społeczną określającą globalny kontekst i ogólne reguły funkcjonowania
społeczeństwa. Jednym z głównych problemów i pytań, jakie towarzyszą wszelkim programom zmiany społecznej,
jest rozkład wynikających z ich wdrażania korzyści i kosztów w poszczególnych grupach społecznych w różnym
horyzoncie czasowym. Także i w tym badaniu interesowało nas, jakie kategorie gospodarstw domowych i obywateli
odnajdują się w nowych warunkach i czerpią korzyści z przekształceń systemowych, a które grupy społeczne nie
potrafią się odnaleźć i przystosować, doświadczając obiektywnie lub subiektywnie porażek.
W tym projekcie podział wskaźników społecznych na warunki życia i jakość życia odpowiada mniej więcej
podziałowi na obiektywny opis sytuacji życiowej (warunki) i na jej psychologiczne znaczenie wyrażone subiektywną
oceną respondenta (jakość życia)1. Temu merytorycznemu podziałowi odpowiada z grubsza rodzaj jednostki badanej
i sposób pomiaru. Dla warunków życia jednostką badaną jest gospodarstwo domowe, a dla jakości życia poszczególni
jego członkowie. Warunki życia mierzone były metodą wywiadu bezpośredniego z jednym przedstawicielem
gospodarstwa domowego (osobą najlepiej zorientowaną w sytuacji gospodarstwa domowego). Jakość życia mierzona
była natomiast metodą samodzielnego wypełniania kwestionariusza przez respondentów, którymi byli wszyscy
dostępni członkowie badanych gospodarstw domowych w wieku 16 i więcej lat.
Pomiar warunków życia gospodarstwa domowego obejmował:
sytuację dochodową gospodarstwa domowego i sposób gospodarowania dochodami,
wyżywienie,
zasobność materialną gospodarstwa domowego, w tym wyposażenie w nowoczesne technologie
komunikacyjne (telefon komórkowy, komputer, dostęp do internetu)
warunki mieszkaniowe,
pomoc społeczną, z jakiej korzysta gospodarstwo domowe,
kształcenie dzieci,
uczestnictwo w kulturze i wypoczynek,
korzystanie z usług systemu ochrony zdrowia,
sytuację gospodarstwa domowego i jego członków na rynku pracy,
ubóstwo, bezrobocie, niepełnosprawność i inne aspekty wykluczenia społecznego.
Wskaźniki jakości i stylu życia indywidualnych respondentów obejmowały m.in.:
ogólny dobrostan psychiczny (w tym: wolę życia, poczucie szczęścia, zadowolenie z życia, symptomy depresji
psychicznej),
zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia,
subiektywną ocenę materialnego poziomu życia,
różne rodzaje stresu życiowego (w tym: stres administracyjny („kafkowski”) związany z kontaktami
z administracją publiczną, stres zdrowotny, stres rodzicielski, stres finansowy, stres pracy, stres ekologiczny,
stres małżeński, stresowe wydarzenia losowe, jak napad, włamanie, aresztowanie,
objawy somatyczne (miara dystresu, traktowana jako ogólna miara stanu zdrowia),
strategie radzenia sobie ze stresem,
korzystanie z systemu opieki zdrowotnej,
finanse osobiste (w tym: dochody osobiste i zaufanie do instytucji finansowych),
system wartości, styl życia oraz indywidualne zachowania i nawyki (m.in. palenie papierosów, nadużywanie
alkoholu, używanie narkotyków, praktyki religijne),
postawy i zachowania społeczne, w tym kapitał społeczny,
wsparcie społeczne,
Podział ten nie jest w pełni ostry i rozłączny. Także przy opisie warunków życia posługiwaliśmy się skalami ocen subiektywnych, a w części
poświęconej jakości życia pytaliśmy nie tylko o oceny, ale również o zachowania (np. palenie papierosów, nadużywanie alkoholu) i obiektywne
wydarzenia (np. aresztowanie, śmierć kogoś bliskiego, remont mieszkania/domu).
1
15. Diagnoza Społeczna 2013
15
zachowania i postawy obywatelskie,
korzystanie z nowoczesnych technologii komunikacyjnych – komputera, internetu, telefonu komórkowego,
sytuację na rynku pracy i karierę zawodową,
bezrobocie, niepełnosprawność i inne aspekty wykluczenia społecznego,
powody niskiej dzietności Polaków.
16. Diagnoza Społeczna 2013
16
Aby zacytować ten rozdział należy podać źródło: Czapiński, J. et al. (2013). Główne wyniki i wnioski. Diagnoza Społeczna 2013 Warunki i Jakość Życia Polaków
- Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 16-29. DOI: 10.5709/ce.1897-9254.95
2. Główne wyniki i wnioski
1.
W wynikach tegorocznej edycji Diagnozy Społecznej nie
ma w dalszym ciągu w wielu miarach subiektywnej jakości życia
przejawów kryzysu. Wzrósł w stosunku do 2011 r. o 1 p.p.2 do 81
procent Polaków bardzo i dosyć szczęśliwych; 79 proc. (tyle
samo co dwa lata temu) pozytywnie ocenia całe swoje
dotychczasowe życie.
2.
Chociaż realny dochód gospodarstw domowych spadł o 5
proc., a dochód osobisty o 1 proc., wzrósł z 74 do 76 procent
gospodarstw domowych deklarujących, że stałe dochody
pozwalają im zaspokoić bieżące potrzeby, wzrosło też
wyposażenie gospodarstw w różnego rodzaju dobra, spadł
odsetek zadłużonych, a wzrósł procent posiadających
oszczędności
3.
Nastąpił jednak niewielki spadek satysfakcji z większości
aspektów życia.
4.
Maleje
rozwarstwienie
ekonomiczne
polskiego
społeczeństwa. Nierówność rozkładu dochodów ekwiwalentnych
mierzona współczynnikiem Giniego spadała w ostatnich czterech
latach. Wartość tego współczynnika w marcu 2009 r. wyniosła
0,313, w marcu 2011 r. 0,301, a w marcu 2013 r. 0,299.
5.
Poniżej granicy skrajnego ubóstwa żyło w Polsce w
lutym/marcu 2013 r. 5,1 proc. gospodarstw domowych, a poniżej
granicy niedostatku 44,7 proc. gospodarstw. Deprywacji
materialnej podlegało w Polsce w lutym/ marcu 2013 r. aż 19,7
proc. gospodarstw domowych, czyli znacznie więcej niż było
ubogich monetarnie. Ostatecznie za gospodarstwa domowe
ubogie uważane są te, które są jednocześnie ubogie monetarnie
oraz ubogie niemonetarnie. Takie gospodarstwa, zwane ubogimi
oczywiście, stanowiły 2,7 proc. badanej populacji
6.
W okresie marzec 2011-marzec 2013 obserwujemy w
Polsce zarówno wzrost zasięgu skrajnego ubóstwa jak i
niedostatku (odpowiednio o ponad 1 p.p. i o około 11 p.p.).
Wpłynął na to spadek w badanym okresie wartości realnych
dochodów ekwiwalentnych.
7.
Nie słabnie mobilność finansowa Polaków. W ciągu
czterech minionych lat ponad 40 proc. gospodarstw domowych z
grupy 1/5 najuboższych awansowało do grup z wyższymi
dochodami i tyle samo z grupy 1/5 najbogatszych spadło do grup
z niższymi dochodami. Oznacza to, że struktura polskiego
społeczeństwa w wymiarze ekonomicznym jest ciągle jeszcze
bardzo słabo skrystalizowana.
8.
Pojawiły się niewielkie oznaki budowy społeczeństwa
obywatelskiego. W porównaniu z wcześniejszymi badaniami
zwiększył się odsetek wolontariuszy (z 20 proc. w 2011 r. do 26
proc. w 2013 r.), wzrosła również nieco wrażliwość na naruszanie
dobra wspólnego, ale w dalszym ciągu niemal połowa obywateli
jest obojętna na akty naruszania dobra publicznego. Pogorszyły
się jednak opinie na temat demokracji. Nie wzrosły, a nawet nieco
spadły niezmiennie niskie od początku transformacji i jedne z
najniższych w Europie wskaźniki uogólnionego zaufania,
aktywności obywatelskiej, pracy na rzecz społeczności lokalnej i
skłonności do zrzeszania się.
9.
Województwami o najwyższej ogólnej jakości życia były
małopolskie, pomorskie i opolskie, a o najniższej jakości życia –
świętokrzyskie, lubuskie i warmińsko-mazurskie. W ostatnich
czterech latach najbardziej awansowały woj. małopolskie,
podkarpackie i lubelskie, a najbardziej spadły w rankingu jakości
życia woj. dolnośląskie i warmińsko-mazurskie. W przekroju
większych miast najlepiej żyje się mieszkańcom Torunia,
2
oznacza p.p.
Warszawy, Poznania i Krakowa, a najgorzej mieszkańcom
Włocławka, Sosnowca i Wałbrzycha
***
10.
Średni dochód netto w lutym/marcu 2013 r. wyniósł w
badanych gospodarstwach w przeliczeniu na osobę 1349 zł. Jego
poziom w gospodarstwach domowych z próby panelowej w
ujęciu realnym w okresie marzec 2009–marzec 2013 nie uległ
znaczącym zmianom. W ostatnich dwóch latach spadł on jednak
w ujęciu realnym o prawie 5 proc
11.
Najniższy miesięczny dochód netto pozwalający według
ocen badanych gospodarstw domowych na powiązanie końca z
końcem wynosił w lutym/marcu 2013 r. 1489 zł na jednostkę
ekwiwalentną. W latach 2009-2013 wzrósł on o ponad 10 proc.
Aspiracje gospodarstw domowych w zakresie dochodów
minimalnych w ujęciu realnym spadły jednak w tym okresie o
ponad 2 proc.
12.
Najczęściej badane gospodarstwa domowe deklarowały,
że przy aktualnym dochodzie wiązały koniec z końcem z pewną
trudnością (ponad 35 proc. gospodarstw), prawie 19 proc. radziło
sobie z trudnością, a ponad 17 proc. z wielką trudnością. W
ostatnich czterech latach znacząco spadł odsetek gospodarstw
domowych wiążących koniec z końcem z wielką trudnością (o
prawie 2 p.p.).
13.
W stosunku do roku 2000 niemal o połowę spadł odsetek
gospodarstw deklarujących, że przy aktualnym dochodzie
wiązały koniec z końcem z wielka trudnością (z 31 do 17 proc.) i
równie radykalnie wzrósł odsetek gospodarstw, które radziły
sobie raczej łatwo (z 12 do 23 proc.).
14.
Gospodarstwa domowe w lutym/marcu 2013 r.
najczęściej deklarowały, że w sytuacjach, gdy ich dochody nie
pozwalają na zaspokojenie bieżących potrzeb, ograniczają swoje
bieżące potrzeby (prawie 89 proc. gospodarstw ze zbyt małym
dochodem) lub korzystają z pomocy krewnych (prawie 41 proc.),
bądź też zaciągają pożyczki (prawie 30 proc.). Tylko w niecałych
18 proc. gospodarstw znajdujących się w takiej sytuacji członek
gospodarstwa podejmuje dodatkową pracę. W ostatnich czterech
latach relatywnie najbardziej zwiększył się odsetek gospodarstw
domowych, które w sytuacjach gdy ich dochody nie pozwalały na
zaspokojenie potrzeb korzystały z pomocy kościoła lub pomocy
opieki społecznej (po ponad 3 p.p.). Jednocześnie najsilniej spadł
w tym okresie odsetek gospodarstw, które w takiej sytuacji
zaciągały pożyczki lub brały kredyty (o prawie 5 p.p.). W latach
2011-2013 najsilniej wzrósł odsetek gospodarstw domowych,
które w sytuacji gdy ich bieżące dochody nie pozwalały na
zaspokojenie bieżących potrzeb podejmowały inne działania (o
ponad 6 p.p.), korzystały z pomocy krewnych oraz korzystały z
pomocy opieki społecznej (o prawie 3 p.p. dla każdego z tych
typów działań). Wzrósł także znacząco odsetek gospodarstw
domowych, w których w takiej sytuacji członek gospodarstwa
domowego podejmował dodatkową pracę (o prawie 2 p.p.).
Spadły natomiast znacząco odsetki gospodarstw, które zaciągały
pożyczki, kredyty (o ponad 2 p.p.).
15.
W stosunku do roku 2000 znacząco (o 6 p.p.) spadł
odsetek gospodarstw deklarujących, że pieniędzy starcza im na
najtańsze jedzenie, ale nie na ubranie; wzrósł natomiast odsetek
gospodarstw, którym dzięki oszczędnemu gospodarowaniu
starcza na wszystko (o 1 p.p.), i gospodarstw, którym nie tylko
starcza na wszystko, ale jeszcze oszczędzają (o 8 p.p.).
17. Diagnoza Społeczna 2013
17
16.
Odsetek gospodarstw otrzymujących pomoc zewnętrzną
w dowolnej formie wyniósł 11 proc., a więc prawie tyle samo co
dwa lata temu (10,9 proc.). W stosunku do 2000 r. zmalał o 3 p.p.
odsetek gospodarstw korzystających z pomocy zewnętrznej. Nie
wzrósł też w stosunku do poziomu z początku wieku odsetek
gospodarstw otrzymujących wszystkie trzy formy pomocy:
finansową otrzymywało 9,1 proc., otrzymuje 8,7 proc., rzeczową
odpowiednio 6,5 i 5,6 proc., w formie usług odpowiednio 3,6 i
3,1 proc.
17.
Prawie 33 proc. gospodarstw domowych oceniało w
lutym/marcu 2013 r., że ich sytuacja dochodowa w porównaniu
do sytuacji sprzed 2 lat pogorszyła się, a prawie 56 proc., że nie
zmieniła się. Odsetek pesymistycznych ocen zmian był przy tym
o około 8 p.p. wyższy niż w 2011 r.
***
18.
Gospodarstwa domowe oceniały w marcu 2013 r., że
najczęściej nie było ich stać w ciągu ostatniego roku na
zaspokojenie potrzeb żywnościowych ze względów finansowych
w zakresie ryb i przetworów rybnych (ponad 19 proc.
gospodarstw), a następnie wyrobów cukierniczych oraz używek
(odpowiednio ponad 15 proc. i prawie 15 proc. gospodarstw),
mięsa i drobiu oraz przetworów mięsnych i drobiowych (po
odpowiednio około 12,5 i 11,5 proc. gospodarstw). W ostatnich
czterech latach nastąpiła poprawa stopnia zaspokojenia potrzeb
gospodarstw domowych we wszystkich grupach artykułów
żywnościowych z wyjątkiem cukru. Natomiast w latach 20112013 obserwujemy spadek trudności finansowych w
zaspokojeniu potrzeb żywnościowych gospodarstw domowych z
wyjątkiem potrzeb w zakresie używek, ryb i przetworów rybnych
oraz mięsa (wzrost odsetka gospodarstw mających takie trudności
wynosił jednak tylko niecały 1 p.p., czyli w granicach błędu).
Zdecydowaną poprawę sytuacji w tym okresie obserwujemy
przede wszystkim w przypadku wyrobów cukierniczych,
owoców i przetworów owocowych oraz warzyw i przetworów
warzywnych (spadek odsetka gospodarstw domowych
niemogących, ze względów finansowych, zaspokoić swoich
potrzeb żywnościowych w tym zakresie powyżej 2 p.p.).
19.
W porównaniu z początkiem wieku największy spadek
odsetka gospodarstw, których nie stać na zakup wystarczających
ilości artykułów żywnościowych, dotyczył używek (z 54 do 15
proc.) i ryb oraz przetworów rybnych (z 37 do 19 proc.); także w
odniesieniu do pozostałych artykułów odnotowano większe lub
mniejsze spadki w niezaspokojeniu potrzeb.
20.
Około 63 proc. gospodarstw uważało w 2013 r., że
zaspokojenie ich potrzeb żywnościowych w porównaniu do
sytuacji sprzed 2 lat nie zmieniło się, około 31 proc. odczuło
pogorszenie, a około 6 proc. poprawę. W stosunku do ocen
formułowanych w marcu 2011 r. nastąpił wzrost ocen
negatywnych przy jednoczesnym spadku ocen pozytywnych (o
ponad 1 p.p.) tych zmian.
***
21.
Spośród wyszczególnionych w badaniu dóbr trwałego
użytku najbardziej powszechnymi były w lutym/marcu 2013 r.
pralka automatyczna i płatna telewizja satelitarna lub kablowa.
Pralki automatycznej nie posiadało niecałe 8 proc. badanych
gospodarstw, a płatnej telewizji satelitarnej lub kablowej niecałe
28 proc. Do dóbr trwałego użytku, które gospodarstwa posiadały
najrzadziej należały łódź motorowa/żaglowa (niecałe 1 proc.),
elektroniczny czytnik książek (niecałe 4 proc.) i dom letniskowy
(niecałe 5 proc.). W okresie marzec 2009–marzec 2013
wyposażenie
gospodarstw
domowych
w
większość
uwzględnionych w badaniu dóbr trwałego użytku znacznie
wzrosło. Wyjątkiem są: telefon stacjonarny, co związane jest z
coraz powszechniejszą rezygnacją z tego typu telefonu na rzecz
telefonów komórkowych, komputer stacjonarny wypierany przez
komputer przenośny i tablet oraz odtwarzacz DVD. W ostatnich
dwóch latach także nastąpił znaczący wzrost wyposażenia
gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku z wyjątkiem
telefonu stacjonarnego i komputera stacjonarnego, co jest
związane z zastępowaniem ich przez telefon mobilny i komputer
przenośny, a także odtwarzacza DVD. Największy wzrost
odsetka gospodarstw domowych w zakresie ich wyposażenia w
dobra trwałego użytku w tym okresie dotyczy telewizora LCD lub
plazmy oraz komputera przenośnego (odpowiednio o ponad 14 i
ponad 9 p.p.
22.
W stosunku do początku wieku najszybciej przybywało
dostępu do internetu, kuchenek mikrofalowych, komputerów,
pralek automatycznych, nowoczesnych telewizorów, telewizji
satelitarnej lub kablowej, samochodów i zmywarek do naczyń.
23.
W lutym/marcu 2013 r. prawie 60 proc. gospodarstw nie
posiadało oszczędności. Wśród gospodarstw domowych
deklarujących posiadanie oszczędności wyraźnie dominują
gospodarstwa o oszczędnościach stanowiących równoważność
ich od 1-miesięcznych do 3-miesięcznych dochodów (ponad 31
proc. gospodarstw z oszczędnościami). W okresie marzec 2009marzec 2013 nastąpił znaczący wzrost odsetka gospodarstw
domowych posiadających oszczędności (o prawie 8 p.p.). W
ostatnich dwóch latach także obserwujemy wzrost odsetka
gospodarstw domowych posiadających oszczędności (o przeszło
3 p.p.). Prawie 67 proc. gospodarstw posiadających w
lutym/marcu 2013 r. oszczędności miało je w formie lokat w
bankach w złotówkach, a prawie 45 proc. w gotówce. W latach
2009-2013 nastąpił znaczący wzrost odsetka gospodarstw
posiadających w oszczędności tylko w przypadku oszczędności
w gotówce (o prawie 8 p.p.). W ostatnich dwóch latach odsetek
gospodarstw posiadających oszczędności wzrósł znacząco także
wyłącznie w grupach gospodarstw mających oszczędności w
gotówce (o 5 p.p.). Spadł natomiast znacząco odsetek
gospodarstw domowych posiadających oszczędności w bankach
w zł (o ponad 3 p.p.) oraz w funduszach inwestycyjnych (o prawie
3 p.p.).
24.
W stosunku do 2000 r. o ponad 50 proc. wzrósł odsetek
gospodarstw posiadających oszczędności, niewiele jednak
zmieniła się wysokość oszczędności w relacji do dochodów.
25.
W stosunku do 2000 r. wzrósł w grupie gospodarstw
oszczędzających odsetek posiadających oszczędności w gotówce
(z 31 do 45 proc.), a zmalał tych, które miały lokaty w bankach
(z 78 do 66 proc.).
26.
Gospodarstwa domowe, które deklarowały posiadanie
oszczędności w lutym/marcu 2013 r., najczęściej gromadziły je
jako rezerwę na sytuacje losowe (prawie 67 proc. gospodarstw),
zabezpieczenie na starość (pawie 35 proc. gospodarstw) oraz jako
rezerwę na bieżące wydatki konsumpcyjne (prawie 34 proc.
gospodarstw). W ostatnich czterech latach znacząco wzrósł
odsetek gospodarstw domowych gromadzących oszczędności
jako rezerwę na sytuacje losowe (o prawie 8 p.p.), rehabilitację
(ponad 2 p.p.) oraz jako zabezpieczenie na starość i jako rezerwę
na bieżące wydatki konsumpcyjne (po o prawie 2 p.p.). W latach
2011-2013 nastąpił znaczący wzrost oszczędności przede
wszystkim w przypadku ich gromadzenia jako rezerwę na
sytuacje losowe oraz na leczenie (odpowiednio o ponad 8 i o
prawie 5 p.p.
27.
W stosunku do 2000 r. zmalał odsetek gospodarstw
gromadzących oszczędności jako rezerwę na sytuacje losowe (z
79 do 67 proc. oszczędzających (ale w 2011 r. było jeszcze mniej
– 60 proc.), jako zabezpieczenie na starość (z 47 do 35 proc.), z
przeznaczeniem na remont domu/mieszkania (z 38 do 26 proc.) i
na leczenie (z 45 do 27 proc.).
28.
Prawie 37 proc. badanych gospodarstw domowych
deklarowało w lutym/marcu 2013 r. korzystanie z pożyczek i
18. Diagnoza Społeczna 2013
18
kredytów. Zadłużenie gospodarstw domowych najczęściej
wynosiło powyżej ich rocznych dochodów (zadłużenie w tej
wysokości zgłaszało ponad 28 proc. zadłużonych gospodarstw).
Odsetek gospodarstw domowych korzystających z pożyczek i
kredytów w okresie marzec 2009-marzec 2013 znacząco spadł (o
prawie 8 p.p.). W ostatnich dwóch latach odsetek gospodarstw
korzystających z kredytów lub pożyczek spadł o ponad 4 p.p.
Najczęściej gospodarstwa domowe przeznaczały na spłatę
zadłużenia w ostatnich trzech miesiącach między 10 proc. a 20
proc. swoich miesięcznych dochodów (ponad 37 proc.
zadłużonych gospodarstw), a następnie do 10 proc. swoich
miesięcznych dochodów. Tylko nieco ponad 3 proc. gospodarstw
domowych przeznaczało na ten cel powyżej 50 proc.
miesięcznych dochodów.
29.
Źródłem zewnętrznego zasilania finansowego dla prawie
88 proc. zadłużonych gospodarstw domowych były banki, a dla
pond 8 proc. pośrednicy oferujący kredyty ratalne. Tylko niecałe
6 proc. gospodarstw było zadłużonych u osób prywatnych. W
okresie marzec 2009-marzec 2013 zmniejszył się o prawie 3 p.p.
odsetek gospodarstw domowych korzystających z kredytów w
bankach przy jednoczesnym wzroście odsetka korzystających z
pożyczek w innych instytucjach (o prawie 3 p.p.) i korzystających
z pożyczek u osób prywatnych (o niecałe 2 p.p.).
30.
W stosunku do początku wieku rósł w grupie
gospodarstw zadłużonych procent korzystających z pożyczek
bankowych (z 73 do 92 proc.), a spadał odsetek zadłużających się
w innych instytucjach i u osób prywatnych.
31.
Prawie 35 proc. gospodarstw badanych kredyty i
pożyczki wykorzystało na sfinansowanie zakupu dóbr trwałego
użytku, prawie 31 proc. gospodarstw wykorzystało pożyczki i
kredyty na remont domu lub mieszkania, a ponad 23 proc.
gospodarstw przeznaczyło kredyt na zakup domu lub mieszkania.
W okresie marzec 2009–marzec 2013 obserwujemy relatywnie
największy
wzrost
odsetka
gospodarstw
domowych
zaciągających kredyty z przeznaczeniem na spłatę
wcześniejszych długów i zakup domu lub mieszkania (po ponad
2 p.p.). W ostatnich dwóch latach nastąpił znaczący wzrost
odsetka gospodarstw domowych zaciągających kredyty i
pożyczki tylko z przeznaczeniem na zakup domu lub mieszkania
(o 3 p.p.) oraz spłat wcześniejszych długów i na leczenie (po
ponad 1 p.p.)
32.
W minionych 13 latach kredyty i pożyczki były coraz
rzadziej przeznaczane na leczenie, stałe opłaty i zakup dóbr
trwałego użytku, a coraz częściej na zakup domu lub mieszkania.
33.
Oceniając zmiany swojej zasobności materialnej w
lutym/marcu 2013 r. w porównaniu do sytuacji sprzed dwóch lat
ponad 53 proc. gospodarstw stwierdziło, że nie zmieniła się, a
prawie 38 proc., że uległa pogorszeniu. W stosunku do cen
formułowanych w marcu 2011 r. znacząco spadł odsetek
gospodarstw domowych oceniających zmiany pozytywnie (o
prawie 3 p.p.) przy jednoczesnym wzroście odsetka gospodarstw
oceniających te zmiany negatywnie (o prawie 8 p.p.).
***
34.
Prawie 4 proc. badanych gospodarstw domowych nie
zamieszkiwało w lutym/marcu 2013 r. samodzielnie. Odsetek ten
wzrósł w okresie marzec 2009-marzec 2013 o prawie 2,5 p.p.
Natomiast w ostatnich dwóch latach nie zmienił się w sposób
istotny. Średnia powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę w
badanych gospodarstwach wynosiła w lutym/marcu 2013 r.
ponad 31 m2. W lutym/marcu 2013 r. w stosunku do sytuacji z
lutego/marca 2009 r. nie uległa ona znaczącym zmianom.
35.
Spośród uwzględnionych w badaniu urządzeń i instalacji
najpowszechniejszy był w mieszkaniach gospodarstw badanych
w lutym/marcu 2013 r. wodociąg, którego nie posiadało tylko 2,9
proc. badanych gospodarstw. Jednocześnie obserwujemy w ciągu
ostatnich czterech lat wzrost odsetka mieszkań wyposażonych we
wszystkie uwzględnione w badaniu urządzenia. Należy także
zwrócić uwagę na wzrost wyposażenia gospodarstw domowych
w gaz z sieci przy jednoczesnym spadku odsetka gospodarstw
domowych korzystających z gazu z butli. W ostatnich dwóch
latach także wzrósł nieznacznie odsetek mieszkań wyposażonych
w instalacje i urządzenia, przy czym w sposób znaczący w
przypadku ciepłej wody bieżącej (o ponad 2 p.p.) oraz ustępu
spłukiwanego wodą bieżącą (o 1 p.p.).
36.
Analiza warunków mieszkaniowych w latach 2000-2013
w całych próbach pokazuje spadek odsetka gospodarstw
domowych, w których nie ma zasilania wodą z wodociągu (z 5,5
do 2,9 proc.) brakuje ustępu spłukiwanego bieżącą wodą (z 11,2
do 3,9 proc.), nie ma łazienki z wanną lub prysznicem (z 13,8 do
5,3 proc.) i mieszkań pozbawionych ciepłej wody bieżącej (z 29,6
do 20,5 proc.)
37.
Mieszkania zajmowane przez gospodarstwa domowe w
lutym/marcu 2013 r. najczęściej posiadały centralne ogrzewanie
indywidualne lub zbiorowe (po odpowiednio prawie 45 i około
42 proc. gospodarstw). Jednakże jeszcze w ponad 12 proc.
gospodarstw mieszkania były ogrzewane piecami na opał. W
ciągu ostatnich czterech lat nastąpił znaczący spadek (o ponad 1
p.p.) odsetka mieszkań, w których stosowane były piece na opał
na rzecz centralnego ogrzewania.).
38.
Ponad 7 proc. gospodarstw domowych zalegało w
lutym/marcu 2013 r. ze stałymi opłatami za mieszkanie
(czynszem), a prawie 5 proc. z opłatami za gaz i energię
elektryczną. Odsetek gospodarstw domowych zalegających z
opłatami za mieszkanie nie uległ znaczącemu zmniejszeniu w
latach 2009-2013, a zalegających za gaz i energię elektryczną
nieco wzrósł. Spłat rat kredytu mieszkaniowego nie dokonywało
w terminie 3,5 proc. gospodarstw domowych. Najczęściej
zaległości gospodarstw domowych w spłatach kredytu
mieszkaniowego występowały w grupie gospodarstw
utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (w prawie 17 proc.
gospodarstw) oraz w grupie gospodarstw rodzin niepełnych (w
prawie 9 proc. gospodarstw). W latach 2009-2013 nastąpił
znaczący wzrost odsetka gospodarstw domowych zalegających
ze spłatą kredytu mieszkaniowego.
39.
Zdecydowana większość badanych gospodarstw
domowych (ponad 81 proc.) uważała, że ich warunki
mieszkaniowe w marcu 2013 r. w porównaniu do sytuacji w
marcu 2011 r. nie zmieniły się. Niecałe 8 proc. uznało, że uległy
one pogorszeniu, a ponad 11 proc., że poprawiły się. W
porównaniu do ocen formułowanych w marcu 2011 zwiększył się
odsetek gospodarstw domowych formułujących oceny
pozytywne (o ponad 1 p.p.).
***
40.
Największym zaufaniem spośród instytucji publicznych
cieszy się Narodowy Bank Polski i policja.
41.
Drugą pod względem zaufania instytucją finansową są
banki komercyjne. ZUS Polacy darzą większym zaufaniem niż
OFE.
***
42.
W 2013 r. w porównaniu z 2011 r. dostęp dzieci w wieku
0-6 lat do opieki instytucjonalnej zwiększył się we wszystkich
klasach miejscowości zamieszkania, szczególnie w miastach
średnich i małych (od 200 tys. do 500 tys. i od 100 tys. do 200
tys. oraz poniżej 20 tys.).
43.
Występuje małe zróżnicowanie terytorialne dostępu do
kształcenia się wśród dzieci i młodzieży w wieku 7-19 lat.
19. Diagnoza Społeczna 2013
19
44.
Ogólny spadek odsetka osób w wieku 20-24 lat
kontynuujących naukę w miastach najmniejszych poniżej 20 tys.
mieszkańców i na wsiach oraz wzrost aktywności edukacyjnej
mieszkańców miast średnich i dużych – powyżej 100 tys.
mieszkańców przyczynia się do zwiększenia i tak już znacznych
różnic przestrzennych w korzystaniu z usług edukacyjnych,
odwrotnie do zmiany zaobserwowanej w 2011r.
45.
W 2013 r. kobiety w wieku 20-24 lata zamieszkałe w
miastach w większym stopniu niż w 2011 r. korzystały z usług
edukacyjnych w przeciwieństwie do mieszkanek wsi, co
zwiększyło zróżnicowanie terytorialne w zakresie korzystania z
usług edukacyjnych dla kobiet. Odsetek mężczyzn
zamieszkujących miasta i korzystających z usług edukacyjnych
w trybie szkolnym i pozaszkolnym zmalał w stosunku do 2011 r.
46.
Ogólny spadek udziału korzystających z usług
edukacyjnych wśród osób w wieku 25-29 lat wynika przede
wszystkim z pogorszenia wskaźników dotyczących miast
powyżej 200 tys. mieszkańców, natomiast w pozostałych typach
miast zanotowano niewielki wzrost, co stanowi odwrócenie
tendencji zaobserwowanej w 2011 r. Różnice terytorialne
aktywności edukacyjnej w tej grupie wieku utrzymały się,
szczególnie w ujęciu miasto-wieś, zmieniły się natomiast
wzajemne relacje między wskaźnikami dla miast na niekorzyść
miast największych.
47.
W 2013 r. zarówno kobiety, jak i mężczyźni w wieku 2529 lat rzadziej niż w poprzednich trzech rundach badania
korzystali z usług edukacyjnych. Utrzymała się luka niekorzystna
dla mężczyzn. Wśród kobiet zaobserwowano kontynuację
wzrostu dysproporcji terytorialnych. Dla mężczyzn dysproporcje
miasto-wieś są także duże, choć mniejsze niż dla kobiet oraz
mniejsze niż w poprzedniej rundzie badania. Niekorzystnie
wyróżniają się miasta największe i najmniejsze dla mężczyzn
oraz miasta średnie dla kobiet.
48.
Poziom aktywności edukacyjnej osób w wieku 30-39 lat
wciąż pozostaje bardzo niski pomimo niewielkiej poprawy.
Utrzymuje się brak skłonności do korzystania z usług
edukacyjnych osób w wieku powyżej 39 lat.
49.
Nadal proces doskonalenia kwalifikacji osób dorosłych
jest selektywny z względu na wiek, płeć, miejsce zamieszkania,
wykształcenie oraz status na rynku pracy.
***
50.
Kapitał ludzki Polaków wzrasta systematycznie i
znacząco. W roku 2007 wskaźnik tego zasobu był na poziomie
41,72, w roku 2009 wyniósł 43,67, w roku 2011 osiągnął 45,13
zaś w roku 2013 – 45,68.
51.
Kapitał ludzki maleje wraz z wiekiem – najwyższym
poziomem tego zasobu charakteryzują się osoby w wieku 15-34
lata, zaś najniższym – osoby w wieku 45 lat i więcej. Z czasem
wzrasta różnica między osobami w wieku niemobilnym oraz
osobami w wieku 35-44 lat, które zmniejszyły swój dystans do
osób najmłodszych. Uwzględnienie płci pokazuje, że we
wszystkich rundach badania począwszy od roku 2007 wśród osób
w wieku 15-34 lata i 35-44 lata to kobiety charakteryzowały się
wyższym poziomem kapitału ludzkiego, natomiast wśród osób w
wieku 45 lat i więcej – byli to mężczyźni. Wyższy poziom
kapitału ludzkiego kobiet w wieku 15-44 lata jest zapewne
konsekwencją większej liczby lat spędzonych przez nie na nauce
formalnej oraz większego wskaźnika skolaryzacji na poziomie
uniwersyteckim. Wyższy poziom kapitału ludzkiego mężczyzn w
wieku 45 lat i więcej w porównaniu do kobiet może wynikać
zarówno z niekorzystnych dla kobiet różnic wykształcenia w
starszych grupach wieku jak i z tego, że kobiety wcześniej niż
mężczyźni wycofują się z rynku pracy; tracą więc relatywnie
wcześniej kontakt z innowacjami, korzystanie z których
najczęściej wymusza rynek pracy.
52.
Utrzymuje się wzorzec wyposażenia w kapitał ludzki
według klasy miejscowości zamieszkania - maleje wyraźnie wraz
ze zmniejszaniem się wielkości miejscowości. Najlepiej
wyposażeni w kapitał ludzki są mieszkańcy największych miast,
zaś najsłabiej – mieszkańcy wsi, choć relatywnie to oni
wykazywali największą poprawę poziomu kapitału w latach
2007-2013. Tendencja wzrostowa dotyczy także mieszkańców
innych klas miejscowości.
53.
Osoby aktywne zawodowo są lepiej wyposażone w
kapitał ludzki niż osoby bierne zawodowo, przy czym wśród osób
aktywnych zawodowo wyższy kapitał ludzki mają osoby
pracujące. Zwiększył się dystans między osobami aktywnymi
oraz biernymi zawodowo. Aktywność zawodowa sprzyja
podtrzymywaniu poziomu kapitału ludzkiego, a także
zdobywaniu nowych umiejętności. Pozostawanie poza rynkiem
pracy prowadzi na ogół do stopniowej deprecjacji posiadanych
kwalifikacji i umiejętności oraz przyczynia się do obniżenia
kapitału, co z kolei może być przeszkodą w wyjściu z bierności
zawodowej.
54.
Wśród osób pracujących i bezrobotnych kobiety mają
wyższy poziom kapitału ludzkiego, natomiast wśród biernych
zawodowo – mężczyźni.
55.
Utrzymują się cztery odrębne grupy osób wyróżnione ze
względu na status na rynku pracy i poziom kapitału ludzkiego.
Uporządkowanie według malejących wartości miernika
pokazuje, że najwyższy poziom kapitału charakteryzuje
studentów, drugą grupę tworzą pracownicy sektora publicznego,
prywatni przedsiębiorcy oraz pracownicy sektora prywatnego (w
takiej kolejności poziomu kapitału), kolejną grupę o znacznie
mniejszym poziomie kapitału stanowią bezrobotni oraz inni
bierni zawodowo, zaś emeryci i renciści oraz rolnicy tworzą
grupę najsłabiej wyposażoną w ten zasób. Relatywna poprawa
poziomu kapitału dotyczy przede wszystkim bezrobotnych i
innych biernych zawodowo, a następnie – choć znacznie słabsza
– rolników.
***
56.
Zdecydowana większość gospodarstw domowych chciała
w lutym/marcu 2013 r., aby ich dzieci ukończyły szkołę wyższą
na poziomie magisterskim (ponad 70 proc.). Natomiast prawie 18
proc. gospodarstw uważało za wystarczający poziom
wykształcenia dla ich dzieci ukończenie technikum lub liceum
zawodowego, a prawie 13 proc. — szkoły wyższej zawodowej
(licencjat).
57.
Najczęściej gospodarstwa domowe były zmuszane ze
względów finansowych w roku szkolnym 2012/2013 do
rezygnacji z zajęć dodatkowych i korepetycji dla dziecka
(odpowiednio ponad 15 i ponad 12 proc. gospodarstw).
Najrzadziej dochodziło do zmiany szkoły na wymagającą
mniejszych opłat (w około 1,4 proc. gospodarstw z dziećmi w
odpowiednim wieku). W latach 2009-2013 obserwujemy
znaczący wzrost rezygnacji z przyczyn finansowych tylko w
zakresie podejmowania zajęć dodatkowych (o ponad 1 p.p.). W
ostatnich dwóch latach nie nastąpiły istotne zmiany w
częstotliwości rezygnacji i ograniczeń gospodarstw domowych w
obszarze kształcenia dzieci.
58.
Ponad 78 proc. gospodarstw domowych uważało w
lutym/marcu 2013 r., że poziom zaspokojenia ich potrzeb
związanych z kształceniem dzieci w porównaniu do sytuacji
sprzed dwóch lat nie zmienił się, ponad 16 proc. odczuło
pogorszenie, a ponad 5 proc. poprawę. W stosunku do 2011 r. nie
zmieniły się znacząco oceny gospodarstw domowych odnośnie
zmian w poziomie zaspokojenia edukacyjnych.
20. Diagnoza Społeczna 2013
20
***
59.
17 proc. badanych gospodarstw domowych deklarowało
w marcu 2013 r., że musiało z powodów finansowych
zrezygnować w ciągu ostatniego roku z wyjścia do teatru, opery,
operetki, filharmonii i na koncert, 20 proc. z wyjścia do kina, a
ponad 17 proc. ze zwiedzenia muzeum lub wystawy. W 2013 r.
w porównaniu z 2007 r. skala trudności finansowych gospodarstw
domowych w korzystaniu z wybranych form uczestnictwa w
kulturze znacząco zmniejszyła się, ale nie zmienił się w zasadzie
odsetek gospodarstw niezainteresowanych tymi formami
uczestniczenia w kulturze (od ¼ do ok. 40 proc.).
60.
Prawie 18 proc. badanych gospodarstw zostało
zmuszonych w ostatnim roku do rezygnacji ze względów
finansowych z zakupu książki, a 17 proc. z zakupu prasy. W
porównaniu z 2007 r. są to wielkości znacznie mniejsze, ale na
tym samym poziomie pozostały odsetki gospodarstw domowych
niezainteresowanych zakupem książek (od 13 do 18 proc.) lub
prasy (od 6,5 do 7,5 proc.).
61.
W co szóstym gospodarstwie domowym jest instrument
muzyczny, ale w ponad ¼ z nich nikt z domowników na nim nie
gra.
62.
Zaledwie 40 proc. gospodarstw domowych zakupiło w
minionym roku książki, inne niż podręczniki i instrukcje, w
formie papierowej lub elektronicznej (przeciętnie 9).
63.
W 2013 r. ponad 13 proc. gospodarstw domowych
deklarowało, że nie posiada żadnego księgozbioru. W ostatnich
sześciu latach nastąpił wzrost odsetka takich gospodarstw (z 10,1
proc.). Zaledwie 5 proc. gospodarstw deklarowało posiadanie
księgozbioru ponad 500 woluminów (w 2007 r 5,9 proc.).
64.
Najczęściej gospodarstwa domowe oceniały (prawie 78
proc. gospodarstw), że poziom zaspokojenia ich potrzeb
związanych z kulturą, w ostatnich dwóch latach nie zmienił się.
Natomiast prawie 18 proc. gospodarstw uważa, że sytuacja w tym
obszarze pogorszyła się, a tylko niecałe 5 proc., że uległa
poprawie. W porównaniu z marcem 2011 r. znacząco (o prawie 2
p.p.) wzrósł odsetek gospodarstw domowych negatywnie
oceniających zmiany zaspokojenia swoich potrzeb związanych z
kulturą.
***
65.
Procent gospodarstw domowych zmuszonych w 2013 r.
do rezygnacji z wyjazdów wypoczynkowych z powodów
finansowych wahał się od prawie 38 proc. w przypadku
wyjazdów grupowych dzieci do prawie 47 proc. dla wyjazdów
dorosłych. Jednakże obserwujemy znaczącą poprawę w tym
zakresie w stosunku do 2009 r. Spadek konieczności tego typu
rezygnacji wyniósł ponad 2 p.p. przy wyjazdach rodzinnych oraz
niecałe 2 p.p. przy pozostałych typach wyjazdów. W ostatnich
dwóch latach nastąpił natomiast znaczący spadek konieczności
rezygnacji ze względów finansowych z wyjazdów dorosłych oraz
wyjazdów rodzinnych (odpowiednio o ponad 2 i o ponad 1 p.p.).
66.
Najrzadziej gospodarstwa domowe nie odczuwały w
lutym/marcu 2013 r. potrzeby wyjazdów dorosłych (prawie 31
proc. gospodarstw), a najczęściej wyjazdów grupowych dzieci
(prawie 78 proc. gospodarstw. W ostatnich czterech latach
nastąpił znaczący wzrost braku odczuwania potrzeb korzystania
przez gospodarstwa domowe ze wszystkich wyróżnionych form
wyjazdu: o prawie 5 p.p. w przypadku wyjazdów grupowych
dzieci, o ponad 6 p.p. w przypadku wyjazdów rodzinnych i o
prawie 2 p.p. w przypadku wyjazdów dorosłych. Także w
ostatnich dwóch latach obserwujemy podobną tendencję spadku
zainteresowania wyjazdami. Brak zainteresowania wyjazdami
grupowymi dzieci zwiększył się o prawie 3 p.p., wyjazdami
dorosłych o prawie 2 p.p., a wyjazdami rodzinnymi o ponad 2 p.p.
67.
Prawie 72 proc. gospodarstw domowych uważa, że
zaspokojenie ich potrzeb związanych z wypoczynkiem w 2013 r.
w porównaniu do sytuacji sprzed dwóch lat nie zmieniło się.
Jednocześnie prawie 26 proc. gospodarstw wskazuje na
pogorszenie się sytuacji w tym obszarze, a tylko niecałe 3 proc.
na jej poprawę. W stosunku do ocen zmian formułowanych w
2011 r. nastąpił dwukrotnie rzadziej seniorzy niż osoby młodsze
uprawiają jakiś sport (wykres 6.4.5).
***
68.
Według deklaracji gospodarstw domowych w
lutym/marcu 2013 r. ponad 92 proc. z nich w ciągu ostatniego
roku korzystało z placówek służby zdrowia opłacanych przez
NFZ, ale jednocześnie prawie 51 proc. z nich korzystała z usług
placówek, w których trzeba płacić z własnej kieszeni i tylko
ponad 7 proc. z palcówek opłacanych przez pracodawcę, który
wykupił abonament. W latach 2009-2013 nieznacznie, ale w
granicach błędu pomiaru, wzrósł odsetek gospodarstw
domowych korzystających z usług placówek opłacanych przez
pracodawcę, który wykupił abonament (o prawie 1 p.p.). W
ostatnich dwóch latach częstość korzystania przez gospodarstwa
domowe z określonych typów palcówek służby zdrowia nie
uległa znaczącym zmianom.
69.
Przeciętnie najwięcej kosztowały gospodarstwa domowe
ponoszące dany rodzaj wydatków: leczenie i badania
ambulatoryjne (582 zł), zakup leków (423 zł); tzw. dowody
wdzięczności, czyli „łapówki”, dzięki którym próbowano
pozyskać lepszą czy szybszą usługę (np. większe zainteresowanie
problemami pacjenta, więcej troski o jego zdrowie, wybór lekarza
operującego lub opiekującego się pacjentem w szpitalu,
przyspieszenie usługi itp.) to średnio 287 zł. Przeciętna opłata w
szpitalu publicznym nie przekraczała 250 zł, a wysokość
szczerego dowodu wdzięczności wręczanego za już uzyskaną
opiekę wyniosła średnio 119 zł. W porównaniu z wcześniejszym
okresem wzrosły realnie jedynie wydatki na leczenie i badania
ambulatoryjne oraz na leki. Pozostałe opłaty realnie spadły.
70.
W ciągu roku poprzedzającego badanie, wśród
gospodarstw domowych potrzebujących zakupić leki lub usługi
zdrowia, najczęściej dochodziło do rezygnacji z powodu braku
pieniędzy z wyjazdu do sanatorium (w prawie 29 proc.
gospodarstw), z uzyskania protez zębowych (w ponad 24 proc.
gospodarstw) oraz z leczenia zębów (w ponad 22 proc.
gospodarstw). W ostatnich czterech latach odsetek gospodarstw
domowych zmuszonych do takich rezygnacji nie wzrósł znacząco
dla żadnej z usług ochrony zdrowia. Nastąpił natomiast znaczący
spadek tego typu rezygnacji nastąpił w przypadku zakupu leków,
wyjazdu do sanatorium oraz uzyskania protez zębowych
(odpowiednio o ponad 4, o prawie 4 i o ponad 3 p.p.). W latach
2011-2013 odsetek gospodarstw domowych zmuszonych do
rezygnacji z przyczyn finansowych z wyjazdów do sanatorium
oraz realizacji recept i wykupienia leków spadł odpowiednio o
prawie 3 oraz o prawie 2 p.p. W tym samym okresie nie nastąpił
natomiast wzrost odsetków gospodarstw domowych, które z
przyczyn finansowych musiały zrezygnować z pozostałych usług
ochrony zdrowia.
71.
W ciągu roku poprzedzającego badanie wśród
gospodarstw domowych potrzebujących zakupić leki lub usługi
zdrowia najczęściej dochodziło do rezygnacji z powodu braku
pieniędzy z zakupu leków (w 17 proc. gospodarstw), leczenia
zębów (w ponad 16 proc. gospodarstw), z usług lekarza (w prawie
14 proc. gospodarstw). W latach 2007-2013 odsetek gospodarstw
domowych zmuszonych do rezygnacji z przyczyn finansowych
spadł znacząco w przypadku realizacji recept, leczenia zębów,
wstawiania protez zębowych i wyjazdów do sanatorium.
72.
W lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa domowe
najczęściej deklarowały, że zaspokojenie ich potrzeb
