3. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά είχαν μια ιδιαίτερη θέση στη ζωή
όλων των λαών και όλων των εποχών. Οι θεραπευτικές τους ιδιότητες ήταν
γνωστές από τους αρχαίους χρόνους. Οι Έλληνες, οι Κινέζοι, οι Σουμέριοι, οι
Βαβυλώνιοι, οι Αιγύπτιοι αναγνώριζαν την αξία τους.
Η χρήση των αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών συνεχίζεται έως
τις μέρες μας, ενώ η επιστήμη μελετά τα φυτά προκειμένου να επιβεβαιώσει
ή/και να ανακαλύψει τις ιδιότητές τους, να διασφαλίσει τα ποιοτικά τους
χαρακτηριστικά και να τεκμηριώσει τη χρήση τους στις βιομηχανίες
φαρμάκων, τροφίμων και καλλυντικών.
Η Ελλάδα έχει εξαιρετικά πλούσια χλωρίδα σε ποικιλότητα και είδη
αρωματικών φαρμακευτικών φυτών. Οι ευνοϊκές κλιματολογικές και
εδαφολογικές συνθήκες της χώρας μας, την καθιστούν ιδανική για την
εξάπλωση και μεγιστοποίηση των καλλιεργειών των περισσότερο γνωστών
και εμπορικών ειδών αρωματικών φαρμακευτικών φυτών. Ακόμη, το
ξηροθερμικό μεσογειακό κλίμα ευνοεί πολύ την παραγωγή αρωματικών
φυτών πλούσιων σε αιθέρια έλαια.
ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ – ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ
Σκοπός της εργασίας μας είναι να γνωρίσουμε τα κυριότερα βότανα
που χρησιμοποιούνται στη ζωή μας και να έρθουμε σ’ επαφή μαζί τους.
Με την εργασία μας προσπαθήσαμε να απαντήσουμε στα παρακάτω
ερωτήματα:
Τι είναι βότανο;
Ποιες οι χρήσεις τους;
Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την καλλιέργεια βοτάνων;
Με ποιον τρόπο γίνεται η συλλογή βοτάνων και ποιοι οι στόχοι της;
Ο νομός Πιερίας ευνοεί την ύπαρξη βοτάνων;
Ποια βότανα χρησιμοποιούνται συχνότερα στην καθημερινότητά μας
και ποια τα χαρακτηριστικά τους;
Τα τελευταία χρόνια τόσο στο εξωτερικό όσο και στην Ελλάδα
παρατηρείται μια στροφή του καταναλωτικού κοινού σε πιο υγιεινά μοντέλα
διατροφής, σε εναλλακτικές ιατρικές θεραπείες ή εναλλακτικά σκευάσματα και
συμπληρώματα διατροφής. Στο πλαίσιο αυτό έχει εκτιναχθεί το ενδιαφέρον
για προϊόντα με φυσικά συστατικά. Γι αυτό, θεωρήσαμε ότι μια γνωριμία με τα
βότανα θα ήταν επίκαιρη, ενδιαφέρουσα και πάνω απ’ όλα χρήσιμη.
3
4. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
ΒΟΤΑΝΟ-ΟΡΙΣΜΟΣ
Ό
λα τα χρήσιμα φυτά είναι βότανα. Ο όρος «βότανο» αφορά φυτά των
οποίων τα φύλλα ή οι μίσχοι και τα φύλλα χρησιμεύουν ως τροφή ή
θεραπεία ή με κάποιον τρόπο, χάρη στη μυρωδιά ή το άρωμά τους.
Βότανο μπορεί να ονομάζεται κάθε φυτό που χρησιμοποιείται στην
ιατρική ή ως συστατικό τροφής ή ποτού, χάρη στις συντηρητικές και
ενισχυτικές της γεύσης ιδιότητές του ή για τις σχετικές με την υγεία αρετές του
ή για την αρωματική, καλλυντική ή καθαριστική του δράση πάνω σε
οποιοδήποτε άλλο προϊόν.
ΧΡΗΣΕΙΣ
στη μαγειρική -καρυκεύματα (spices)
παρασκευή αφεψημάτων (χαμομηλιού, φασκόμηλου, τσάι του βουνού)
στη βιομηχανία τροφίμων, ποτών (ρίγανη, μάραθος, δυόσμος,
βασιλικός, δενδρολίβανο κ.ά)
φαρμακοβιομηχανία
αρωματοποιία
βιομηχανία καλλυντικών
χημική βιομηχανία
αντιοξειδωτικά, συντηρητικά
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ
Στην Ελλάδα δάσκαλος της βοτανοθεραπείας θεωρείται ο κένταυρος
Χείρων, που ζούσε στο πλούσιο σε φυτά και βότανα Πήλιο. Από αυτόν
διδάχθηκε ο θεός της ιατρικής Ασκληπιός και στη συνέχεια οι γιοι του Μαχάων
και Ποδαλείριος, για τους οποίους κάνει αναφορά ο Όμηρος στην Ιλιάδα.
Ακολουθεί ο Ιπποκράτης (460-370 π.Χ.) που έγινε γνωστός ως ιδρυτής της
ιατρικής και θεωρήθηκε ως μέγιστος παθολόγος της εποχής του. Ο
Θεόφραστος (372-287 π.Χ.) με το έργο του «Περί φυτών ιστορία» θέτει τις
βάσεις της σύγχρονης βοτανικής και θεωρείται ο πατέρας της βοτανολογίας.
Ο Διοσκουρίδης (25-90 μ.Χ.) με το πεντάτομο έργο του «Περί ύλης ιατρικής»
αναλύει συστηματικά 794 φαρμακευτικά φυτά και απεικονίζει τα 391 εξ’
αυτών, κάτι που έκανε το έργο του ανεκτίμητο για πολλούς αιώνες.
4
5. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ
Η καλλιέργεια αρωματικών φυτών επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες
όπως:
Το κλίμα
Το υψόμετρο
Η μορφολογία του εδάφους.
Το κλίμα αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την καλλιέργεια των
βοτάνων, αφού οι συχνές βροχές και οι μέσες θερμοκρασίες ευνοούν την
ύπαρξη βοτάνων. Αντιθέτως, οι ακραίες θερμοκρασίες ( π.χ. ξηρασία ή
χιονοπτώσεις κ.α. ) αποτρέπουν την ανάπτυξη των φυτών αυτών. Βέβαια,
να σημειωθεί ότι υπάρχουν και είδη βοτάνων ( όπως το τσάι του βουνού )
τα οποία χρειάζονται πιο ψυχρό κλίμα για να καλλιεργηθούν.
Συγκεκριμένα, το κλίμα της χώρας μας, το οποίο είναι το εύκρατο
μεσογειακό είναι ένα από τα καταλληλότερα κλίματα για την καλλιέργεια
βοτάνων.
Το υψόμετρο είναι ένας ακόμη παράγοντας που επηρεάζει την
καλλιέργεια των βοτάνων. Κατά κανόνα, σε μεγαλύτερα υψόμετρα
αναπτύσσονται τα πιο ανθεκτικά βότανα που αντέχουν στο κρύο. Στα
χαμηλότερα υψόμετρα καλλιεργούνται τα περισσότερα είδη βοτάνων.
Η μορφολογία του εδάφους είναι επίσης πολύ σημαντική για την
καλλιέργεια των βοτάνων. Το γόνιμο έδαφος ευνοεί τα βότανα. Υπάρχουν
όμως και βότανα τα οποία χρειάζονται έδαφος πλούσιο σε άλατα. Το
αλατούχο χώμα απάγει φυσιολογικές και μεταβολικές διαταραχές που
επηρεάζουν την ανάπτυξη, την απόδοση και την ποιότητα των βοτάνων.
5
6. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
ΣΥΛΛΟΓΗ ΒΟΤΑΝΩΝ
Η συλλογή βοτάνων και αρωματικών φυτών πρέπει να γίνονται την
κατάλληλη εποχή. Στις πιο νότιες και ζεστές περιοχές μαζεύονται τα
βότανα νωρίτερα από ότι στη βόρεια και ηπειρωτική Ελλάδα.
Όταν σκοπεύουμε να μαζέψουμε ένα φαρμακευτικό φυτό, καλό είναι να
έχουμε στο μυαλό μας ένα συνδυασμό από οικονομικούς, οικολογικούς
(περιβαλλοντικούς) και θεραπευτικούς στόχους.
1. Οικονομικοί στόχοι : Σημαντικό είναι να διαλέξουμε πρώτα αυτά, που
βρίσκονται σε μεγάλη ποσότητα, εκτός κι αν η ποιότητα κάποιων
άλλων είναι τόσο μεγάλη, οπότε θα προτιμήσουμε τα πολυτιμότερα,
έστω και λιγοστά.
2. Οικολογικοί στόχοι : Για να μην ερημώνονται οι περιοχές πίσω μας,
πρέπει να φροντίζουμε ώστε στη θέση των φυτών που μαζέψαμε να
ξαναφυτρώσουν άλλα όμοια. Γι΄ αυτό, αν χρειάζεται να ξεριζώσουμε το
φυτό (τακτική που γενικά πρέπει ν΄ αποφεύγουμε), καλό είναι ν΄
αφήνουμε ένα κομμάτι της ρίζας του, ένα βολβό ή κόνδυλο. Αν
μαζέψουμε φύλλα ή άνθη του, ας προσέξουμε να μη βλάψουμε το
βλαστό και ν΄ αφήσουμε αρκετά φύλλα, ώστε να μπορέσει να ζήσει.
3. Θεραπευτικοί στόχοι : Επιθυμία μας, όταν μαζεύουμε το φυτό, είναι
να έχει τις περισσότερες δραστικές ουσίες. Αυτό, κυρίως, το
πετυχαίνουμε με το μάζεμα λίγο πριν από την καρποφορία, όταν το
φυτό βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη. Υπάρχουν όμως ένα σωρό άλλοι
λόγοι, που επηρεάζουν τη δραστικότητά του. Έτσι, το πότε γίνεται το
μάζεμα αλλάζει από τόπο σε τόπο, ανάλογα με το κλίμα. Γενικά, στα
ζεστότερα κλίματα οι θεραπευτικές ουσίες είναι πιο δραστικές απ΄ τα
κρύα. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που οι ξένοι προτιμούν τα δικά
μας θεραπευτικά φυτά (ιδίως της Κρήτης) και συχνά πληρώνουν
περισσότερο γι΄ αυτά. Και στον ίδιο τόπο όμως η δραστικότητα των
ουσιών μπορεί ν΄ αλλάξει, ανάλογα με τον καιρό. Ξερός και ζεστός
καιρός στο μάζεμα βοηθάει και στην καλύτερη διατήρησή τους.
Σημαντικό ρόλο στην αλλαγή της φαρμακευτικής ιδιότητάς τους, παίζει
το αν τα φυτά καλλιεργούνται ή είναι αυτοφυή. Έτσι, όταν καλλιεργούνται,
μπορεί να χάσουν τ΄ αγκάθια τους, ν΄ αυξηθεί ο χρόνος ζωής τους κατά
ένα ή περισσότερα χρόνια, να μεταβληθεί (αυξηθεί ή μειωθεί) το άρωμά
τους, η γεύση τους κ.λπ.
Αυτονόητο είναι ότι μαζεύουμε μόνο τα υγιή φυτά ή μέρη τους, που
ξεχωρίζουν για την καλή ανάπτυξή τους, τη φρεσκάδα και τρυφεράδα τους
κι όχι τ΄ άρρωστα, που έχουν λιγότερο δραστικά συστατικά. Επίσης πρέπει
ν΄ αποφεύγουμε να μαζεύουμε φυτά από ακάθαρτες περιοχές, ραντισμένα
6
7. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
χωράφια και από τις άκρες των δρόμων, ώστε να ελαχιστοποιούμε τις
πιθανότητες επιβάρυνσής τους από δηλητήρια, καυσαέρια, περιττώματα
ζώων κ.λπ.
ΕΙΔΗ ΒΟΤΑΝΩΝ
Η Ελλάδα και ειδικότερα ο νομός Πιερίας ευνοεί την καλλιέργεια των
αρωματικών φυτών και βοτάνων. Τα κυριότερα είδη από αυτά είναι τα
ακόλουθα:
Η ρίγανη,
Το χαμομήλι,
Το τσάι του βουνού,
Ο βασιλικός,
Ο μαϊντανός,
Το δενδρολίβανο,
Το θυμάρι,
Η μέντα-δυόσμος,
Η αρμπαρόριζα,
Η λεβάντα,
Το σπαθόχορτο,
Το φλαμούρι,
Η κανέλα.
ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ
Ο
βασιλικός (Ώκιμον το βασιλικόν) είναι αρωματικό ετήσιο, ποώδες
φυτό της οικογένειας των Χειλανθών και της τάξης των σωληνανθών.
Ως τόπος καταγωγής του θεωρείται η τροπική και η υποτροπική
ζώνη της Αφρικής και της Ασίας, με πρώτο κέντρο εξάπλωσης την
Ινδία. Οι χριστιανοί τον θεωρούν ευλογημένο φυτό, καθώς η Ιερά Παράδοση
αναφέρει ότι η Αγία Ελένη ανακάλυψε τον Τίμιο Σταυρό από το άρωμα του
βασιλικού, που φύτεψε στο μέρος όπου ήταν θαμμένος, γι’ αυτό ονομάζεται
«σταυρολούλουδο». Σήμερα καλλιεργείται ως ετήσιο φυτό στη Γαλλία, Ιταλία,
Αίγυπτο, Μαγαδασκάρη, Ουγγαρία, Ινδονησία, Μαρόκο, Ισραήλ, Η.Π.Α και
στην Ελλάδα.
7
8. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
.
Στο εμπόριο κυκλοφορούν διάφορες ποικιλίες που διακρίνονται για το
μέγεθος των φύλλων (μικρόφυλλες και πλατύφυλλες). Ο βασιλικός
καλλιεργείται ως καλλωπιστικό φυτό σε γλάστρες και κήπους και τα φύλλα του
χρησιμοποιούνται αποξηραμένα ως καρύκευμα και αφέψημα. Περιέχουν
αιθέριο έλαιο που κύριο συστατικό του είναι η λιναλοόλη και η
μεθυλοχαβικόλη και χρησιμοποιείται στην αρωματοποιία.
Στην Ελλάδα είναι από τα πιο κοινά οικιακά φυτά. Χρησιμοποιείται στη
λαϊκή φαρμακευτική ως βότανο καθώς πιστεύεται πως είναι καλό διουρητικό,
καταπραΰνει το στομαχόπονο και το πονοκέφαλο ενώ στην αρχαιότητα τον
χρησιμοποιούσαν ως επίθεμα μετά από δάγκωμα εντόμου, σκορπιού ή και
φιδιού.
Στη μαγειρική χρησιμοποιούνται κυρίως αποξηραμένα φύλλα της
πλατύφυλλης ποικιλίας το άρωμα των οποίων μοιάζει λίγο με αυτό του
γλυκάνισου. Αρωματίζει διάφορα ψητά, σαλάτες, βραστά, κοκκινιστά, σούπες
κ.τ.λ. ενώ ταιριάζει πολύ σε σάλτσες που έχουν ως βάση τη φρέσκια ντομάτα.
Στην Ιταλική κουζίνα, η σάλτσα ζυμαρικών πέστο (pesto) έχει για βάση της το
βασιλικό.
Οι βασικότερες ποικιλίες του βασιλικού είναι οι εξής:
Μεγάλος πράσινος βασιλικός
Μεγάλος ιώδης βασιλικός
Βασιλικός με φουσκωτά φύλλα
Βασιλικός ο κοινός
Βασιλικός Ναπολετάνο
Μαμούθ
8
9. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
Ο βασιλικός θέλει πολύ ήλιο, για να αποκτήσει το γνωστό,
χαρακτηριστικό του άρωμα (όσο περισσότερος ήλιος, τόσο πιο έντονο
είναι το άρωμα).
ΡΙΓΑΝΗ
Η ρίγανη είναι αρωματικό ποώδες, πολυετές, θαμνώδες φυτό της
Μεσογείου και της Κεντρικής Ασίας. Προέρχεται από τις λέξεις όρος και
γάγνυμαι, που σημαίνει χαίρομαι
Ανάλογα με το έδαφος και το υψόμετρο, η γεύση της ρίγανης είναι
διαφορετική. Δίνει την πιό έντονη γεύση της, πλούσια σε έλαιο όταν
προέρχεται από μέρος ηλιόλουστο, ξερικό και σε μεγάλο υψόμετρο, ενώ
σε πιο χαμηλό υψόμετρο και σε πιο εύφορο μέρος, δίνει πιο ήπια γεύση.
Στην τελική της μορφή η ρίγανη μπορεί να είναι σε μάτσο (μπουκέτο), ή
τριμμένη, οπότε είναι έτοιμη είτε για οικιακή χρήση, είτε στην βιομηχανία
τροφίμων.
Ο ανθός του φυτού αποτελεί την καλύτερη ποιότητα ρίγανης, ενώ
χρησιμοποιούνται και τα φύλλα του φυτού για να δοθούν διάφορες
ποιότητες ρίγανης ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες.
Στην αρχαιότητα ο Ιπποκράτης χρησιμοποιούσε τη ρίγανη για τη
θεραπεία παθήσεων του αναπνευστικού ενώ είναι σημαντικό τονωτικό,
διουρητικό και διεγερτικό. Ακόμα ο Αριστοτέλης παρατήρησε πως οι
χελώνες μετά την κατάποση φιδιού έτρωγαν ρίγανη. Αυτό οδήγησε στο
9
10. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
συμπέρασμα πως προστάτευε τον οργανισμό από το δηλητήριο.
Σήμερα η ρίγανη χρησιμοποιείται κυρίως στο μαγείρεμα νοστιμίζοντας
παραδοσιακά πιάτα της Μεσογειακής διατροφής, (απαραίτητη στην
Ελληνική αλλά και την Ιταλική κουζίνα), όμως οι ιδιότητές της είναι
περισσότερο σημαντικές την ομοιοπαθητική θεραπεία ασθενειών και στη
βιομηχανία τροφίμων.
Οι θεραπευτικές ιδιότητες οφείλονται στο αιθέριο έλαιο, που
συνίσταται από καρβακρόλη και θυμόλη, γνωστές αντιοξειδωτικές ουσίες.
Μεγάλη είναι ακόμα η περιεκτικότητα σε βιταμίνη C, φυτικών ινών,
σιδήρου και β καροτίνης.Η ρίγανη δρα ενάντια σε μικροοργανισμούς,
κυρίως βακτηρίων και εμφανίζει αντιοξειδωτική, κυτταροτοξική και
εντομοκτόνο δράση.
ΔΕΝΤΡΟΛΙΒΑΝΟ
Το Rosmarinus officinalis, κοινώς γνωστό ως δεντρολίβανο, είναι ένα
ξυλώδες, αειθαλές πολυετές βότανο ,το οποίο αποτελείται από βελόνες ή από
φύλλα με λευκά, ροζ, μοβ ή μπλε λουλούδια. Πρόκειται για ένα μέλος της
οικογένειας μέντας το οποίο περιλαμβάνει πολλά άλλα βότανα. Το όνομα
"δενδρολίβανο" προέρχεται από τα λατινικά και σημαίνει «δροσιά της
θάλασσας», επειδή σε πολλές περιοχές, αυτό δεν χρειάζεται νερό. Ορισμένες
φορές επίσης μερικές φορές καλείται άνθος.
Γνωστό φυτό στην αρχαιότητα όταν οι Αρχαίοι Έλληνες το
χρησιμοποιούσαν σε διάφορες θρησκευτικές τελετές και γιορτές, σε
στολισμούς κτηρίων, ναών και ως καύσιμο για θυμίαμα. Η καταγωγή του είναι
από τις περιοχές της Μεσογείου, αλλά σήμερα εκτός από τις περιοχές αυτές
καλλιεργείται ως καλλωπιστικό για τα ωραία κυανά άνθη του σε όλη σχεδόν
την Ευρώπη και τις εύκρατες περιοχές της Αμερικής. Περιέχει τανίνη και
αιθέριο έλαιο, το οποίο εξάγεται με απόσταξη κυρίως από τις κορυφές των
ανθοφόρων βλαστών. Τα άνθη του προτιμώνται από τις μέλισσες και γίνονται
πηγή για την παραγωγή μελιού.
10
11. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
Δεδομένου ότι είναι ελκυστικό και ανθεκτικό στην ξηρασία, το
δενδρολίβανο χρησιμοποιείται ως καλλωπιστικό φυτό σε κήπους. Μπορεί να
αναπτυχθεί αρκετά και να διατηρήσει την ελκυστικότητα του για πολλά χρόνια.
Κλαδεύεται σε επίσημα σχήματα πάνω σε χαμηλούς φράκτες και εύκολα
μπορεί να καλλιεργηθεί σε γλάστρες.
Οι τρυφεροί βλαστοί και τα φύλλα του δενδρολίβανου χρησιμοποιούνται
ως αρωματικό σε πολλά φαγητά. Στα ψητά δίνει μια ιδιαίτερη γεύση. Στη
ζαχαροπλαστική το χρησιμοποιούν κυρίως στα γλυκά του κουταλιού.
ΜΑΪΝΤΑΝΟΣ
O μαϊντανός είναι διετές, ιθαγενές φυτό που ανήκει στο γένος
Πετροσέλινον της οικογένειας των Σελινοειδών. Καλλιεργείται στις εύκρατες
περιοχές για τα φύλλα του που χρησιμοποιούνται στη μαγειρική και σε
διάφορες σαλάτες. Ήταν γνωστός στους αρχαίους Έλληνες που τον
χρησιμοποιούσαν ως αρωματικό βότανο αλλά και ως φάρμακο σε διάφορες
παθήσεις.
Τα φύλλα του μαϊντανού είναι πλούσια σε βιταμίνη C, ενώ περιέχουν
και αιθέρια έλαια. Εκτός από φρέσκα μπορούν να χρησιμοποιηθούν και
αποξηραμένα.
Στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες χρησιμοποιείται
όχι μόνο ως συστατικό αλλά και ως διακοσμητικό σαλατών ή πιάτων κρέατος,
11
12. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
ενώ στην Τουρκία, χρησιμοποιείται σε μεγάλες ποσότητες στη σαλάτα, είτε
μαζί με ψιλοκομμένη τομάτα είτε και μόνος του.
ΣΠΑΘΟΧΟΡΤΟ
Το σπαθόχορτο προέρχεται από την οικογένεια των μονοκοτυλήδονων
ανθοφόρων φυτών, που επιφανειακά μοιάζουν με χόρτα ή βούρλα. Το
Υπερικό όπως είναι επίσης γνωστό το φυτό, λέγεται ότι πήρε το όνομα
«Σπαθόχορτο» επειδή κατά τη διάρκεια των πολέμων επούλωναν τις πληγές
από τα σπαθιά με τη χρήση του φυτού αυτού.
Τα φύλλα του σπαθόχορτου είναι φωτεινά κίτρινα-πορτοκαλί και τα
πέταλα συνήθως κίτρινα. Όταν γυρίσουν προς το φως, αποκαλύπτουν
ημιδιαφανείς στιγμές, που δίνουν την εντύπωση πως είναι διάτρητες. Οι
κουκίδες αυτές δεν είναι όμως τρύπες, αλλά έγχρωμα αιθέρια έλαια και
ρητίνες. Αν τρίψει κανείς τις μαύρες αυτές κουκίδες που έχουν τα 5 πέταλα με
τα δάχτυλά του, αυτά θα γίνουν κόκκινα. Για πολλούς φυτοθεραπευτές, αυτές
οι κουκίδες περιέχουν μερικά από τα πιο πολύτιμα και αποτελεσματικά φυτικά
συστατικά. Οι στήμονες του φυτού έχουν ιδιαίτερη μορφή, με στερεό
κυλινδρικό στέλεχος, με δύο γραμμές που εξέχουν κατά μήκος. Αυτές οι
γραμμές κάνουν τον στήμονα να μοιάζει επίπεδος, πράγμα εντελώς
ασυνήθιστο στον κόσμο των φυτών.
Το σπαθόχορτο συναντάται στα μέσα του καλοκαιριού.
Χρησιμοποιείται στη μαγειρική είτε αποξηραμένο είτε σε μορφή ελαίου (το
γνωστό βαλσαμέλαιο).
ΘΥΜΑΡΙ
Το θυμάρι ή θύμιο είναι αγγειόσπερμο, δικότυλο φυτό, το οποίο ανήκει
στην τάξη των Σωληνανθών και στην οικογένεια των Χειλανθών. Είναι θάμνος
μικρού ύψους (έως 30 εκατοστά), με όρθιους βλαστούς, εξαιρετικά ανθεκτικός,
αναδύει πολύ ευχάριστο άρωμα
12
13. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
Τα φύλλα του θυμαριού, όταν ξεραθούν, αποκτούν καφεπράσινο
χρώμα και αναδύουν το άρωμα τους όταν θρυμματιστούν. Η γεύση τους είναι
πολύ δυνατή, ελαφρώς καυστική και πλούσια. Μαζί με τους αποξηραμένους
ανθούς χρησιμοποιούνται ως μπαχαρικό για τον αρωματισμό διαφόρων
φαγητών σε ψάρια, κρέατα, σε διάφορες σάλτσες, σούπες κ.λ.π. Είναι ένα
από τα βασικά συστατικά του λικέρ βενεδικτίνη.
Το θυμάρι είναι ιδιαίτερα αγαπητό στις μέλισσες και το θυμαρίσιο μέλι
είναι εξαιρετικής ποιότητας. Περιέχει αιθέριο έλαιο σε ποσοστό 1-2% και κύριο
συστατικό του είναι η θυμόλη ή, αλλιώς, καμφορά του θυμαριού, έχει δε
χρήσεις στην αρωματοποιία και στην οδοντιατρική.
Υπάρχουν και καλλωπιστικές ποικιλίες που καλλιεργούνται σε
διάφορους κήπους.
ΤΣΑΪ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ
Το γένος Sideritis L. περιλαμβάνει μια πληθώρα φυτικών ειδών
αποτελούμενων από ποώδη ετήσια, ποώδη πολυετή, καθώς και μικρούς
θάμνους. Πρόκειται για αρωματικά – φαρμακευτικά φυτά που ανήκουν στην
οικογένεια των Χειλανθών.
Το παρασκευαζόμενο αφέψημα με το όνομα «Τσάι του Βουνού»
παρουσιάζει πολλές ευεργετικές ιδιότητες, οι οποίες οφείλονται στα συστατικά
του αιθέριου ελαίου του, όπως για παράδειγμα στα φλαβονοειδή. Το
αφέψημα από το φυτό προτιμάται πολύ από τους Έλληνες, ειδικά τους
χειμερινούς μήνες, λόγω της ευεργετικής του επίδρασης σε κρυολογήματα και
φλεγμονές του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος, ιδιότητες που
ενισχύονται με την προσθήκη μελιού. Οι ευεργετικές επιδράσεις οφείλονται
στην αντιφλεγμονώδη, βακτηριοστατική και αντιοξειδωτική δράση του. Ακόμη
θεωρείται ευστόμαχο, εφιδρωτικό, τονωτικό, αντιερεθιστικό και αντιαναιμικό
διότι περιέχει Fe (Floca et al 1981). Οργανοληπτικά το ρόφημα είναι πολύ
εύγευστο και αρωματικό, ενώ μπορεί να καταναλωθεί ζεστό ή κρύο, με
ζάχαρη, μέλι ή και σκέτο. Μέχρι τώρα καλλιέργεια ειδών του φυτού, γίνεται
μόνο στην Ελλάδα.
13
14. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
Κατά τα παλαιότερα χρόνια το φυτό ήταν γνωστό για τη χρήση του στην
παρασκευή αφεψήματος στα ορεινά χωριά. Αποτελούσε όμως σημαντικό
στοιχείο στην τοπική διατροφική και γενικότερη παράδοση. Μετά τη λήξη του
δεύτερου παγκοσμίου πολέμου πολλοί κάτοικοι από τα ορεινά χωριά
κατέφυγαν σε μεγαλύτερες πόλεις όπου διέδωσαν και τη χρήση του τσαγιού.
Έτσι κατά τις δεκαετίες του 50 και 60 όπου πολλοί πλέον κάτοικοι της
επαρχίας είχαν συγκεντρωθεί στα αστικά κέντρα, η κατανάλωση του τσαγιού
άρχισε να αυξάνει πανελλαδικά.
ΜΕΝΤΑ-ΔΥΟΣΜΟΣ
H μέντα (Mentha) είναι ποώδες αρωματικό φυτό της οικογένειας των
χειλανθών των εύκρατων περιοχών. Έχει άνθη ευωδιαστά, λευκά ή ιώδη.
Είναι φυτό φαρμακευτικό, ενώ χρησιμοποιείται στη μαγειρική ως καρύκευμα,
καθώς και ως αφέψημα ή αιθέριο έλαιο.
Χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα ως σήμερα ως αρωματικό στη μαγειρική,
την οινοποιία και στη φαρμακοποιία. Οι αρχαίοι Έλληνες έτριβαν το τραπέζι
με δυόσμο πριν από το γεύμα. Επίσης, αρωμάτιζαν το νερό τού μπάνιου. Από
τον 6ο αιώνα πρωτοσυναντώνται κρέμες καθαρισμού δοντιών με δυόσμο. Τα
ποντίκια φαίνεται να αποφεύγουν τη μυρωδιά του, γι' αυτό και χρησιμοποιείται
για την απομάκρυνσή τους. Στην Αρχαία Ελλάδα ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός
χρησιμοποιούσαν την μέντα κατά της δυσπεψίας, κατά των νευρικών
διαταραχών, κατά των ιλίγγων, της αϋπνίας, της γαστρίτιδας, του βήχα, του
κρυολογήματος, του πονόλαιμου και ως αντισπασμωδικό.
Σε όλα της τα είδη, η μέντα θεωρείται από τα πιο αρωματικά φυτά με
την πιο ευχάριστη γεύση. Έχει, επίσης, πολλές θεραπευτικές ιδιότητες.
14
15. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
Η απόδοση σε αιθέριο έλαιο από τις δύο συγκομιδές μπορεί να φθάσει
τα 8 λίτρα ανά στρέμμα και εξαρτάται κυρίως από την καλλιεργούμενη
ποικιλία, το έδαφος, τις επικρατούσες κλιματικές συνθήκες και τις
καλλιεργητικές πρακτικές
Η μέντα χρησιμοποιείται τόσο στα γλυκά όσο και στα φαγητά.
Προσδίδει μια μέτρια γεύση. Ταιριάζει στα φρούτα αλλά και στα λαχανικά.
Πολύ συχνά χρησιμοποιείται ως ρόφημα, τσάι με γεύση μέντας.
ΑΡΜΠΑΡΟΡΙΖΑ
Η αρμπαρόριζα που είναι γνωστή και ως πελαργόνιο από το
βοτανικό της όνομα, είναι ένα χαμηλό φυτό με πράσινα όμορφα δαντελωτά
φύλλα και λευκα-μωβ λουλούδια που ανθίζουν το καλοκαίρι.
Γενικότερα είναι ανθεκτικό φυτό και θεωρείται εντομοαπωθητικό.
15
16. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
Γενικότερα τα φύλλα της αρμπαρόριζας χρησιμοποιούνται σε διάφορα
γλυκά, στα λουκούμια και στα παγωτά για το άρωμα τους αλλά
χρησιμοποιούνται ακόμα και στην οινοποιεία.
ΤΙΛΙΟ ή ΦΛΑΜΟΥΡΙ
Δένδρο φυλλοβόλο πολυετές, ανήκει στην οικογένεια των Tiliaceae,
μπορεί να φθάσει σε ύψος τα 15-25 μ. Έχει καρδιοειδή πριονωτά
σκουροπράσινα φύλλα και άνθη ανοιχτοκίτρινα με γλυκιά μυρωδιά,
μελιτογώνα, κρεμαστά τα οποία εμφανίζονται στις αρχές του καλοκαιριού και
κιτρινοπράσινους καρπούς. Τα άνθη και τα φύλλα είναι αυτά τα οποία
χρησιμοποιούνται για φαρμακευτικούς σκοπούς.
Για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες είναι γνωστά τα άνθη και τα φύλλα
του δέντρου τα οποία περιέχουν μαλακτικές ουσίες, πτητικά έλαια πλούσια σε
φαρνεζόλη, διάφορα γλουκονικά, σάκχαρα, στυπτικά και ουσίες παρόμοιες με
την βιταμίνη Ε.
Τα άνθη της φλαμουριάς συλλέγονται αμέσως μόλις ανθίσουν γιατί
αργότερα αναπτύσσουν ναρκωτικές ιδιότητες. Τέλος, δίνει λάμψη σε ξηρά και
ευαίσθητα μαλλιά.
ΛΕΒΑΝΤΑ
Η λεβάντα είναι γένος φυτών που ανήκει στην οικογένεια των
Χειλανθών . Το γνωστότερο γένος είναι η λαβαντούλα, που περιλαμβάνει
γύρω στα 25 είδη. Είναι ιθαγενές των παραμεσόγειων περιοχών. Επίσης,
απαντάται στα Κανάρια Νησιά, στην Ινδία και σε άλλες ασιατικές χώρες.
Το αιθέριο έλαιο της λεβάντας χρησιμοποιείται στην αρωματοποιία, τη
σαπωνοποιία και στη φαρμακευτική ως τονωτικό και αντικαταρροϊκό. Κύριο
συστατικό του είναι η χημική ένωση οξικό λιναλύλιο. Εκτός αυτού, περιέχει
αλκοόλες.
16
17. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
Στην Ελλάδα καλλιεργείται στην Αρκαδία, την Κεφαλληνία, τις Σέρρες
την Κομοτηνή και τη Σαμοθράκη.
ΧΑΜΟΜΗΛΙ
Το χαμομήλι είναι ποώδες φυτό, η επιστημονική ονομασία του οποίου
είναι Chamomilla.Το γένος περιλαμβάνει περί τα 70 είδη το γνωστότερο των
οποίων του είναι το Χαμαίμηλον το κοινόν ή Ματρικαρία το χαμαίμηλον . Αυτό
το είδος φύεται και στην Ελλάδα όπου είναι γνωστό με τα ονόματα χαμομήλι,
χαμόμηλο, και στην Κύπρο είναι γνωστό και ως μουγιόχορτο.
.
Το χαμομήλι έχει ηρεμιστικές, τονωτικές αλλά και αντισηπτικές και
εντομοκτόνες ιδιότητες. Με απόσταξη των ανθέων λαμβάνεται πολύτιμο
αιθέριο έλαιο οι ιδιότητες του οποίου μοιάζουν με εκείνες του αιθέριου ελαίου
της Ανθεμίδος της ευγενούς, ιθαγενούς φυτού της Καλιφόρνιας όπου και
καλλιεργείται ως διακοσμητικό.
Από τα άνθη του χαμομηλιού κατασκευάζεται τo ομώνυμο αφέψημα.
Επίσης, εκχυλίσματα χαμομηλιού χρησιμοποιούνται σε διάφορα καλλυντικά ή
σαμπουάν.
ΚΑΝΕΛΑ
Κανέλα ονομάζεται το μπαχαρικό που παράγεται από το φλοιό φυτών
του γένους Κιννάμωμο. Χρησιμοποιείται κυρίως στη μαγειρική και τη
ζαχαροπλαστική. Οι φαρμακευτικές του ιδιότητες αξιοποιήθηκαν από την
αρχαιότητα και χρησιμοποιήθηκε για τη διατήρηση τροφίμων. Το μπαχαρικό,
στην μορφή του έτοιμη προς κατανάλωση έχει καστανοκόκκινο χρώμα, είτε σε
μορφή σκόνης είτε σε μορφή φλούδας και έντονο άρωμα.
17
18. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
Η κανέλα χρησιμοποιείται στην παραδοσιακή κουζίνα πολλών
πολιτισμών. Συμπεριλαμβάνεται ως κύριο συστατικό σε συνταγές για μίγματα
μπαχαρικών (π.χ. κάρυ), ποτά και λικέρ, καφέδες και αναψυκτικά (π.χ.
καπουτσίνο, κανελάδα), γλυκά (ρολά κανέλας, μηλόπιτα, ρυζόγαλο,
μπακλαβάς, ζαμπαγιόνε), καθώς και κρέατα (χουνκιάρ μπεγιεντί, καϊσερλί).
«ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ» ΒΟΤΑΝΑ
Αν και τα βότανα στη μεγάλη πλειοψηφία τους είναι ωφέλιμα για την
υγεία του ανθρώπου και έχουν πολλαπλές χρήσεις στην καθημερινή τους
ζωή, υπάρχουν ορισμένα βότανα τα οποία θεωρούνται επικίνδυνα.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων βοτάνων είναι η κάνναβη, η ηρωίνη, η
κοκαΐνη, κ.ά.
ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΕΧΝΗΜΑΤΟΣ
Για να έχουμε ένα οπτικό αποτέλεσμα της έρευνάς μας και να δείξουμε
στους υπόλοιπους συμμαθητές μας τα διάφορα είδη βοτάνων αποφασίσαμε
να κάνουμε ως δράση ένα φυτολόγιο βοτάνων και μια αφίσα.
18
19. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
Αρχικά, συγκεντρώσαμε βότανα τα οποία φέραμε από το σπίτι μας και
αφού τα τοποθετήσαμε μέσα σε εφημερίδες, για να ξεραθούν, τα βάλαμε μέσα
σε ένα βιβλίο για αρκετό καιρό. Στη συνέχεια, φέραμε χαρτόνια και κολλήσαμε
πάνω τους πλαστικές διαφάνειες και τοποθετήσαμε μέσα τα ήδη
αποξηραμένα αρωματικά φυτά. Τέλος, ντύσαμε το φυτολόγιο με χρυσό
χαρτόνι και δέσαμε τα φύλλα μεταξύ τους με κορδέλα.
Όσον αφορά την κατασκευή της αφίσας, γεμίσαμε πλαστικά σακουλάκια
με αρωματικά βότανα και αφού γράψαμε πάνω τους το όνομα του κάθε
βοτάνου, τα κολλήσαμε πάνω σε λευκό χαρτόνι προκειμένου να την
παρουσιάσουμε στην τάξη μας.
Εκπαιδευτική επίσκεψη
Επεκτείναμε τις γνώσεις μας με μία εκπαιδευτική εκδρομή στο ΤΕΙ Γεωπονίας
Θεσσαλονίκης. Εκεί, μας υποδέχτηκε η καθηγήτρια του τμήματος
Αρωματικών-Φαρμακευτικών Φυτών, η οποία παρουσίασε σε εμάς με τη
βοήθεια του Power Point στον υπολογιστή τη χρήση και τον τρόπο
19
20. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
αξιοποίησης και καλλιέργειας των βοτάνων στην καθημερινή μας ζωή. Αυτό το
πέτυχε χρησιμοποιώντας οικεία παραδείγματα και κάνοντας διάλογο μαζί μας.
Ιδιαίτερη εντύπωση μας έκανε η συμβουλή της «να επιλέγουμε μόνοι μας για
τον εαυτό μας ό,τι μας αρέσει και να μην πιεζόμαστε με το τι λένε οι γύρω
μας». Στην παρουσίασή της, επεσήμανε κυρίως τις ιδιότητες και τα
χαρακτηριστικά της ρίγανης και τόνισε πως «το κάθε βότανο είναι ξεχωριστό
και χρησιμεύει για διαφορετική καταπολέμηση ασθενειών, αλλά για να είναι
αποτελεσματικό πρέπει να το αξιοποιήσουμε με τον κατάλληλο τρόπο». Μία
τελευταία ενέργειά της πριν φύγουμε από την αίθουσα ήταν να μας προσφέρει
διάφορα είδη αρωματικών φυτών και να μας προτρέψει να δημιουργήσουμε
το δικό μας τσάι ή αφέψημα επιλέγοντας αυτά που μας ταιριάζουν
περισσότερο, αλλά να προσέξουμε να μη γίνουμε υπερβολικοί.
Η εκπαιδευτική εκδρομή ολοκληρώθηκε με την επίσκεψή μας σε τρία
εργαστήρια, όπου διάφοροι καθηγητές και σπουδαστές μας έμαθαν πολλά,
πραγματοποιώντας μια σειρά πειραμάτων.
20
21. Είδη και καλλιέργεια βοτάνων
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Διακοσμητικά Φυτά για το Σπίτι και το Γραφείο
The Herb Society’s, Πλήρης Οδηγός Φαρμακευτικών Βοτάνων
http://el.wikipedia.org
Ιστοσελίδα του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων
Ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου Αιγαίου
21
