1. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
-1-

2. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
2012 îí
-2-

3. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
À
ÀÐÄÛÍ Æ¯ÆÈÃ×ÈÍ, ÒªÐÈÉÍ ÕÎØÎÉ ØÀÃÍÀËÒ, ÇÓÓÍÛ
ÌÀÍËÀÉ ÕªÃÆÌÈÉÍ ÇÎÕÈÎË× ËÓÂÑÀÍÆÀÌÁÛÍ
̪ÐÄÎÐÆÈÉÍ ÍÝÐÝÌÆÈÒ ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ
Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ
ÇÓÐÃÈÉÍ ÖÎÌÎÃ
Õèëèéí Öýðãèéí Äóó, Á¿æãèéí ×óóëãà ¿¿ñ÷
õºãæñºíèé
70
æèëèéí îéä çîðèóëàí á¿òýýâ
Õÿíà òîõèîëäóóëñàí:
Õÿíàí ò èîëäóóëñà
Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí:
íàí
äóóëñàí:
ÕÖÄÁ×-ûí äàðãà, õóðàíäàà Á.Ãàíõóÿã
Ò¿¿õýí çàìíàëûã áè÷èæ, õýâëýëä áýëòãýñýí:
Ø.Äîðæáàë
Ãýðýë çóðãèéã áýëòãýñýí:
Î.Áàòæàðãàë, Á.Ãàíõºëºã
Ýõèéã øèâñýí:
×.Àíõáàÿð
2012 îí
-3-

4. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
Ìýíä÷èëãýý
Õèëèéí öýðãèéí äóó, á¿æãèéí ÷óóëãûí õºãæèë, äýâøèëä
ìýäëýã áîëîâñðîë, õ¿÷ õºäºëìºð, àâúÿàñ ÷àäâàðàà çîðèóëæ èðñýí
¿å ¿åèéí àõìàäóóä, àæèë ¿éëñèéã íü çàëãàìæëàí ¿ð á¿òýýëòýé
õºäºëìºðëºæ áàéãàà íèéò óðàí á¿òýýë÷èä, àæèëòíóóä, òýäíèé
ãýð á¿ëä áîëîí áèäýíòýé õàìòðàí àæèëëàäàã áàéãóóëëàãà,
èðãýä òà á¿õýíä ò¿¿õò 70 æèëèéí îéãîî òîõèîëäóóëàí áàÿðûí
ìýíä÷èëãýý ºðãºí äýâø¿¿ëüå.
Àíõ 1942 îíû 3 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäðèéí Äîòîîä ßâäëûí
ßàìíû ñàéäûí øèéäâýðýýð Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû äóó áà òàíöíû
íýãäñýí àíñàìáëü íýðòýéãýýð ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí ºíººãèéí
óðàí á¿òýýëèéí ìýðãýæëèéí óðëàãèéí áàéãóóëëàãà íü óëñûí
õèë õàìãààëòàä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà õèë÷èä, òýäíèé ãýð á¿ë,
õèë õàìãààëàëòàä òóñëàõ õ¿÷íèé ãèø¿¿ä áîëîí õèë îð÷ìûí
íóòàã äýâñãýðò àæèëëàæ, àìüäàð÷ áàéãàà àðä èðãýäýä óðëàã,
ñî¸ëîîð ¿éë÷ëýõ ¿íäñýí ¿¿ðãèéíõýý õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãààãàà
ÿâóóëàõûí çýðýãöýý ìýðãýøñýí óðàí á¿òýýë÷äýýð ýãíýýãýý òýëæ,
ýðäìèéí ÷óóëãà áîëîõ çîðèëò òàâèí àæèëëàæ áàéíà.
Ìàíàé àõìàä ¿åèéí óðàí á¿òýýë÷èä óëñ îðíû ìààíü ãàäààä öàãèéí áàéäàë òîãòâîðã¿é áàéõ õ¿íäõýí æèë¿¿äýä
¿íäñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéí çýðýãöýý õèëèéí òóëãàðàëòàä áèå÷ëýí îðîëöîæ õèë÷íèéõýý ¿¿ðãèéã íýð òºðòýé áèåë¿¿ëæ
áàéñíûã ýíä îíöëîí äóðäàõàä òààòàé áàéíà.
Õèëèéí öýðãèéí äóó á¿æãèéí ÷óóëãûí 70 æèëèéí ò¿¿õèéã áè÷èëöñýí, õèë÷èä, àðä èðãýääýý óðëàã ñî¸ëîîð ¿éë÷ëýõ
íýð òºðòýé ¿éëñýä õºäºëìºð, á¿òýýëýý çîðèóëñàí ¿å ¿åèéí óðàí á¿òýýë÷èä, àæèëòíóóä òà á¿õýíäýý àæëûí ºíäºð àìæèëò,
ýë÷èä,
àæëûí
ë
ëû
àìüäðàëûí õàìãèéí ñàéí ñàéõàí á¿õíèéã õ¿ñýí åðººå.
×óóëãûí äàðãà
ûí
õóðàíäàà
äàà
-4-
Á.Ãàíõóÿã
Á.Ãàíõó

5. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
ªÌͪÒêË
Óÿíãàò äóó õºãæèì, óðàí öîãëîã á¿æãýýðýý
¿çýã÷èä õèë÷äýý ¿åèéí ¿åä áàÿñãàæ èðñýí Õèëèéí öýðãèéí
äóó á¿æãèéí ÷óóëãà 70 íàñ õ¿ðëýý.
Õèëýýð îâîãëîñîí ýíý ÷óóëãà àíõ óðëàãèéí òàñàã
íýðòýé òóëãûí ÷óëóóãàà òóëæ, õî¸ð æèëèéí äàðàà áóþó 1942
îíä Äîòîîä ßâäëûí ßàìíû Äóó áà òàíöíû íýãäñýí àíñàìáëü
áîëæ ºðãºæèí õºãæñºí áºãººä ýíý õóãàöààíä õî¸ð ÷ óäàà
òàòàí áóóãäàæ ò¿ð õóãöààãààð ¿éë àæèëëàãàà íü òàñàëäàæ
áàéñàí ò¿¿õòýé.
Àëü ÷ íèéãìèéí ºíãºíä àðä ò¿ìýíäýý, õèë÷èääýý
õ¿ð÷ ¿éë÷èëäýã öîðûí ãàíö ÷óóëãà áîë õèëýýðýý îâîãëîñîí
ýíý ÷óóëãà áàéñàí þì. Çóíû õàëóóí, ºâëèéí õ¿éòýíä çóòðàõ
ÿäðàõûã ¿ë àæðàí ýõ îðíûõîî äàðõàí õèëä ñî¸ëûí ¿ðèéã
òàðüæ ÿâàà òóñ ÷óóëãûí òóóëñàí çàì àðâèí áàÿëàã áèëýý.
Îðîî áóñãàà öàãèéí ýðõýýð åðýýä îíû ýõýýð îëîí ç¿éë
çàõ çàìáàðààãàà àëäñàíûã äàëèìäóóëæ æèëäýý äîð õàÿæ
íýãýýñ õî¸ð óäàà õèëäýý î÷äîã ÷óóëãûã ìààíü íýãòãýõ íýðýýð
óñòãàñàí ÷ øèíý ìÿíãàíû áîñãîí äýýð Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí
ãàçðûí øèéäâýðýýð äàõèí áàéãóóëàãäàæ, ºä㺺 ºðãºæèí
áýõæèæ õýäèéíýý õºë äýýðýý áàò çîãñæýý.
Õàðèí ¿éë÷ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí ÷óóëãà íü ¿íýíäýý
õèëä ¿çýãäýõ íü áàéòóãàé Óëààíáààòàðûí óòààíä õîðãîäñîîð
õèë÷äèéã îþóí ñàíààíû õóâüä õîõèðîîæ õýäýí æèëèéí í¿¿ð
¿çñýíèéã õýí õ¿íã¿é ñàíàæ ë áàéãàà. Ýíý áîë õèë÷äýä ãàøóóí
ñóðãàìæ áîëñîí þì. Îí öàã óëèðàí îäîõûí õýðýýð îëîí ç¿éë
á¿äãýð÷ çàðèì íü îð òàñ ìàðòàãäàõ íü ÷ áèé.
Òóñ ÷óóëãûí ò¿¿õ ÷ ÿëãààã¿é. Ìîíãîë îðîí ìààíü
õºãæèí äýâøèæ, ìîðü òýìýýãýýð õèë÷èääýý õ¿ð÷ óðëàã
ñî¸ëîîð ¿éë÷èëæ ýõýëñýí òýðòýý äàëàí æèëèéã ºíººäºðòýé
õàðüöóóëàõûí àðãàã¿é áîëæýý
Ýíý õóãàöààíä ãàíö õî¸ð òàíèëöóóëãà òºäèé ÷ ýñ
òîîöâîë ÷óóëãûí ¿¿õ ò¿¿õèéã áàãòààñàí çóðãèéí öîìîã,
äóðñàìæ äóðòãàëûí íîì åð ãàð÷ áàéãààã¿é áîëîëòîé.
Òèéìýýñ çàðèì ò¿¿õýí áîäèò áàðèìò ìàðòàãäàõàä õ¿ð÷ýý.
Áýðõøýýë ñààäûã áèå ñýòãýëèéí õàòààð òóóëæ ÿâàà òóñ
÷óóëãûí õàìò îëíû ò¿¿õèéã òîâ÷ áîëîâ÷ áè÷èæ ¿ëäýýå!
õýìýýí çîðèãëîæ ¿çýã öààñ íèéë¿¿ëñýíèé ó÷èð ÷ ýíý þì.
×óóëãûí ò¿ð¿¿ ¿åèéíõýí äóó á¿æãýýð õèë÷äýý
áàÿñãàõûí ÷àöóó, áàðóóí õÿçãààðò áóó áàðèí òóëàëäàæ
ÿâñàí ò¿¿õèéã ë ãýõýä õýí ÷ ñàíàõã¿é áîëæýý. Ýíý òàëààð
ãàðñàí ãàíö íýã íîì òîâõèìîëûã ñºõººä ÷ ¿ã îëæ ¿çñýíã¿é.
Óã íü èõ áàãà ãýëòã¿é ò¿¿õ ò¿¿õýýðýý, ¿íýí ìºíººðºº áàéõ
ñàéõàí ø¿¿ äýý. Àâüÿàñëàã õºãæìèéí çîõèîë÷ Ëõà.Äîðæ
ç¿¿í õèëä òîãëîëòîîð ÿâæ áàéõäàà “Àìðàãèéí äóó” áóþó àðä
ò¿ìíèé äóíä “Öýíõýð äóðäàí àë÷óóð” õýìýýí àëäàðøñàí
äóóãàà áàÿí õóóð õºãæèì äýýð çîõèîñíûã ìàíàé ÷óóëãûí
äóó÷èí Áàäàì-Î÷èðûí Òýðáèø ãýäýã ýìýãòýé àíõëàí äóóëæ,
õèë÷èääýý õ¿ðãýæ áàéñíûã öóã àæèëëàæ ÿâñàí óðàí á¿òýýë÷
íºõºä íü äóðñàí ÿðüæ, áè÷èæ òýìäýãëýæ ¿ëäýýæýý. Ãýòýë
ýíý äóóã òýð ¿åèéí àðäûí öýðãèéí àíñàìáëèéí Ëõàì ãýäýã
äóó÷èí àíõ äóóëñàí ìýòýýð ÿðüæ áàéõ þì. Åð íü Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé ç¿ðõ ñýòãýëä õîíîãøèí ¿ëäñýí îëîí ñàéõàí äóó
òóñ ÷óóëãààñ ýõòýé ãýäãèéã ÷ õ¿ì¿¿ñ ìýääýãã¿é, òîîäîãã¿é
àæýý. Òóõàéëáàë Ë.̺ðäîðæèéí “Ò¿¿õò õèë”, “Ýõ îðîí”,
-5-

6. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
Ëõà.Äîðæèéí “Ìîíãîë ìîðü”, “Ýðõìèéí äýýä” ãýýä îëîí äóó
Õÿçãààðûí áà Äîòîîäûí Öýðãèéí Äóó áà òàíöíû àíñàìáëèéí
òàéçàí äýýðýýñ àíõ öóóðàéòàí, äàðàà íü ººð äóó÷èä
çàëãàìæëàí äóóëñàí þì áèëýý.
Ýíý ìýò æèøýý îëíûã äóðäàæ áîëîõ áàéíà. Áèäíèé
ýìõýòãýñýí ýíý öîìîã ¿íäñýí ãóðâàí õýñýãòýé. Ýõíèé õýñýãò
÷óóëãûí ò¿¿õýí çàìíàëûã, ìºí óäèðäàæ áàéñàí çàõèðàë
äàðãà, óðàí ñàéõíû óäèðäàã÷ íàð áîëîí óðàí á¿òýýë÷äèéí
ýãíýýíýýñ òºðñºí àëäàðòíóóäûã îðóóëëàà. Äóó áà òàíöíû
àíñàìáëü àíõ áàéãóóëàãäñàí 1940-1953, 1971-1994, 2001
îíîîñ îäîîã õ¿ðòýë õºãæëèéí ãóðâàí ¿å øàòàíä õóâààæ áîëîõ
þì ãýæ ¿çýýä öîìîãîî á¿òýýëýý. Àìü àìüäðàëàà ÷óóëãàäàà
çîðèóëñàí ýíý õ¿ì¿¿ñèéã á¿ãäèéã áàãòààõûã çîðüñîí ÷ àëü
íýã áàéäëààð íýð, ãýðýë çóðàã íü îðîîã¿é ¿ëäñýí õ¿í áàéõûã
¿ã¿éñãýõã¿é. 1940-ººñ 1950-ààä îíû ¿åèéí çóðàãíóóä õýò
ìóóäñàí ó÷èð á¿äýã ãàðñàí, àíõíûõ ó÷ðààñ àëäàæ îíîñîí,
äóòóó äóëèìàã ç¿éë áàéõ íü ìàãàä òóë õ¿ëöýë º÷üå! ßìàðòàé
÷ öîìîã áýëýí áîëæ, äóðñàìæèéí íîì ýìõëýõ àæèë ¿ëäëýý.
Îëîí æèë ºíãºðñºí áîëîõîîð ÿëàíãóÿà äº÷, òàâèàä
îíû ¿åèéí óðàí á¿òýýë÷äèéí òàëààð á¿ðýí á¿òýí îðóóëíà
ãýäýã õýö¿¿ àæ. Ýä¿ãýý ýíõ òóíõ áàéãàà æ¿æèã÷äèéí äóðñàìæ
ÿðèà, ÒÅÃ-ûí àðõèâûí áàðèìò ñýëòèéã ò¿øèãëýæ íýëýýä
ç¿éë îëæ ìýäñýí ÷ çóðàã õºðºã íü îëäîõã¿é áîëæýý. Òýð
õ¿ì¿¿ñèéí ¿ð õ¿¿õýä, à÷ ãó÷ íü õýí õààíà ÿâààã ìýäýõ
àðãàã¿é. Àëò øèã ñàéõàí àõìàä õ¿ì¿¿ñýý àìüä àõóéä íü
äóðñàìæ ÿðèàã íü ¿ëäýýñýí áîë ìºí ÷ ñóðãàìæòàé, ºãººæòýé
áàéõ áàéæ äýý ãýõ ñýòãýë òºðñºíèéã íóóõ þóí. Äàëààä îíû
áóþó äóíä ¿åèéí óðàí á¿òýýë÷äèéí õóâüä ÷ áàñ ë öººðñººð
áàéãàà íü õàðàìñàë òºð¿¿ëíý. “×àìëàõààð ÷àíãà àòãà” ãýæ ¿ã
áèé. Îãò îðã¿éã áîäâîë îâîîã íü áîñãîëîî. “Îâîî” áîññîí
õîéíî öààøèä ÿàæ áàÿæóóëàõ, õºãæ¿¿ëýõýý îäîîãèéí çàëóóñ
ìýäýõ áèç ýý.
×óóëãûíõàà ò¿¿õýí çàìíàëûã õîæóó ÷ ãýëýý öàã
àëäàëã¿é áè÷èæ ¿ëäýýí, äóðñàìæèéí íîì, çóðãèéã öîìîã
ãàðãàÿ ãýñýí ÷óóëãûí äàðãà, õóðàíäàà Á.Ãàíõóÿã, ò¿¿íèé
óäèðäñàí õàìò îëíû á¿òýýë÷ ñàíàà÷èëãà àðãàã¿é ë í¿äýý
îëñîí çºâ àæèë áîëæýý ãýæ àíõ áîäñîí ìèíü àëäààã¿é
áîëîëòîé.
Öîìîã á¿òýýõ, ò¿¿õýí çàìíàëûã òýðë¿¿ëýõýä áèäýíä
ã¿í òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí á¿õ õ¿íä, ÿëàíãóÿà Õèë Õàìãààëàõ
Åðºíõèé Ãàçðûí Òºâ àðõèâûí àæèëòíóóä, óëñûí õèëèéí
ò¿¿õèéí ìóçåéí àæèëòàí, õóðàíäàà Ã.Õ¿¿æèé, Òàãíóóëûí
Åðºíõèé Ãàçðûí òóñãàé àðõèâûí äàðãà, õóðàíäàà
Ä.Áóäæàâ, àæèëòàí Á.Îþóí÷èìýã, ÷óóëãûí àõìàä óðàí
á¿òýýë÷ Ä.Áàòöýíãýë, Î.Íîðæìàà, Ð.Äîâ÷èí, Ã.Ãýëýãæàìö,
Ï.Íàðàíöýöýã, Ã.Áîðõ¿¿, õàìòðàí àæèëëàñàí õîøóó÷
Î.Áàòæàðãàë, ìºí JEBS-Z ÕÕÊ-íû çàõèðàë áýëòãýë äýä
õóðàíäàà Ñ.Ýíõáàÿð íàðòàà õàëóóí òàëàðõàë èëýðõèéëæ
áàéíà.
Òºðèéí õîøîé øàãíàëò, àðäûí æ¿æèã÷èí, çóóíû
ìàíëàé õºãæìèéí çîõèîë÷ Ëóâñàíæàìáûí ̺ðäîðæèéí
íýðýìæèò õèëýýðýý îâîãëîñîí òóñ ÷óóëãûí õàìò îëíû óðàí
á¿òýýë óëàì äýëãýð÷ ÿâàõûã åðººå!
Íîìûí öàãààí áóÿí àðâèæèõ áîëòóãàé!
-6-
Øàíæìÿòàâûí Äîðæáàë
2012.04.08-íû ºëçèéò ñàéí ºäºð

7. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
Õèëèéí Öýðãèéí äóó á¿æãèéí ÷óóëãûí
ò¿¿õýí çàìíàë
Íýã. ×óóëãà òóëãûí ÷óëóóãàà òóëæ, õºãæñºí îí æèë¿¿ä
(1940-1953)
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí çýâñýã íýãò àõàí ä¿¿ñ Õàëõûí ãîëä
ßïîíû ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã áóò öîõèæ, äîòîîääîî õ¿í àðäûí ñýòãýë
àìðàí, õ¿ëýã ìîðüäûí çîî ò¿ð àìñõèéñýí ÷ äýëõèéí äàéíû
õàðàíãà äýëäýæ, Ãèòëåðèéí Ãåðìàí, Ïîëüø óëñûã ýçëýí àâñàíààð
õî¸ðäóãààð äàéí ýõëýí îëîí óëñûí áàéäàë íýí õóðöàäñàí áèëýý.
Ãàäààä äîòîîäûí íºõöºë áàéäàë èéì ¿åä Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò
Íàìûí Òºâ õîðîîíîîñ Õÿçãààðûí öýðãèéí áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèéã
ñî¸ë óðëàãààð ¿éë÷ëýõ ÿâäàëä îíöãîéëîí àíõààð÷ óëìààð 1940
îíä Äîòîîä ßâäëûí ßàìíû Õÿçãààðûí áà Äîòîîäûí öýðãèéí
àíñàìáëûã øèíýýð áàéãóóëàõààð øèéäâýðëýæýý. Èéíõ¿¿ 1940 îíû
9 ä¿ãýýð ñàðä Áºõºã, Ò¿ðãýíèé ãîëä öýðãèéí àëáà õààõààð èðñýí
øèíý äàé÷äààñ àíõ 20 õ¿íèéã øàëãàðóóëàí àâ÷ Îäîí òýìäýãò òóñãàé
õîðîîíû äýðãýä óðëàãèéí òàñãèéã áàéãóóëàí òóëãûí ÷óëóóãàà òóëñàí
áàéíà. Àõìàä æ¿æèã÷äèéí äóðñàìæ ÿðèàíààñ ¿çýõýä äàðãààð íü
Ýðýíäîîãèéí Ýðýýíõ¿¿ àíõ àæèëëàñàí áºãººä óðëàãèéí òàñàã íü
ãóðâàí ãýðò áàéðëàæ áàéãààä ºâºë íü Óëààíáààòàð õîò äàõü õÿòàäûí
õî¸ðäóãààð ãóäàìæèíä áàéñàí Õÿçãààðûí öýðãèéí ò¿ð êóðñèéí ÿãààí
áàéøèíãèéí õî¸ðäóãààð äàâõàðò áàéðëàí õ¿ì¿¿ñýý ñóðãàõ, áàéðëàæ
áóé õîðîîíûõîî óðàí ñàéõàí÷èäòàé õàìòðàí êîíöåðò òîãëîõ, ¿äýøëýã
çîõèîõ çýðýã àæëûã õèéæ áàéâ.
Äßß-íû ñàéäûí 1942 îíû 3 äóãààð ñàðûí 3-íû 127 äóãààð
òóøààëààð Äîòîîä ÿàìíû Äóó áà òàíöíû íýãäñýí àíñàìáëèéã
áàéãóóëñàí áàéíà. Òóøààëä “Ýíýõ¿¿ àíñàìáëèéã øóóä óäèðäàõûã
àíñàìáëèéí äàðãûí òóñëàõ áºãººä óðàí ñàéõíû óäèðäàã÷ /Áàãà óëñ
òºðèéí óäèðäàã÷/ íºõºð Ýðýýíõ¿¿ä äààëãàñóãàé! ... Àíñàìáëèéí àæèëä
ä¿¿ðýí òóñëàëöàõ ÿâäëûã Öàãäàí ñýðãèéëýõ, Çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
ãàçðóóäûí Óëñ òºðèéí õýëòñèéí äàðãà íàð áà Àþóëààñ õàìãààëàõ
ãàçðûí íàìûí õîðîîíû äàðãà íàðò òóñ òóñ äààëãàñóãàé!” ãýæýý.
Çàõèðëààð Áººãèéí Ñîäíîì, óðàí ñàéõíû óäèðäàã÷ààð Ý.Ýðýýíõ¿¿ã
òîìèëîí àæèëëóóëæýý.
“Íýãäñýí àíñàìáëèéí îðîí òîî áà òºñâèéã áàòëàõ òóõàé”
ÿàìíû ñàéäûí òóøààë ãàð÷ “Òóñ Äßß-íû íýãäñýí àíñàìáëèéí ýíý
1942 îíû 3 äóãààð ñàðûí 1-ýýñ ìºí îíûã äóóñòàë àæèëëàõ á¿õ
îðîí òîî áà ìºíãºí çàðäëûí òºñâèéã ¿éëäýæ, òºëºâëºí õàâñàðãàæ
èð¿¿ëñýíèéã áàòàëñóãàé!” ãýñýí áàéíà. Àíñàìáëü íü íàéðàë äóó,
õºãæèì, á¿æèã àíãèéã áàéãóóëæ óðàí á¿òýýëèéíõýý àíõíû òîãëîëòûã
ìºí îíû 5 äóãààð ñàðä Ìàéí áàÿðààð Ãýñýð ñ¿ìä áóþó òóñãàé õîðîîíû
êëóáò õèéñýí áàéíà. ×óóëãà íü îðîí òîî, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä
ºðãºæèí, øèíý òóòàì ýíý àéëûã õºë äýýðýý áîñ÷ ìýðãýæëèéí óðëàãèéí
áàéãóóëëàãà áîëîí ºñ÷ áýõæèõýä òºð çàñàã, ÿàì êîìàíäëàëààñ á¿õèé
ë òàëààð àíõààðàí òóñàëæ áàéâ.
Óðàí á¿òýýëýý òóóðâèõàä ìýðãýæëèéí òàëààñ óëñûí öèðêèéí
ñóðãàã÷ Ñ.Ñ.Ãàëüïåðèí, òºâ òåàòðûí ñóðãàã÷ Á.Ô.Ñìèðíîâ íàð
òóñëàí àæèëëàñàíû õ¿÷èíä óðàí á¿òýýë÷äèéí óð ÷àäâàð áîãèíî
õóãàöààíä äýýøëýí õèë÷èí äàé÷äûí òàëàðõëûã õ¿ëýýõ áîëñîí áàéíà.
Á.Ô.Ñìèðíîâ ë ãýõýä òóñ ÷óóëãûí äîìáîðûí ÷óóëãûã äýëõèéí ñîíãîäîã
õºãæìèéí á¿òýýëýýñ òîãëîæ ñóðàõàä èõýýõýí ç¿òãýë ãàðãàæ, “Êàðìåí”
äóóðèéí îðøèë õºãæèì, “Ñàðíû òóÿà” çýðýã ñîíãîäîã çîõèîëîîñ
äîìáîðûí íàéðàë õºãæèìä áè÷èæ, çààæ òîãëóóëàí, ººðºº òºãºëäºð
õóóð õºãæèìä òîãëîí, ìºí óäèðääàã áàéæýý.
Èéíõ¿¿ ÷óóëãûí óðàí á¿òýýë÷èä äº÷ººä îíû òºãñãºëä ìîíãîë
àðäûí 273 äóóã ãîöëîë, íàéðàë äóóãààð äóóëæ, 480 ãàðóé á¿òýýëèéã
íàéðàë õºãæèìä òîãëîí, ìîíãîëûí îëîí ÿñòíû áîëîí ãàäààäûí íèéò
80 øàõàì á¿æãèéã ÷àäâàðëàã á¿æèãëýäýã áîëæýý. ̺í Í.Â.Ãîãîëèéí
“Áààâãàé” æ¿æãèéã 1942 îíä òîãëîí, ¿çýã÷äýýñ ºíäºð ¿íýëýëò àâ÷
áàéâ.
-7-

8. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
Õÿçãààðûí áà Äîòîîäûí Öýðãèéí Óäèðäàõ Ãàçðûí äàðãà
Á.Äîðæ, Óëñ Òºðèéí õýëòñèéí äàðãà Ä.Ñàíæàà íàðààñ 1942 îíû 6
äóãààð ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ õîðîîíû íýãä¿ãýýð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà,
íºõºð Þ.Öýäýíáàëä áè÷ñýí èëòãýëäýý /ðàïîðò/ “1942 îíû 9 ä¿ãýýð
ñàðä 20 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð àíñàìáëèéã áàéãóóëæ, ÇÕÓ-ûí
òóðøëàãààð óðàí ñàéõàí÷èä íýìýí 55-ä õ¿ðãýñýí íü õèë÷èí äàé÷äûã
öýðýã, ýõ îðîí÷ èíòåðíàöèîíàë÷ ¿çëýýð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä îíöãîé ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ áàéíà”. ãýæýý
Æ¿æèã÷äèéã óðàí á¿òýýëýý ÷àíàðòàé ñàéí õèéõýä íü ÿàìíû
óäèðäëàãààñ áàéíãà àíõààðàë òàâüæ, àõóé àìüäðàëä íü òóñàëæ
áàéñíû íýãýí òîä æèøýý íü ÿàìíû ñàéäûí ãàðãàæ áàéñàí òóøààëààñ
èëýðõèé áàéíà. Çàðèìààñ íü èø òàòâàë “...àíñàìáëüä àæèëëàæ áóé
ýíãèéí ñóðàã÷äûí àæ àìüäðàëûí áàéäëûã õàðãàëçàí æèíõýíý öýðãèéí
àëáàí õààã÷äûí íýãýí ñàðä õýðýãëýæ áóé íîðìûí õîîë áà ò¿ëøíèé
õýìæýýãýýð áîäîæ çîõèõ íîðìûí õîîë, ò¿ëøèéã 1945 îíû 5 äóãààð
ñàðûí 1-ýýñ ýõëýí ñàð á¿ð òîãòìîë áýëýí ¿íýýð îëãîæ áàéõûã òóñ
ÿàìíû Öýðãèéí áýëòãýëèéí ãàçðûí äàðãà, äýä õóðàíäàà Ðýíöýíä
äààëãàñóãàé!” ãýñýí áîë áàñ íýãýí òóøààëä “Õÿçãààðûí öýðãèéí
àíñàìáëèéí äóóíû ãðóïïèéí äàðãà áºãººä óëñûí íýãä¿ãýýð äóó÷èí,
äýñëýã÷ Äîâ÷èí 1938 îíîîñ ýõëýí òóñ ÿàìíû öýðãèéí àíñàìáëüä
òàñðàëòã¿é óäààí æèëýýð ñàéí àæèëëàñàí áºãººä ýíý 1950 îíû
7 äóãààð ñàðûí áàéäëààð íºõºð Äîâ÷èíãèéí á¿õ ø¿ä íü ºâ÷èëæ,
ýì÷ äîêòîðûí ìàãàäëàãààãààð 15 ø¿äèéã õèéëãýõ ÿâäàë ÷óõàë
áîëñîí áºãººä ¿¿íèé ¿íýíä 500 øàõàì òºãðºã øààðäàãäæýý. Ø¿ä íü
äóó÷èí Äîâ÷èíãèéí óëñûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ÿâäàëä
õàìãèéí ÷óõàë ýðõòýí íü áºãººä Äîâ÷èíãèéí àð ãýð, àìüäðàëûí
àðãàã¿é áàéäëûã õàðãàëçàí òóøààõ íü: 1.Ýíýõ¿¿ Äîâ÷èíã õÿçãààðûí
àíãèóäààð ÿâæ àæèëëóóëàõûí ºìíº õýðýãöýýòýé á¿õ ø¿äí¿¿äèéã
íü ÿàðàëòàéãààð õèéëãýæ ã¿éöýòãýõèéã ýìíýëãèéí õýëòñèéí äàðãà,
àõìàä Ãýíäýíäàðæààä ¿¿ðýã áîëãîñóãàé!” ãýñíýýñ òîäîðõîé áàéíà.
Òýð ¿åèéí ÷óóëãûí óðàí á¿òýýë÷èä Óëààíáààòàðààñ õèëèéí
îòðÿä õ¿ðòýë ìàøèíààð ÿâæ, ñóìàí, çàñòàâò åðäèéí õºñ㺺ð î÷èæ,
õèë÷èí äàé÷èääàà óðëàãààð ¿éë÷èëæ áàéñàí áàéíà. Òóõàéëáàë
êîíöåðò òîãëîæ, ¿äýøëýã óóëçàëò çîõèîí, êèíî ¿ç¿¿ëæ, äóó á¿æèã çààí,
áèåèéí òàìèðûí òýìöýýí ÿâóóëäàã áàéñàí áºãººä øààðäëàãàòàé ¿åä
õèëèéí õàðóóë ìàíààíä ãàðäàã áàéæýý.
×óóëãûí óðàí á¿òýýë÷èä “1947 îíû 8 äóãààð ñàðûí 18-íààñ
10 äóãààð ñàðûí 1-íèéã õ¿ðòýë 45 õîíîãèéí õóãàöààãààð õÿçãààðûí
7,8,9,12,17,20,23,24,27,31 ä¿ãýýð îòðÿäûí êëóá, îëîí íèéòèéí
àæèë äýýð äóó õºãæèì, òàíöíû òàëààð òóñëàëöóóëàõààð óëñ
òºðèéí õýëòñèéí äàðãààñ ºãñºí ¿¿ðãèéã ïðàêòèêààð ÿâñàí ñóðàã÷èä
íü àìæèëòòàé ñàéíààð áèåë¿¿ëæ, õÿçãààðûí àíãè îòðÿäóóäààð
êëóá, óðàí ñàéõíû àæèë äýýð áàãàã¿é òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëæ ÷àäñàí
ÿâäëûã òýìäýãëýí” ñàéäûí òóøààëààð ÿàìíû õ¿íäýò ¿íýìëýõ,
ýíãýðèéí öàã, öýðýã ñàâõèí ãóòàë, öýðýã ºìä öàìöààð áîëîí ñàðûí
öàëèíãààð ñóðàã÷ Äîëãîð, Ìèæèä, Ä.Ãàëÿ, Ñàìáóó, Öýäýí, Á.Äîðæ,
Ï.Äàøäàâàà, Ï.Íààæàà íàðûí 40-ººä õ¿íèéã øàãíàñàí áàéíà.
Áàñ íýãýí áàðèìò äóðäâàë “1949 îíä äýñëýã÷ Ö.Ëóâñàíöýðýíãýýð
óäèðäóóëñàí àíñàìáëèéí íýãýí ãðóïï íü Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Çàìûí
áýëõýýñ Äîðíîãîâü àéìãèéí Çàäãàéòûã õ¿ðòýë 1100 ãàðóé êèëîìåòð
ãàçàð ìîðü òýìýýãýýð àÿëàí ÿâæ 7 äóãààð îòðÿäûí á¿õ ñàëáàðûí 80
õóâü, 8 äóãààð îòðÿäûí òºâ, õèëèéí õî¸ð ñóìàí, 10 çàñòàâ áóþó á¿õ
ñàëáàðûã çóóí õóâü, 9 ä¿ãýýð îòðÿäûí 1.2.3 äóãààð çàñòàâ áà îòðÿäûí
òºâ çýðýã õèëèéí 30 ñàëáàð àíãèàð ÿâæ, ìàíàé óëñûí õºãæèë, íàì
çàñãààñ ÿâóóëæ áóé áîäëîãûã óðàí ñàéõíû áèåò óõóóëãààð õýëöýí
îôèöåð, ò¿ð¿¿÷, öýðýã, ãýð á¿ëèéí õ¿ì¿¿ñò ÷àäàìãàé ñàéíààð ¿ç¿¿ëýí
ñîíèðõóóëæ ººðñäèéí ¿¿ðãèéã àìæèëòòàé ñàéíààð áèåë¿¿ëñýí” ãýæ
ñàéäûí òóøààëä òýìäýãëýñýí íü ìàíàé ÷óóëãà õèë õàìãààëàã÷èääàà
óðëàã ñî¸ëîîð õýðõýí ¿éë÷èëæ áàéñíû òîä æèøýý þì. ̺í àéìàã,
ñóì, õèë îð÷ìûí õºäºëìºð÷äºä óðëàã, óðàí ñàéõíààð ¿éë÷ëýõ,
íàì çàñãèéí áîäëîãî øèéäâýðèéã õ¿ðãýõ òàíèóëàõ àæëûã ÷ õèéäýã
áàéæýý. ßàìíû ñàéä 1950 îíä ãàðãàñàí “Îòðÿä àíãèóäààð ÿâñàí
óðëàãèéí áðèãàäûí àæëûí òóõàé òóøààëäàà”...íàìàð ìèíèé 682
òîîò òóøààëààð õÿçãààðûí îòðÿä, çàñòàâóóäààð ÿâæ ... íàì çàñãèéí
-8-

9. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
¿íýí áîäëîãûã õèë÷äèéí áîäèò àìüäðàëòàé õîëáîí, õÿçãààð÷èä áà
ò¿¿íèé ãýð á¿ë, îðîí íóòãèéí àðä ò¿ìíèé äîòîð ñóðòàë÷ëàõ áà àíãè
îòðÿäóóäûí ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí÷óóäàä òóñëàõ ¿¿ðýãòýéãýýð
áàðóóí, áàðóóí ºìíºä, ç¿¿í, ç¿¿í ºìíºä, ýäãýýð äºðâºí ÷èãëýëä
òóñ á¿ð íýãýí áðèãàä áîëîí àæèëëàæýý. Ýäãýýð áðèãàä íü á¿ãä
íèéëæ õÿçãààðûí 11 îòðÿä, õèëèéí ñóìàí, çàñòàâ 123, îðîí íóòãèéí
àéìãèéí òºâ 11, ñóìûí òºâ 13, ýäãýýð áàéãóóëëàãûã äàìæèí ìîðü
áà ìàøèíààð á¿ãä 13 ìÿíãà ãàðóé êèëîìåòð ãàçðààð õî¸ð ñàðûí
õóãàöààíû äîòîð àÿëàí ÿâæ, 242 óäàà òîãëîæ, 14 ìÿíãà ãàðóé
õ¿íä ñîíèðõóóëàí, óëñàä 12 ìÿíãà ãàðóé òºãðºãèéí öýâýð îðëîãûã
îðóóëæýý” ãýæ îíöëîí òýìäýãëýýä äýñëýã÷ Ä.Áàòöýíãýë, Ð.Äîâ÷èí,
Ï.Ëóâñàíäàø, Ï.Äàìáà, æîëîî÷,àõëàõ äýñëýã÷ Äàøçýâýã íàðûí 12
õ¿íèéã òóñ á¿ð 100 òºãðºãººð, àõëàõ äýñëýã÷ Ä.Áàÿíìºíõ, æ¿æèã÷èí
Ã.Ãýëýãæàìö, À.Áàòàà, Ò.Ñàìäàíöîîäîë, Áî.Äàøäàâàà, Á.Äàøäàâàà
íàðûí 14 õ¿íèéã 75 òºãðºãººð, ò¿ð¿¿÷ Áàíçðàã÷, æîëîî÷ Ãîíãîð,
áàéëäàã÷ Ëóâñàíäàìäèí, Äàøäàâàà, Ò¿âä, æ¿æèã÷èí Ï.Íààæàà,
Ã.Áîðõ¿¿ íàðûí 11 õ¿íèéã 50 òºãðºãººð øàãíàí, öýðýã Ãàëñàíæàìö,
Áÿìáàñ¿ðýí, Äàìäèí, Ëóâñàíïóíöàã íàðûã òóøààëààð ñàéøààæ
áàÿð õ¿ðãýæýý.
×óóëãûí æ¿æèã÷èä çºâõºí óðëàãèéí õ¿ì¿¿ñ áàéñàíã¿é áàñ
äàðõàí õèëýý õàìãààëàõ ¿éë õýðýãò àìü áèåý çîðèóëæ ÿâñàíû íýãýí
òîä æèøýý íü ÷óóëãûí óðàí ñàéõíû óäèðäàã÷ Î÷èðûí ׿ëòýì,
íàéðàë äóóíû áàãø Ðàäíààãèéí Äîâ÷èí, æ¿æèã÷èí Ä¿ãýðñ¿ðýíãèéí
Áàÿíìºíõ, ñóðàã÷ Òàâõàéí Ëõ¿íäýâ, Áàòûí Ìèæèä, Ãóíãàà, Áóÿíãèéí
Äîðæ, Ñ¿ðýíãèéí ßäàìæàâ, Òàðâûí Áàòñ¿õ, Æàìáàëûí Ñîíîìæàìö,
Ãî÷îîãèéí Ãýëýãæàìö, Àþóøèéí Áàòàà íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ Áîäîí÷èéí
Õºõòîëãîéí îòðÿäîä óðëàãèéí òîãëîëòîîð ÿâæ áàéõäàà 1948 îíû 6
äóãààð ñàðûí 3-íû ºäºð îòðÿäûí êîìèññàð Æàëáóóãèéí Äàëõæàâûí
óäèðäëàãûí äîð Ìýðãýí óóëàíä áîëñîí òóëãàðàëòàä îðîëöîæ äàðèéí
óòàà ¿íýðëýí, õèë÷íèé ¿¿ðãýý íýð òºðòýé áèåë¿¿ëæýý. Òýä äóðñàõäàà
“Îðîé 18.00 öàãèéí îð÷èìä òóëàëäààí çîãñîæ “Á¿ãäýýðýý öóãëà!”
ãýñýí äîõèîã ºãñºí òóë î÷âîë õèë÷èä ÷ öóãëàð÷ õ¿ì¿¿ñýý á¿ðòãýñíèé
äàðàà ýðýëä ãàð÷ àëòàí àìèà àëäñàí Ñ.Ëõàãâàäîðæ àõìàä,
×îãðîâ, áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí øàðèëûã îëæ èðëýý. Èíãýýä êîìèññàð
Æ.Äàëõæàâ áèäíèéã õî¸ð òàë áîëãîí æàãñààãààä õýëýõäýý: “Ìàíàé
õèë÷äèéí àíñàìáëü õèë÷èí áèäýíä ñàéõàí óðëàã ñî¸ëîîð ¿éë÷ëýýä
çîãñîõã¿é ìàíàé àëäàðò õèë÷èäòýé ìºð çýðýãöýí ýõ íóòãàà äàéñíààñ
õàìãààëàõ ¿¿ðãèéã àìæèëòòàé áèåë¿¿ëñýíä áàÿð õ¿ðãýæ óðëàãèéí
àæèëäàà óëàì èõ àìæèëò îëîõûã åðººå!” ãýñýí þì. Áèä øºíº
90 êì ãàçàð ÿâæ îòðÿäûí òºâä èðæ àìèà àëäñàí õèë÷äèéí øàðèëûã
ýìíýëýãò õ¿ðãýæ ºãººä áàðèãäñàí õàñàã äýýðýì÷äèéã îòðÿäîä àâ÷èð÷
òóøààñàí. Áèäíèéã èðýõýä îòðÿäûí òºâä àæ àõóéí àæèëä òóñàëæ
áàéñàí æ¿æèã÷èí ýìýãòýé ªðíºõèéí Äýæèä, õºãæèì÷èí Äàãâûí
Äàøäàâàà, á¿æèã÷èí Äîëãîðûí Ãàëÿ, äóó÷èí ̺íõèéí Õîðëîî,
õºãæìèéí óäèðäàà÷ Ëõà Äîðæ íàðûí õ¿ì¿¿ñ óãòàí àâ÷ ÿðèà õººðºº
äýëãýæ áèëýý. Ìàðãààø ºã뺺 íü õîøóó÷ Öýíäèéí óäèðäëàãààð
õèë÷äèéã îðøóóëàõ ¸ñëîë áîëîõîä áèä õºãæèìäñºí áºãººä óëààí
òóãààðàà àõìàä Ñ.Ëõàãâàäîðæèéí øàðèëûã îðîîæ áóñàä õèë÷äèéí
õàìò îðøóóëæ áèëýý.” õýìýýí áè÷ñýí íü áèé. ×óóëãûí àõìàä óðàí
á¿òýýë÷èä Ìýðãýí óóëàíä çýâñýãò äýýðýì÷äèéã áóò öîõèõîä áóó
áàðèí òóëàëäñàí íü õýçýý ÷ ¿ë ìàðòàãäàõ ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë þì.
Æèëýýñ æèëä òóñ ÷óóëãûí óðàí á¿òýýë÷äèéí ìýðãýæëèéí óð
÷àäâàð óëàì á¿ð äýýøèëæ, õèë÷äýä òºäèéã¿é àðä ò¿ìýíä íýð àëäðàà
äóóðñãàí, õàéð òàëàðõëûã íü õ¿ëýýõ áîëæýý. Õºãæìèéí áàãø Ëõàâààíû
Äîðæ ººðèéí àâüÿàñààðàà òîäðîí, ò¿¿íèé òóóðâèñàí “Àìðàãèéí äóó”,
“Áèä ÿëíà”, “Ìîíãîë ìîðü”, “Îäîí õîðîî”, “Õèë÷èí”, “¯äýëòèéí äóó”
ãýýä îëîí äóó íü àðä ò¿ìíèé äóíä ò¿ãýí äýëãýð÷ ÷óóëãûí óðûí ñàíä
¿íýòýé õóâü íýìðèéã îðóóëñàí þì.
պ人ãèéí Ïýðëýýãèéí ø¿ëãýýð äº÷ººä îíû ýõýýð çîõèîñîí
“Àìðàãèéí äóó” áóþó “Öýíõýð äóðäàí àë÷óóð” äóóã ÷óóëãûí äóó÷èí
Áàäàì-Î÷èðûí Òýðáèø àíõ óäààãàà äóóëæ, ¿çýã÷ ñîíñîã÷ îëîíä
õ¿ðãýñýíýýñ õîéø õ¿í á¿ðèéí ñýòãýëä õîíîãøèí äóóëàõ äóðòàé äóóíû
-9-

10. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
íýã áîëñîí áºãººä îäîî ÷ äóóëñààð áàéãàà áèëýý.
̺í çîõèîë÷ Ä.Òàðâààòàé õàìòðàí Ëõà.Äîðæèéí á¿òýýñýí
“Ìîíãîë ìîðü” äóóã ºä㺺 ìýäýõã¿é, àÿëàõã¿é Ìîíãîë õ¿í õîâîð
áèç ýý. Ä.Ñýíãýýãèéí ø¿ëýã, Ë.̺ðäîðæèéí õºãæèì “Ýõ îðîí” äóóã
Ëõà.Äîðæèéí íàéðóóëãààð òóñ ÷óóëãà àíõ óäààãàà äóóëæ íèéòèéí
õ¿ðòýýë áîëãîñîí ãýäýã. Õºãæèì÷èí Íàìæèëûí Ñàíæìÿòàâ 1948 îíä
óëñûí õî¸ðäóãààð çýðãèéí õºãæèì÷èí, äóó÷èí
Äàøäàìáûí
Ï¿ðýâñ¿ðýí (Îäîî ãàâüÿàò æ¿æèã÷èí) óëñûí õî¸ðäóãààð çýðãèéí
äóó÷èí öîë àâ÷ áàéæýý. Í.Ñàíæìÿòàâ äóóíû ¿ã, àÿ áè÷äýã àâüÿàñëàã
óðàí á¿òýýë÷ áàéñàí áºãººä äàéíû æèë¿¿äýä ò¿¿íèé ¿ãèéã íü áè÷ñýí
“Ñàéí ÿâààðàé”, “Öýðãèéí çàõèà” äóó íü “ Óëààí-Îä”, “Çàëóó÷óóäûí
¿íýí” ñîíèíä õýâëýãäýæ, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí 25 æèëèéí îéãîîð
õºãæèì÷èí Á.Àðèëäèéòàé õàìòðàí áè÷ñýí “Õèë÷ áè” äóó íü óëñûí
óðàëäààíä òàâäóãààð áàéð ýçëýí, Çàñãèéí ãàçðûí “Õ¿íäýò ¿íýìëýõ”
-ýýð øàãíóóëñàí áàéíà. Ò¿¿íèé ø¿ëãýýð Ñ.Ãîí÷èãñóìëààãèéí
çîõèîñîí “Òýãâýë õî¸óëàà” õ¿¿õäèéí äóóã îäîî ÷ õ¿ì¿¿ñ äóóëñààð
áàéäàã áèëýý. Åð íü äàéíû ýíý ¿åýð öýðýã, ýõ îðîí÷ ¿çëèéã
áàäðààñàí îëîí ñàéõàí äóó ãàðñàí áºãººä õºãæìèéí çîõèîë÷
Ë.̺ðäîðæ õèë÷äèéí ñ¿ëä äóó áîëîí ò¿ãñýí “Ò¿¿õò õèë”, “Õèë÷èí”
çýðýã äóóãàà òóñ ÷óóëãûí æ¿æèã÷äýýð äóóëóóëæ, óðàí á¿òýýëä íü
òóñàëäàã, õàìòðàí àæèëëàäàã áàéæýý. Óðàí á¿òýýëäýý îíöãîé
àìæèëò ãàðãàñàí ÷óóëãûí òàâàí õ¿í 1946 îíä àíõ óäàà òºðèéí äýýä
øàãíàë õ¿ðòýí, äóóíû áàãø Ëõàâààíû Äîðæ Àëòàíãàäàñ îäîíãîîð,
Áàòáîëäûí Äàøäîðæ, Ñ¿ðýíãèéí Öýíääîðæ, Íàìæèëûí Ñàíæìÿòàâ /
õºãæèì÷èí/, Ïóíöàãèéí Ëóâñàíäàø /á¿æãèéí áàãø/ íàð Õºäºëìºðèéí
õ¿íäýò ìåäàëèàð, Á.Äàøäîðæ, Ò.Ñàìäàíöîîäîë íàð “Îíö õèë÷èí”
òýìäãýýð øàãíóóëæýý.
Äßß-íû ñàéäûí òóøààëààð 1949 îíä àíñàìáëèéí äàðãà,
äýñëýã÷ Öýâýãìèäèéí Ëóâñàíöýðýí, äóó÷èí Ñ¿ðýíãèéí ßäàìæàâ,
òàíö÷èí Ñ¿ðýíãèéí Öýíääîðæ, 1950 îíä õºãæèì÷èí ÿðèéí Ñîäîâ,
÷óóëãûí 10 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí òàíöíû ãðóïïèéí óäèðäàõ
äýñëýã÷ Ïóíöàãèéí Ëóâñàíäàø, äóó÷èí ñóðàã÷ Áóÿíãèéí Äîðæ,
õºãæèì÷èí ñóðàã÷ Æàìñðàíãèéí Äîðæãîòîâ, òàíö÷èí ñóðàã÷ ĺíºíãèéí
¯ðæèíõàíä íàðûã, 1951 îíä äóóíû ãðóïïèéí äàðãà Ðàäíààãèéí
Äîâ÷èíã, 1953 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä õºãæìèéí çîõèîë÷, àõëàõ äýñëýã÷
Ëõà Äîðæ, õºãæìèéí ãðóïïèéí óäèðäàã÷, àõëàõ äýñëýã÷ Äýæèäèéí
Áàòöýíãýë, äóó÷èí Æàìáàëûí Ñîíîìæàìö, õºãæèì÷èí Äàãâûí
Äàøäàâàà, Áÿìáûí Ëõàìæàâ, ø¿ëýã÷ Ãî÷îîãèéí Ãýëýãæàìö, äóó÷èí
̺íõèéí Õîðëîî, á¿æèã÷èí Áàíçðàã÷èéí Íÿìáóó, Òàâõàéí Ëõ¿íäýâ
íàðûã “Îíö õèë÷èí òýìäãýýð, á¿æèã÷èí Á¿äñ¿ðýíãèéí Áàíçðàã÷,
äóó÷èí Àþóøèéí Áàòàà íàðûã Äîòîîä ÿàìíû æóóõ áè÷ãýýð øàãíàñàí
áàéíà.
Äýëõèéí çàëóó÷óóä îþóòíû àíõäóãààð èõ íààäàìä
(Ïðàãà.1947îí) äóó÷èí Ä.Ï¿ðýâñ¿ðýí (ãàâüÿàò æ¿æèã÷èí), á¿æèã÷èí
Ä.Äîëãîð (ãàâüÿàò æ¿æèã÷èí) Æ.Ëóâñàíãóíãàà, äàðààãèéí èõ
íààäìóóäàä á¿æèã÷èí Ä.Äîëãîð (ÓÃÆ), Ï.Äîëãîð, õºãæìèéí áàãø
Ä.Áàòöýíãýë, äóó÷èí Î.Ëóâñàíäàìäèí íàð îðîëöîæ áàéæýý.
̺í á¿æèã÷èí Áàíçðàã÷èéí Íÿìáóó “Ýëáýã äýýë” êèíîíä ìàë÷èí
Ñýíãýýãèéí ä¿ðèéã á¿òýýñýí áîë á¿æãèéí áàãø Ïóíöàãèéí Ëóâñàíäàø
“Óëààí äàðöàã” çýðýã êèíîíä ëàì áàãøèéí ä¿ðä òîãëîæ äýëãýöíýý
ìºíõºðñºí áèëýý.
Õèëýýð îâîãëîñîí òóñ ÷óóëãààñ óðàí á¿òýýëèéí ãàðààãàà
ýõëýí óëñ îðíûõîî óðëàã, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéñàí
õ¿ì¿¿ñèéí äîòðîîñ ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí õîøîé øàãíàëò, çîõèîë÷
Äàøçýâýãèéí Ñýíãýý, àðäûí çóðàà÷ Àäúÿàãèéí Ñýíãýöîõèî,
àðäûí æ¿æèã÷èí Ñàíãèæàâûí Ãýíäýí, ãàâüÿàò æ¿æèã÷èí, äóó÷èí
Äàøäàìáûí Ï¿ðýâñ¿ðýí, á¿æèã÷èí Äàðàìáàçàðûí Äîëãîð, ñî¸ëûí
ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí Ñîëèéí Öîîäîë áîëîí õºãæìèéí íýðò çîõèîë÷ Ëõà.
Äîðæ, á¿æèã äýãëýã÷ Ïóíöàãèéí Ëóâñàíäàø, óðòûí äóó÷èí “íàðèéí
õîîëîé” õýìýýõ ¨.Íÿìëõàãâà, äóóðèéí òåàòðûí ãîöëîë äóó÷èí
Î.Ëóâñàíäàìäèí, ”Òºìºð õîîëîé” õýìýýõ Ä.Áààòàð, íàéðàë äóóíû
áàãø Ðàäíààãèéí Äîâ÷èí, õºãæìèéí óäèðäàà÷, àðäûí äóó á¿æãèéí
÷óóëãûí äàðãà Äýæèäèéí Áàòöýíãýë, Îíö õèë÷èí, àðäûí áîëîâñðîëûí
- 10 -

11. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
áîëîí ñî¸ëûí òýðã¿¿íèé àæèëòàí, àõìàä äàé÷èí, àõìàä áàãø
Ãî÷îîãèéí Ãýëýãæàìö, ÿðóó íàéðàã÷, çóðàà÷ Äîëãîðûí Ïàøêà íàðûí
çýðýã ñî¸ë óðëàãèéí àëäàðòàí òºðºí ãàðñàí þì.
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû ãàë óíòàð÷, ýíõ òàéâàí öàã
èðñýíýýð ãàäààä äîòîîääîî àéõ àþóëã¿é àìàð òºâøèí áîëæ, ìàíàé
óëñ öýðýã àðìèà òàòàí áóóëãàñàí òàâèàä îíû ýõýýð Äßß-íû ñàéä,
äýñëýã÷ ãåíåðàë Ö.Æàí÷èâûí 1953 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 2-íû ºäðèéí
188 òîîò òóøààëààð òóñ ÷óóëãûã Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò öýðãèéí
àíñàìáëüòàé íèéë¿¿ëñýí áàéíà.
Õî¸ð. ×óóëãûã äàõèí áàéãóóëñàí íü
(1971-1994)
Ìàíàé îðíû òóñãààð òîãòíîë, àþóëã¿é áàéäàë, õèë õÿçãààðûã
áýõæ¿¿ëýõ áîäèò øààðäëàãà æàðààä îíû ¿åýñ óðãàí ãàð÷ èðæýý. Íàì,
çàñãààñ Õÿçãààðûí öýðãèéã ñýðãýýí áàéãóóëàõ, ºðãºòãºí áýõæ¿¿ëýõ
òàëààð àâñàí àðãà õýìæýýíèé íýã íü ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ
Òºðèéí Òîâ÷îîíû 1970 îíû 21 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð óðëàãèéí ãðóïï
áàéãóóëàõûã ÍÀÕß-íä äààëãàñàíû äàãóó ÍÀÕß-ûí ñàéäûí 1971
îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 7-íû ºäðèéí 04 òîîò òóøààëààð óðëàãèéí
ãðóïïèéã 13 õ¿íèé îðîí òîîòîé, ñàðûí öàëèíãèéí 6370 òºãðºãèéí
ñàíòàéãààð áàéãóóëñàí áàéíà. Óðëàãèéí ãðóïïèéí äàðãà, óðàí ñàéõíû
óäèðäàã÷ààð õºãæìèéí çîõèîë÷ Þíäýíãèéí Õºíõºðèéã òîìèëîí
àæèëëóóëæýý. Àíõíû õ¿ì¿¿ñ ãýâýë Áàäðàõûí Àþóø /øàíç÷èí/,
Äîíäîíõ¿¿ãèéí Áàäàì-Îäñýð /¸î÷èí÷èí/, ×.Öýöýãäîëãîð /øàíç÷èí/,
Áàòûí Ãàíõóÿã /áàÿíõóóð÷/, Àëòàíãýðýëèéí Öýðýíïèë /á¿æèã÷èí/,
Ãîìáûí ªëçèéñàéõàí /äóó÷èí/, Öýäýíäîðæèéí Íàðàíöýöýã /äóó÷èí/,
Áàëæèðûí Îòãîí /õóó÷èð÷èí, äóó÷èí/, Ãî.ïè ìèíèé Áàäàð÷ /á¿æèã÷èí,
õºãæèì÷èí/, Ãàëñàíãèéí Ìàíàë /äóó÷èí, õºãæèì÷èí/, Ñóóðèéí
Òýëæýý /äóó÷èí,õºãæèì÷èí/, Äîíäîãèéí Òîãîî÷ /õºãæèì÷èí/, Çàãäûí
Ëóâñàíøàðàâ /äóó÷èí, æàãñààëûí äàðãà/ íàð áºãººä õèë÷èääýý óðëàã
ñî¸ëîîð ¿éë÷ëýõ èõ ¿éëñýä õî¸ðã¿é ñýòãýëýýð ç¿òãýæ ýõýëæýý.
Æ¿æèã÷äèéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ àæëûã òýð ¿åèéí Õÿçãààðûí
áà Äîòîîäûí Öýðãèéí Õýðýã Ýðõëýõ Ãàçðûí Óëñ òºðèéí õýëòñèéí
îðëîã÷ äàðãà, äýä õóðàíäàà Î.Öýðýíäîðæ ãàðäàí õàðèóöàæ, ÷óóëãûã
äàõèí áàéãóóëàõàä èõýýõýí èäýâõ ç¿òãýë ãàðãàæ áàéñíûã äóíä ¿åèéí
óðàí á¿òýýë÷èä îäîî ÷ ñàéíààð äóðññààð áàéäàã þì. Óðëàãèéí
ãðóïïèéí äàðãààð õºãæìèéí àâüÿàñëàã çîõèîë÷ Øàãäàðæàâûí
Ýðäýíýáàò 1973 îíîîñ òîìèëîãäîí, óðàí ñàéõíû óäèðäàã÷ààð
Þ.Õºíõºð àæèëëàâ. Äóó÷èí Õîðîëûí Ï¿ðýâäîðæ, Äóëàìñ¿ðýí
á¿æèã÷èí Äàøìÿãìàðûí Çîðèãòáààòàð, ×èìýäèéí Áààñàíæàâ,
Öýäýíäîðæèéí Ëõàäîðæ, Áàòìºíõèéí Àëòàíöýöýã, Æàìáàëñ¿ðýíãèéí
Íàðàíòóÿà, ×èìãýý, õºãæèì÷èí ×óëóóíû Áèíäýðüÿà, Ãîìáûí Òºðáàò,
Äîðëèãèéí Àëãàà íàðûí îëîí õ¿íýýð ýãíýýãýý òýëæ óðàí á¿òýýëèéí
óð ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëæýý.
ÍÀÕß-íû ñàéäûí 1979 îíû 5 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäðèéí
òóøààëààð “Õèëèéí áà Äîòîîäûí öýðãèéí äóó, á¿æãèéí ÷óóëãà
áîëãîí òóñãàé ñàëáàðûí ýðõòýéãýýð” ºðãºòãºí çîõèîí áàéãóóëñàí
áàéíà. “Óðëàãèéí ãðóïï íü îðîí òîî íýìýãäýí, óðàí á¿òýýëèéí öàð
õ¿ðýý ºðãºæèí, ìýðãýæëèéí óðëàãèéí áàéãóóëëàãûí óðàí á¿òýýëèéí
õýìæýýíä õ¿ð÷ áàéãàà ó÷ðààñ äóó á¿æãèéí ÷óóëãà áîëãîæ áàéãààã”
ñàéäûí òóøààëä òýìäýãëýýä “Õÿçãààðûí áà Äîòîîäûí öýðãèéí
óðëàãèéí ãðóïïèéã Õèëèéí áà Äîòîîäûí öýðãèéí Äóó á¿æãèéí
÷óóëãà áîëãîí ººð÷èëæ, 1979 îíû 5 äóãààð ñàðûí 1-ýýñ ýõëýí, òóñãàé
ñàëáàðûí ýðõòýéãýýð àæèëëóóëñóãàé!” ãýæýý. ×óóëãûí á¿òýö,îðîí
òîî çîõèîí áàéãóóëàëòûã ºðãºòãºí ñàéæðóóëàõäàà ìýðãýæëèéí
øààðäëàãààñ ãàäíà íýãýí çýðýã õî¸ð ÷èãëýëä ãàð÷, õèëèéí îòðÿä,
çàñòàâ, õèë îð÷ìûí àéìàã ñóì, áàéãóóëëàãà, àðä èðãýäýä óðëàãààð
¿éë÷ëýõ, òýãýõäýý æèëèéí õóãàöààíû 60 õóâèàñ äîîøã¿é õîíîãèéã õèë
õÿçãààðò àæèëëàõàä õ¿ðýëöýõ áîëîëöîîòîé áàéõ çàð÷ìûã ¿íäýñëýí
õ¿ì¿¿ñýý á¿ðä¿¿ëæ áàéâ. ×óóëãà íü íèéñëýëýýñ õèëèéí îòðÿäîä
íèñýõ îíãîö, àâòîìàøèíààð ÿâæ õ¿ðäýã, õèëèéí àíãè ñàëáàðóóäûí
- 11 -

12. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
õîîðîíä àâòîìàøèíààð /Ãàç-66, Çèë-130, öóâàà çóðãàà/ ÿâæ óðëàãèéí
òîãëîëòîî õèéäýã áàéæýý. ×óóëãà áàéãóóëàãäñàíû 40 æèëèéí îéã
óãòàæ 1980 îíä õ¿í á¿ð ñîöèàëèñò óðàëäààíä 1100 áàëëûí òºëºº
¿¿ðýã àâàí õîîðîíäîî õàëç óðàëäààí, õèëèéí á¿õ ñàëáàð àíãè, õèë
îð÷ìûí àéìàã ñóìûí ìàë÷èä, õºäºëìºð÷äºä “Õèë÷äèéí æàâõàà”
êîíöåðò òîãëîæ, óóëçàëò ¿äýøëýã, áèåèéí òàìèðûí íºõºðñºã òýìöýýí
çîõèîí, ëåêö ÿðèà õèéñíèé ãàäíà õèë÷èí äàé÷äàä á¿æèã, äóó, õºãæèì
çààõ çýðãýýð òóñëàí 80 îð÷èì ìÿíãàí õ¿íä ¿éë÷èëæ, óëñàä 60 ìÿíãàí
òºãðºãèéí îðëîãî îðóóëñàí áàéíà.
Ýíý õóãàöààíä ÷óóëãûí óðàí á¿òýýë÷èä Æ.Áèçåãèéí
“Êàðìåí” äóóðèéí îðøèë, ìºí 4 ä¿ãýýð ¿çýãäëèéí àíòðàêò õºãæèì,
Ï.Ì.×àéêîâñêèéí “Íîéðñîæ áóé ãîî á¿ñã¿é,” òºðèéí øàãíàëò
Ë.̺ðäîðæèéí “Öýíãýëèéí ýãøèã,” Æ.×óëóóíû “Óðàí õàñ” á¿æãýí
æ¿æãèéí îðøèë õºãæèì, Ø.Ñóãàðûí “Õèë÷èíä áè÷ñýí çàõèäàë”,
Ø.Ýðäýíýáàòûí “Õèëèéí òýíãýð öýëìýã áàéãààñàé”, “Õÿçãààðàà
áàòàëñàí õèëèéí öýðýã”, Ì.Íîðñîíæàâûí “Õèë÷äèéí äóóëàë”, “Õàëõûí
ãîëûí áààòðóóäàä äóóëñàí äóó”, Ñ.Äàøäàâààãèéí “Õèë÷èí ÷àìäàà”,
“Àìãàëàí ýíõèéí õàðóóë”, Þ.Õºíõºðèéí “Õèë÷íèé óÿíãà” äóó çýðýã
äýëõèéí ñîíãîäîã áîëîí ººðèéí îðíû õºãæìèéí çîõèîë÷äûí çîõèîë,
á¿æèã, äóó õºãæìèéí îëîí àðâàí á¿òýýëýýð óðûí ñàíãàà áàÿæóóëàí,
óðëàãèéí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí õýìæýýíä õ¿ð÷ ÷àäñàí þì.
1976-1981 îíä óðëàãèéí ãðóïï óëàì ºðãºæèæ, ¿íäýñíèé
áîëîí ¿ëýýâýð õºãæèì íýìæ õîëèìîã íàéðàë õºãæèìòýé áîëîõ ýõëýë
òàâèãäàí, ¿íäýñíèé õºãæèì íü äóó÷äûí äóóã íàéðóóëãàã¿é òîãëîäîã
áàéñàí áîë Õ.Ï¿ðýâäîðæèéí äóóëñàí “Ñ¿íæèäìàà” äóóã òóõàéí ¿åä
õºãæèì÷èí áàéñàí Ò.Ýðäýíý-Î÷èð àíõ íàéðóóëãà õèéñíýýð äóó÷èä
áè÷ëýãòýé äóóëàõ áîëæýý.
Ñî¸ë óðëàãààð ¿éë÷ëýõ àæëûí öàð õ¿ðýýã ºðãºòãºõ,
æ¿æèã÷äèéí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ, óðûí ñàíã
áàÿæóóëàõ çîðèëãîîð øèëäýã óðàí á¿òýýë÷äèéí òàéëàí òîãëîëòûã
1987 îíîîñ ýõëýí æèë á¿ð õèéäýã áîëñîí áàéíà. Ãîöëîë äóó÷èí
Ã.ªëçèéñàéõàí, Õ.Ï¿ðýâäîðæ, Ö.Íàðàíöýöýã, á¿æèã÷èí Ö.Ëõàäîðæ
íàð ÷óóëãààñ àíõ áèå äààñàí òàéëàí òîãëîëòîî õèéæ, óðàí á¿òýýëýý
¿çýã÷ ò¿ìýíäýý ºðãºí áàðüæýý. Òýð öàãààñ õîéø åðýýä îíûã õ¿ðòýë
äóó÷èí Ã.Äîðæñ¿ðýí, õºãæèì÷èí Á.Îòãîí, á¿æèã÷èí Ã.Óäâàë íàðûí
õàìòàðñàí òàéëàí òîãëîëò, ãîöëîë äóó÷èí Ø.Æàâçìàà, È.Óðàíöýöýã,
ãîöëîë á¿æèã÷èí Ö.Ýðäýíý÷èìýã, äóó÷èí Á.Ñèéëýãìàà, Ë.Áàòñ¿ðýí,
Ý.Á¿ðíýýáàÿð, õºãæìèéí çîõèîë÷ Ò.Ýðäýíý-Î÷èð íàðûí îëîí õ¿í
óðàí á¿òýýëèéí òàéëàí òîãëîëò, öýíã¿¿íýý õèéñýí áàéíà. Äýëõèéí
çàëóó÷óóä îþóòíû 13 äóãààð èõ íààäìûã óãòàæ ÷óóëãûí õàìò îëîí
íýã æèëèéí ºìíº òºâèéí óðëàãèéí áàéãóóëëàãóóäûã óðèàëæ òîäîðõîé
¿¿ðýã àâñàí áºãººä Àðõàíãàé, Áàÿíõîíãîð àéìàãò õèéñýí òîãëîëòûíõîî
îðëîãîîñ 10 ìÿíãàí òºãðºãèéã èõ íààäìûí ñàíä õàíäèâëàæýý.
Íàÿàä îíû ýõíýýñ óëñûí ÷àíàðòàé óðàí á¿òýýëèéí
óðàëäààíä ÷óóëãûíõàí òîãòìîë îðîëöîõ áîëæ 1983 îíä ìýðãýæëèéí
äóó äóóëàà÷äûí óëñûí óðàëäààíä ãîöëîë äóó÷èí Ìàãñàðæàâûí
Ýíõáàÿð 2 äóãààð áàéðò, Ä.Îþóíáèëýã, Ã.Äîðæñ¿ðýí íàð 3 äóãààð
áàéð ýçýëæýý.
1987 îíä áîëñîí òýðã¿¿íèé á¿æèã äýãëýã÷ áà á¿æèã÷äèéí
óëñûí óðàëäààíä òºãºëäºð õóóð÷ Ã.Îþóíáîëäûí çîõèîñîí á¿æãèéí àÿ
2 äóãààð áàéðò îðñîí áîë 1988 îíä íèéò á¿æèã÷èä “Óêðàéí” á¿æãýýðýý
ÍÀÕß-íû òóñãàé øàãíàëûã àâ÷, ÁÍÀÑÀÓ-ä áîëñîí äýëõèéí çàëóó÷óóä
îþóòíû 13 äóãààð èõ íààäàìä õºãæìèéí óäèîäàà÷ Ã.Ýíõáàÿðûí
óäèðäñàí “Õèë÷èí õàìòëàã, ãàâüÿàò æ¿æèã÷èí Ñ.Æàâçìààãèéí
óäèðäñàí á¿æèã àíãèéí õàìò îëîí á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý àìæèëòòàé
îðîëöñîí áàéíà. ̺í 1988 îíä çîõèîñîí óðàí óíøèã÷äûí óëñûí
óðàëäààíä äóó÷èí Ãýíäýíãèéí ̺íõæàðãàë 3 äóãààð áàéð, àðäûí
áîãèíî äóó äóóëàà÷äûí óëñûí óðàëäààíä äóó÷èí Õ.Ï¿ðýâäîðæ ìºí
3 äóãààð áàéð, ”Ó÷èðòàé ãóðâàí òîëãîé” äóóðèéí øèëäýã ä¿ð á¿òýýõ
óëñûí óðàëäààíä /1990/ ãîöëîë äóó÷èí Ãóíààæàâûí Äîðæñ¿ðýí
òýðã¿¿í áàéðûí øàãíàë õ¿ðòñýí áîë íàéðàë äóóíû àíãèéí õàìò
îëîí “Àëòàí íàìàð” õºãæìèéí íààäàìä õî¸ð óäàà ò¿ð¿¿ëýí, äèïëîì
- 12 -

13. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
àâ÷ áàéëàà. Òóõàéëáàë “Àëòàí íàìàð-90” õºãæìèéí íààäàìä óðàí
ñàéõíû óäèðäàã÷ Ë.Áÿìáàäîðæèéí óäèðäñàí Ò.Ýðäýíý-Î÷èðûí
çîõèîë “Ýâèéí õàëóóí ñýòãýë”, Ä.Áàäàð÷èéí “Àðä ò¿ìíèé ìýíäèéí
äóó” íàéðàë äóóãààð òýðã¿¿í øàãíàë àâ÷, äóó÷èí Ã.Äîðæñ¿ðýí
“Ìîíãîë òóóðãàòíû ãàë ãîëîìò” äóóã ÷àäâàðëàã äóóëæ ìàíëàéëæýý.
“Ìîðèí õóóð-91” áîëîí ÿïîí äóóíû “Õîéä íóòãèéí õàâàð” óðàëäààíä
Ýðäýíýäàëàéí Á¿ðíýýáàÿð òýðã¿¿í áàéðûí øàãíàë, öýðýã ýõ, îðíû
áîëîí “Öàãààí ëàâàé” äóóíû óðàëäààíä ãîöëîë äóó÷èí Áàòäîðæèéí
Ñèéëýãìàà, “Ýíõèéí äóóäëàãà” õàìòëàã ò¿ð¿¿ëæ, Ã.Îþóíáîëäûí
õºãæìèéí á¿òýýë øàãíàëò áàéð, öýðãèéí äóó äóóëàà÷äûí óðàëäààíä
ìýðãýæëèéí äóó÷äààñ Ã.Äîðæñ¿ðýí òýðã¿¿í áàéð /1992/ ýçëýí, óðòûí
äóó äóóëàà÷äûí óëñûí óðàëäààíä äóó÷èí, õºãæèì÷èí Ãàëñàíãèéí
Ìàíàë 6 äóãààð áàéð, 1994 îíä áîëñîí Öýðãèéí äóó çîõèîã÷äûí
óëñûí óðàëäààíä Ï.Áàäàð÷èéí ø¿ëýã Á.Ãàíõóÿãèéí õºãæèì “Ýõ îðíû
õèëýýñ äóó“ 2-ð áàéðàíä îðñîí çýðýã îëîí àìæèëò, øèíý á¿òýýëýýð
áÿëõàæ, øèëäýã á¿òýýë÷èä òºðºí ãàð÷ áàéâ.
Æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàðûí ìýíäýëñýíèé 100 æèëèéí îé
óãòàæ æ¿æèã÷äèéí äóíä çàðëàñàí óðàí á¿òýýëèéí óðàëäààíä
ãîöëîë äóó÷äààñ àõëàõ àõëàã÷ Äóëàìæàâûí Áÿìáàñ¿ðýí, äýä
àõëàã÷ Ãîìáîæàâûí Îþóí÷èìýã íàð “Ýðõìèéí äýýä”, ”Ýð õ¿í”
äóóãààð õºãæèì÷èí, àõëàã÷ Äàøæàìöûí Æàðãàëñàéõàí, õóó÷èð÷èí
Öýäýíäàìáûí Ýíõöýöýã íàð íýã, õî¸ðäóãààð áàéð, àõëàõ àõëàã÷
Äîðæèéí Îþóíáèëýã ÓÃÆ Ñ.Æàâçìààãèéí äýãëýëò “Àðäûí áààòàð”
á¿æãýýð äýä áàéðò, ãîöëîë äóó÷èí Íàöàãäîðæèéí Àìãàëàí, õºãæèì÷èí,
àõëàã÷ Ñýð-Îäûí Îòãîíæàðãàë íàð òóñãàé øàãíàë õ¿ðòæýý.
×óóëãà íü ººð ººðèéí ºí㺠òºðõ á¿õèé “Àðäûí ýãøèã”, “Õèë÷íèé
óÿíãà”, “Ýíõèéí äóóäëàãà” ãýñýí ãóðâàí õàìòëàã, 90 ãàðóé æ¿æèã÷èí
á¿õèé òîìîîõîí ÷óóëãà áîëæ õèëèéí îòðÿä çàñòàâ, 18 àéìàã, ãóðâàí
õîòûí ¿çýã÷äýä á¿ðýí áîëîí õýñýã÷èëñýí òîãëîëòîî ñîíèðõóóëàí
óðëàãààð ¿éë÷ëýõ ¿¿ðãýý íýð òºðòýé áèåë¿¿ëæ èðæýý. ̺í õîøèí
øîãèéí áîëîí óëñ òºðèéí äóóíû ”Õèë÷èí” õàìòëàã áàéãóóëàí òîãëîæ
õèë÷äèéí òºäèéã¿é ºðãºí îëîí ¿çýã÷äèéí òàëàðõëûã õ¿ëýýõ áîëîâ.
ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû “Õèë÷íèé àëäàð” àëò, “Õºäºëìºðèéí
àëäàð” ìºíãºí ìåäàëüò “Õèë÷èí” õàìòëàã 1989 îíä îðîí äàÿàð
ÿâàãäñàí “Òàâàí äýëáýý” óðëàãèéí íààäàìä îðîëöîí, õîò õºäººãèéí
300 ãàðóé õàìòëàãààñ øàëãàð÷ ÄÇÎ-íû èõ íààäàìä îðîëöîõ ýðõ
àâ÷ýý. ×óóëãûí óðàí ñàéõíû çºâëºë æèëäýý á¿ðýí õýìæýýíèé
õî¸ðîîñ äîîøã¿é øèíý óðàí á¿òýýë õèéäýã áîëîâ. ×óóëãûí ãàäààä
õàðèëöàà ÷ ºðãºæèæ áàéëàà. ªâºðáàéãàëûí äóó á¿æãèéí ÷óóëãûí
60 õ¿íòýé óðëàãèéí õýñýã èðæ Äîðíîä àéìãèéí Ñ¿ìáýðèéí îòðÿäîä
òîãëîñîí áºãººä ìàíàé ÷óóëãàòàé õàìòàðñàí òîãëîëò õèéæýý. Óëìààð
õºðø îðíû Áóðèàä, Òóâàãèéí àâòîíîìèò óëñ, ×èòà ìóæèä, àéë÷ëàí
òîãëîæ, ªâºð áàéãàëèéí õèëèéí òîéðãèéí äóó á¿æãèéí áîëîí “Äóíàé”
÷óóëãàòàé õàðèëöàí òóðøëàãà ñîëèëöîæ, õàìòàðñàí òîãëîëò õèéæ
áàéñàí íü æ¿æèã÷äèéí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã àõèóëàõàä èõýýõýí
à÷ òóñàà ºã÷ áàéæýý. Ñî¸ëûí òåõíèê õýðýãñëýë, òîãëîëòûí õóâöàñíû
ìàòåðèàë, õºãæìèéí çýìñýã, ºñãºã÷ çýðýã õýðýãöýýòýé áàðààãàà
õèëèéí õóäàëäààíû øóãàìààð Óëààí-¯ä õîòîîñ àâäàã áîëæ, ÷óóëãàà
òºäèéã¿é õèëèéí àíãè ñàëáàðàà ÷ õàíãàæ áàéâ.
Íàÿàä îíû äóíä ¿å íü òóñ ÷óóëãûí óðàí á¿òýýëèéí îðãèë ¿å
áàéëàà. Ýíý ¿åä “Äàðõàí õèë”, ”Õèëèéí öýðýã”, “Õèë÷äèéí àëäàð”,
”Çàëóóñûí àÿ äóó”,“Õèëèéí öýðãèéí æàâõàà”, àðäûí õàðèëöàà äóóíû
êîíöåðò, “Æèíæèé Áàäàì” äóóëàëò æ¿æèã ãýõ÷èëýí îëîí óðàí á¿òýýë
õèéæ, ìàíàé óðëàãèéí íýðò ç¿òãýëòí¿¿ä Õèëèéí öýðãèéí ÷óóëãàä
óðàí á¿òýýëýý òóóðâèæ áàéñàí þì. ÕÖÄÁ×óóëãà áàéãóóëàãäñàí 40
æèëèéíõýý îéãîîð 1980 îíä “Äàé÷èí àëäàðûí äóó”, Õèëèéí öýðãèéí
50 æèë áîëîí äàðààõ òýãø îéãîîð “Õèë÷äèéí àëäàð”, ”Ýõ îðíû õ¿¿”,
”Óëñûí õèë”,“Ò¿¿õýí õèëýý áàòàëñàí õèëèéí öýðýã” çýðýã êîíöåðò
áýëòãýí òàâüæ, ÓÃÇ Ä.Áàäàð÷èéí íàéðóóëãààð õèëèéí ñýäýâò òàâàí
äóóã íàéðàë äóó÷èä äóóëñàí áàéíà. ÕÖÄÁ×-ûí 50 æèëèéí îéí áîëîí
óëñûã àþóëààñ õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí îéí õ¿íäýòãýëèéí êîíöåðòûã
õºãæìèéí óäèðäàà÷ Á.Ãàíõóÿã íàéðóóëàí, óäèðäàí òîãëóóëæýý.
- 13 -

14. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
×óóëãà øèíý óðàí á¿òýýë õèéæ õèë÷èääýý ¿éë÷ëýõèéí
çýðýãöýý õèëèéí îòðÿä, çàñòàâûí óðàí ñàéõàí÷èä, êëóáèéí àæèëä
ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà áàéíãà ¿ç¿¿ëæ õèë õÿçãààðò ñî¸ëûí ¿ðèéã
òàðüæ èðæýý. Æèøýý íü1980 îíä á¿õ àðä ò¿ìíèé óðëàãèéí 2 äóãààð
íààäàìä îðîëöîõîîð Õèëèéí öýðãýýñ øàëãàðñàí 28 õ¿íèéã áýëòã¿¿ëýí
óëñàä 2 äóãààð áàéð ýçýëñýí áºãººä àëòàí ìåäàëü 9, ìºíãºí ìåäàëü
11, õ¿ðýë ìåäàëü 8, á¿ãä 28 ìåäàëü àâ÷ áàéâ. Õèëèéí öýðãèéí 50
æèëèéí îéãîîð ñî¸ë óðëàãèéí 7 õîíîãèéã íèéñëýëä çîõèîí ÿâóóëàõ
¿¿ðãèéã ÷óóëãà àâ÷, õèëèéí îòðÿä, çàñòàâààñ 120 óðàí ñàéõàí÷,
õèë÷äèéí çàëóó õàëàà îòðÿäûí 200-ãààä àâüÿàñòàí õ¿¿õä¿¿äèéã
øàëãàðóóëàí 400 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òàéëàí êîíöåðòûã òîãëîí òºð
çàñàã, ÿàì êîìàíäëàë, íèéñëýëèéí ¿çýã÷äýýñ ºíäºð ¿íýëýëò àâ÷ýý.
Ýíý íü ÷óóëãûí äàðãà, àõìàä Æ.Øàãäàð, óðàí ñàéõíû óäèðäàã÷
Ì.Íîðñîíæàâ, õºãæìèéí áàãø Ø.Ýðäýíýáàò, Ò.Ýðäýíý-Î÷èð íàðûí
óéãàã¿é ç¿òãýë õºäºëìºðèéí ¿ð øèì áàéëàà. Õèëèéí öýðãèéí 50
æèëèéí îéãîîð á¿æèã÷èí Ö.Ëõàäîðæ óëñûí ãàâüÿàò æ¿æèã÷èí öîë
õ¿ðòýí Ì.Íîðñîíæàâ, Ö.Ýðäýíý÷èìýã, Ã.Óäâàë, Ö.Íàðàíöýöýã,
Ñ.Æàâçìàà íàð Àëòàí ãàäàñ îäîíãîîð ýíãýðýý ìÿëààæýý.
Åðýýä îí ãýõýä Ä.Áàäàð÷, Á.Äîðæïàëàì “Õàíàí ñ¿ëæýý
íýõýýñ”, (Á.Ñèéëýãìàà, Í.Àìãàëàí íàð äóóëñàí), Ò.Ýðäýíý-Î÷èð,
Á.Äîðæïàëàì “Òýð ¿¿ðýýð áè òºðñºí þì”, “Þóãàà ÷ õàéðëààã¿é ààâäàà”
,(äóó÷èí Ã.Äîðæñ¿ðýí), Ë.Áàòñ¿ðýí, Æ.Ñàðóóëáóÿí “Õàðäýë áýýñèéí
óíàãà”, “Ýýæýý çîðü¸”, (äóó÷èí Ã.Áàòáàÿð), Ø.Ñóãàð, Ø.Äóëìàà,
“Ñýòãýëèéí óÿíãà” (äóó÷èí Á.Ñèéëýãìàà), Á.Ãàíõóÿã, Ï.Áàäàð÷ “Ýõ
îðíû õèëýýñ” ( íàéðàë äóó÷èä), Ò.Ýðäýíý-Î÷èð, Ë.Äàøàà “Áîãä
Ä¿íæèíãàðàâ” (äóó÷èí Ë.Áàòñ¿ðýí) çýðýã îëîí øèíý óðàí á¿òýýëýý
òóóðâèæ, àðä ò¿ìýíäýý õ¿ðãýñýí íü ºíººäºð ÷ õ¿ì¿¿ñ äóóëñààð
áàéãàà ìºíõèéí á¿òýýë¿¿ä áîëîí ¿ëäæýý. Òóñ õàìò îëîí çºâõºí óðàí
á¿òýýëýýðýý àìæèëò ãàðãààä çîãñîõã¿é Õèëèéí öýðãèéí õýìæýýíä
ñóðëàãà ñàõèëãà, á¿õèé ë òàëààðàà ìàíëàéëàã÷ áàéñàíû íýã èëðýë
íü 1980 îíä Çàñãèéí ãàçðûí “Õ¿íäýò æóóõ áè÷ãýýð” øàãíóóëæ, 1987
îíä ßàìíû òýðã¿¿íèé ñî¸ë÷ áàéãóóëëàãààð øàëãàðàí, óäàà äàðàà
ãýìò õýðýãã¿é õàìò îëîí áîëæ áàéñàí þì.
Õèëèéí áà Äîòîîäûí öýðãèéí äóó á¿æãèéí ÷óóëãûã öààøèä
áýõæ¿¿ëæ ºðãºòãºõ òàëààð òºð çàñàã, ÿàì êîìàíäëàëààñ áàéíãà
àíõààð÷ áàéâ. Ò¿¿íèé òîä æèøýý áîë öóóð÷ õàãàðàí, àøèãëàõ, õ¿í
àìüäðàõ àðãàã¿é áîëñîí Ïèîíåðèéí îðäîíû áàðèëãûã Õèëèéí öýðýã
àâ÷ òýð ¿åèéí ìºí㺺ð 1,700 ìÿíãàí òºãðºãººð çàñâàðëàí, 80 õ¿íèé
áàãòààìæòàé õºãæìèéí, 120 õ¿í áàãòàõ íàéðàë äóóíû, 60 õ¿í íýãýí
çýðýã äàñãàë ñóðãóóëü õèéõ á¿æãèéí òàíõèì áàéãóóëàí õºãæìèéí
áàéð, òàéçíû ºðãºòãºë, ãýðëýí ÷èìýãëýë, ¿çýã÷äèéí ñóóäàë, êèíî äóó
÷èìýýíèé ºðºº çýðãèéã á¿ðýí øèíý÷ëýí òîõèëîã ñàéõàí áàéðàíä
îðñîí áèëýý. ¯¿íòýé çýðýãöýí Ñî¸ëûí ÿàìíààñ ìýðãýæëèéí äóó÷èí,
õºãæèì á¿æãèéí ñóðãóóëèàñ á¿æèã÷èí òóñ á¿ð 10 õ¿íèéã, ìºí óðëàãèéí
¿çëýãýýñ øàëãàðñàí öààøèä àæèëëàõ õ¿ñýë ñîíèðõîëòîé çàëóóñûã
äóó÷èí, á¿æèã÷èí, õºãæèì÷íººð àâ÷ íèéò 120 ãàðóé àæèëëàãñàäòàé,
áàòàëüîíû ýðõòýé 0224 ä¿ãýýð àíãè áîëæ á¿õèé ë òàëààð ºðãºæèí
áýõýæñýí ò¿¿õòýé. ̺í óðëàã ñî¸ëîîð ¿éë÷ëýõýä çîðèóëàí “Çèë130” íýã, “Çèë-131” ãóðàâ, àâòîáóñ, “Ãàç-66” ìàøèí, ÐÀÏ íèæãýýäèéã
îëãîñîí íü æèëäýý 2-3 óäàà õèëäýý ÿâæ òîãëîõ áîëîëöîîã õàíãàæ
ºãñºí áàéíà.
Óðàí á¿òýýë÷äèéíõýý ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã àõèóëàõàä
àíõààð÷, äîòîîä ãàäààäûí äýýä ñóðãóóëüä ÿâæ ñóðàëöóóëàí èðýõýä
íü ÷óóëãàäàà àâ÷ àæèëëóóëàõ áîëæýý. Çàðèìààñ íü äóðäâàë äóó÷èí
Ñ.Öýðýíäîðæ Áîëãàð óëñàä, Ò.Ýðäýíý-Î÷èð, ×.Ãîíãîðìàà íàð Ìîñêâà
õîòîä öýðãèéí õºãæìèéí äýýä ñóðãóóëüä, á¿æèã÷èí ×.Áààñàíæàâ,
ÿòãà÷èí ß.Àëòàíñóâä, Ä.Ø¿ðýíöýöýã, ¸î÷èí÷èí Ð.Óðòíàñàí íàð
Ëåíèíãðàä, Ñâåðäëîâñê çýðýã õîòîä íàéðóóëàã÷, ñî¸ëûí ìýðãýæëýýð
ñóðàëöàí òºãññºí áàéíà.
Óëñ îðîí çàõ çýýëä øèëæñýí îðîî áóñãàà öàã ¿åä õýäèéâýýð
õºðºí㺠ìºíãºíèé ãà÷ààëä ºðòºæ áýðõøýýë õ¿íäðýë òóëãàð÷ áàéñàí
÷ õèë÷èääýý óðëàãààð ¿éë÷ëýõ ýðõýì çîðèëãîîñîî îãòõîí ÷ óõàð÷
- 14 -

15. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
áóöààã¿é áºãººä õàðèí ÷ õ¿íä ¿åä àÿ äóóãààðàà õèë÷äýý áàÿðëóóëæ,
àëáàà íýð òºðòýé õààõàä óðàì çîðèãèéã íü áàäðààæ áàéñàí áèëýý.
Ýíý õóãàöààíä ãîöëîë äóó÷èí Ãîìáûí ªëçèéñàéõàí /1978/, á¿æèã÷èí
Öýðýíäîðæèéí Ëõàäîðæ /1983/, äóó÷èí Õîðîëûí Ï¿ðýâäîðæ /1991/,
õºãæìèéí çîõèîë÷ Øàãäàðæàâûí Ýðäýíýáàò /1989/, Òîãòìîëûí
Ýðäýíý-Î÷èð /1993/ íàð ãàâüÿàò öîë, óðàí ñàéõíû óäèðäàã÷
Äýíäýâèéí Áàäàð÷ 1989 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí øàãíàë õ¿ðòñýí
áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí íýãýí öàãò õèëèéí ÷óóëãààðàà îâîãëîæ óðàí
á¿òýýëèéí ãàðààãàà ýõýëñýí Ãî.Áàäàð÷, óðòûí äóó÷èí ªºäºñèéí
Áàçàðáàò, äóó÷èí Áàòäîðæèéí Ñèéëýãìàà, Áàÿðìàãíàéí Äàøäîíäîã,
Ñàìäàíãèéí Öýðýíäîðæ, Ãýíýíãèéí Áàòáàÿð, Ìàãèëæàâûí Áîëä,
Íàöàãäîðæèéí Àìãàëàí íàð ãàâüÿàò öîëòîí áîëæ, óòãàçîõèîëûí
àæèëòàí, ÿðóó íàéðàã÷, àõìàä Áàðíàíãèéí Äîðæïàëàì 1994 îíä
“Áîëîð öîì” ÿðóó íàéðãèéí íààäìààñ áîëîð öîì õ¿ðòñýí áèëýý.
Õèëèéí çàñòàâò îôèöåð öîëòîé ýõ îðíûõîî õèëèéã õàìãààëæ ÿâñàí
àðä ò¿ìíèé õàéðòàé äóó÷èí, àõìàä õèë÷èí Ïýëæýýãèéí Àäàðñ¿ðýí
íü íàÿàä îíû ýõýýð òóñ ÷óóëãàä äóó÷èí áàéñíûã ìàíàé òýð ¿åèéí
õèë÷èä àíäàõã¿é ýý.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 1994 îíû 5 äóãààð ñàðûí
9-íèé ºäðèéí 88 äóãààð òîãòîîëîîð Õèëèéí áà äîòîîäûí öýðãèéí
äóó á¿æãèéí ÷óóëãûã òàòàí áóóëãàæ, Àðäûí öýðãèéí äóó á¿æãèéí
÷óóëãàòàé íýãòãýñýí áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ õèë÷èä ººðèéí ãýñýí
÷óóëãàòàé áîëîõ á¿õèé ë áîëîìæèéã ýðæ õàéæ áàéñàí þì. Äàøðàìä
äóðäàõàä ÓÀÁÕÅÃ-ûí òýðã¿¿í äýä áºãººä Õèëèéí öýðãèéí äàðãûí
1991 îíû 2 äóãààð ñàðûí 9-íèé á/95 äóãààð òóøààëààð õèëèéí 0151
ä¿ãýýð àíãèéí õàðüÿàíä Õèëèéí öýðãèéí ¿ëýýâýð õºãæìèéí “Ñîíîð”
õàìòëàãèéã áàéãóóëæ, óã õàìòëàã 1992 îíû 7 äóãààð ñàðûí 30-íû
ºäðèéí á/352 òîîò òóøààëààð 8 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäðººñ õèëèéí
0133 äóãààð àíãèéí, 1996 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íýýñ 0288 äóãààð
àíãèéí, 1997 îíû 8 äóãààð ñàðûí 1-íýýñ 0253 äóãààð àíãèéí õàðüÿàíä
àæèëëàæ 1995 îíîîñ “Õèë÷èí” õàìòëàã ãýæ íýðëýõ áîëæýý.
ÕÖÓÃ-ûí 1996 îíû 5 äóãààð ñàðûí 20-íû ºäðèéí 335 òîîò
òóøààëààð Õèëèéí öýðãèéí ¿ëýýâýð õºãæìèéí “Õèë÷èí” õàìòëàãèéí
äóòóó áàéãàà îðîí òîîã ã¿éöýýæ, ìýðãýæëèéí óðëàãèéí õýñýã
áàéãóóëæ, óëìààð 1996 îíû îðîí òîîíä øèíýýð àõëàã÷ 9-èéã íýìæ, íýã
îôèöåð, 34 àõëàã÷, ýíãèéí íýã á¿ãä 36 îðîí òîîòîé áàòàëñàí áàéíà.
“Õèë÷èí” õàìòëàãèéí óðëàãèéí õýñýã õèë÷äèéã óðëàãààð ¿éë÷ëýõ
õ¿íäòýé ¿¿ðãýý ñàéí áèåë¿¿ëæ èðñýí þì. “Õèë÷èí” õàìòëàãèéí
ýãíýýíýýñ äóó÷èí Ñ¿ðýíãèéí Öýðýíäîëãîð /1994 îíû 12 äóãààð ñàð/,
Ýðäýíýäàëàéí Á¿ðíýýáàÿð /1998 îíû 9 ä¿ãýýð ñàð/ íàð Ìîíãîë
Óëñûí ãàâüÿàò æ¿æèã÷èí õýìýýõ ýðõýì öîëûã õ¿ðòæýý. ÕÖÄÁ×-ûã
2001 îíû çóí äàõèí ñýðãýýí áàéãóóëæ, õèë÷äèéí õ¿ñýë áèåëñýí þì.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2001 îíû 6 äóãààð ñàðûí 11-íèé
ºäðèéí 126 äóãààð òîãòîîëä “Õèëèéí öýðãèéí “Õèë÷èí” õàìòëàãèéã
äóó á¿æãèéí ÷óóëãà áîëãîí ºðãºòãºí çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà õýìæýýã
Õèëèéí öýðãèéí áàòëàãäñàí îðîí òîîíä áàãòààí àâàõûã Õóóëü ç¿é
äîòîîä õýðãèéí ñàéä Ö.Íÿìäîðæèä çºâøººðñ¿ãýé!” ãýñýí áàéëàà.
Ãóðàâ. ×óóëãà øèíý ìÿíãàíû áîñãîí äýýð
(2001-2012)
Õèëèéí öýðãèéí äóó á¿æãèéí ÷óóëãûã äàõèí áàéãóóëñàí
Çàñãèéí Ãàçðûí 2001 îíû 126 äóãààð òîãòîîëûã Ìîíãîëûí õèë÷èä
òºäèéã¿é õèë îð÷ìûí àðä èðãýä, ã¿íýý áàÿðëàí õ¿ëýýæ àâñàí þì.
Òóñ îíû 5 äóãààð ñàðä Áîëîâñðîë ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàìíû
ìýðãýæëèéí çºâëºëººñ óðëàãèéí õýñãèéí óðàí á¿òýýëèéí òîãëîëòûã
¿çýýä “×óóëãûí òºâøèíä õ¿ðñýí áàéíà” ãýæ ä¿ãíýí, óëìààð 5 äóãààð
ñàðä áàòëàìæ îëãîñîí áàéâ. Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëûí äàãóó
õèëèéí ÷óóëãûã îðîí òîî, á¿òöèéí õóâüä áýõæ¿¿ëýõ, ìýðãýæëèéí
÷àäâàðëàã æ¿æèã÷äýýð á¿ðä¿¿ëýõ çýðýã òóëãàìäñàí çîðèëòûã äàðóé
øèéäâýðëýõýä èäýâõèéëýí àæèëëàæ, á¿æãèéí áàãø, á¿æèã÷èí äºðºâ,
äóó÷èí çóðãàà, õºãæèì÷èí ãóðàâ, êîíöåðòìåéñòåð, òîíìåéñòåð,
- 15 -

16. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
æîëîî÷ íèæãýýäèéã øèíýýð àâ÷ àðàâ ãàðóé õ¿íýýð àì á¿ëýý íýìæýý.
×óóëãà ¿íäýñíèé áîëîí ¿ëýýâýð õºãæèì, íàéðàë äóó, á¿æèã àíãèä
70 ãàðóé õ¿íòýé àæèëëàí, áîãèíî õóãàöààíä øèíý óðàí á¿òýýë
áýëòãýæ 11 ä¿ãýýð ñàðä õóóëü ç¿éí àëáà áàéãóóëàãäñàíû 80 æèëèéí
îéä çîðèóëñàí õ¿íäýòãýëèéí êîíöåðò, 12 äóãààð ñàðûí 22-íû ºäºð
íýýëòèéí òîãëîëòîî õèéæ, øèíý óðàí á¿òýýëýý ºðãºí áàðèâ. Èéíõ¿¿
øèíý ìÿíãàíû áîñãîí äýýð äóó á¿æãèéí ÷óóëãûã ñýðãýýí áàéãóóëàõàä
÷óóëãûí äàðãààð àæèëëàæ áàéñàí õóðàíäàà È.Òºìºðáàò èõýýõýí
¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áèëýý.
Íèéñëýëèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðëûí 2001 îíû 12
äóãààð ñàðûí 7-íû ºäðèéí òîãòîîëîîð ÕÖÄÁ×-ûã òºðèéí õîøîé
øàãíàëò, àðäûí æ¿æèã÷èí, çóóíû ìàíëàé õºãæìèéí çîõèîë÷
Ëóâñàíæàìáûí ̺ðäîðæèéí íýðýìæèò áîëãîí àëäàðøóóëñàí áàéíà.
Ýíý õóãàöààíä Ñ.Ýíõáàòûí õºãæèì “Õèëèéí ìàíààíû
äóóäëàãà” íàðèéí á¿ðýýíèé ãîöëîë, Ä.Îòãîíòîãòîîëûí “Êàðìåí”
õºãæìèéí íàéðóóëãà, ÑÒÀ Á.Ï¿ðýâäàâààãèéí äýãëýñýí “Öýðýã á¿æèã”,
Ñ.Öýöýãíàâ÷èéí á¿æèãëýñýí “Òàéãûí îõèí”, Ý.Á¿ðíýýáàÿð, Á.Íýðã¿é,
Ä.Ìàðò íàðûí äóóëñàí “Ìîíãîë õýý”, “Õîíãîð õàëçàí”, “Ýöñèéí
òóøààë” æ¿æãèéí äóó, Ä.Áàòòºìºðèéí “Õàâðûí øóâóóä” ¿íäýñíèé
õºãæìèéí íàéðóóëãà çýðýã øèíý øèëäýã óðàí á¿òýýë îëíîîð ãàð÷ýý.
Ãîöëîë äóó÷èí Ø.Æàâçìàà “Öýðýã ÷àìäàà õàéðòàé” /2001îí/,
ÌÓÃÆ Ñ.Öýðýíäîëãîð, ÑÒÀ Ä.Ìàðò íàðûí óðàí á¿òýýëèéí òàéëàí,
ìºí ÓÃÇ õºãæìèéí çîõèîë÷ Ì.Íîðñîíæàâä çîðèóëæ “Äóðñàìæ”
òîãëîëòûã 2002 îíä çîõèîí áàéãóóëàí, Õèëèéí öýðãèéí 70 æèëèéí îé
óãòàí íýãäñýí øèíý êîíöåðò íàéðóóëàí òàâüæ, ÓÃÆ Ý.Á¿ðíýýáàÿð,
Ñ.Öýðýíäîëãîð, ÑÒÀ Á.Ï¿ðýâñ¿ðýí, Ä.Ìàðò, Ö.Íàðàíöýöýã áîëîí
äóó÷èí Ñ.Áàéãàëìàà, Í.Íÿìäàâàà, Á.Íýðã¿é, È.Á¿ãäìýäýõ íàðûí
“Óÿíãûí äóóòàé õèë÷èí çàÿà”, äóó÷èí Áàòñ¿ðýíãèéí Ýðäýíýáóëãàí
“Ñýòãýëä øèíãýñýí àÿëãóó” òàéëàí òîãëîëò, óðàí á¿òýýëèéí öýíã¿¿í,
ÑÒÀ Á.Ãàí÷èìýã “×èíèé ìèíü èðýõ õàðãóé” õàéðûí äóóíû öîìîãûí áàÿð
õèéæ, Ë.̺ðäîðæèéí “Ò¿¿õò õèë” äóóíû 65 æèëèéí îéã òýìäýãëýæýý.
2004 îíä êîíöåðòûí äºðâºí øèíý óðàí á¿òýýë áýëòãýí òîãëîæ ìîðèí
õóóð÷ Õàëòàðûí Áîëäáààòàð, äóó÷èí Ãýíäýíãèéí ̺íõæàðãàë íàð
òàéëàí òîãëîëò, ÓÃÇ, õºãæìèéí çîõèîë÷ Ò.Ýðäýíý-Î÷èð “Þóãàà ÷
õàéðëààã¿é ààâ”, ýýæ îõèí Ìàãñàðæàâûí Ýíõáàÿð, Á.Ýðäýíýáóëãàí
íàð “Õ¿éí õîëáîî”, ÓÃÆ Ãîìáûí ªëçèéñàéõàí “Ìèíèé çàëóó íàñ öýðýã
ÿâëàà” óðàí á¿òýýëèéí öýíã¿¿í, 2005 îíä äóó÷èí, ÑÒÀ Äàëõààãèéí
Áîëäáààòàð “Õèë÷èí çàÿà”, Ä.Î÷ãýðýë “Äóóí ø¿òýýí” äóóí öýíã¿¿íýý
õèéæýý.
Á¿æèã àíãèéíõàí “Õèëýý òîéðñîí á¿æãýí òºâºðãººí” /2004/,
”Õ¿ñýë äóóäñàí òºâºðãººí “/2007/ ,”Õèë÷äèéí íýã ºäºð” /2011/,
”Îìîãøèë”/2012/ áèå äààñàí òîãëîëò, Ã.Ìàíàëûí çîõèîë “Õèë÷èí öýðýã
ìèíèé õ¿¿” äóó, “Äàðõàí õèëèéí àÿ äóó” íýâòð¿¿ëýã, Æ.Áàòõ¿ëýãèéí
õºãæèì “Õèéìîðüòîé æàãñààë”, ò¿¿íèé íàéðóóëñàí “Ìèíèé Îðîñ ýõ
îðîí”, Ã.Ìàíàëûí íàéðóóëãà “Ñ¿¿í ñàðàí” íàéðàë äóó, Á.Ãàíõóÿãèéí
óäèðäñàí “Ñýòãýëä øèíãýñýí ãîâü”, Ä.Îòãîíòîãòîîëûí “Õèëèéí
õàðãóé” íàéðàë õºãæèì, Ò.Ýðäýíý-Î÷èðûí “Ñýòãýëèéí óÿà” êèíîíû
õºãæèì, àõëàõ àõëàã÷ Á.Ï¿ðýâäàâààãèéí “Õèë÷èí îõèä”, “Õèë÷èí
çàëóóñ”, Ä.Îþóíáèëýãèéí “Åëõýíäýã” á¿æèã, àðäûí õºãæèì÷äèéí
òîãëîñîí “Öîõèóðûí àé”, “Öîãëîã àÿëãóó” Ò.Ýðäýíý-Î÷èðûí “Àëòàí
ãîâèéí õèë÷èä”, “Ýâ ýåèéí äóó” íàéðàë äóó, “Õèë÷äèéí õîòõîí”
á¿æãèéí õºãæèì çýðýã øèíý óðàí á¿òýýëýý 2004 îíä ¿çýã÷èääýý
òîëèëóóëæ, Î.Íàéìàíæàðãàëûí íàéðóóëãà Ò.Ýðäýíý-Î÷èðûí õºãæèì
“Ýâòýé äºðâºí àìüòàí” õ¿¿õäèéí äóóëàëò æ¿æèã òàâüñàí áàéíà. Ýíý
îíä áîëñîí öýðãèéí äóó äóóëàà÷äûí áîëîí óðòûí äóóíû óëñûí
óðàëäààíààñ ÑÒÀ, äóó÷èí Á.Ãàí÷èìýã òýðã¿¿í, Ä.Ìàíàëæàâ ãóòãààð
áàéðò îðæ ñàéõàí àìæèëò ãàðãàæýý. ×óóëãûí á¿òýýë÷ õàìò îëîí
ÎÕÓ-ûí Ìàíãóóò, Õèàãòûí õèëèéí îòðÿä, Àãèéí Áóðèàäàä 50 ãàðóé
õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé çî÷ëîí òîãëîæ, á¿ãä ÎÕÓ-ûí “Îíö õèë÷èí”
òýìäãýýð øàãíóóëñàí þì. ÓÃÆ Ã.ªëçèéñàéõàí äýñëýã÷ ãåíåðàë
Ø.Àðâàé íàðûí “Õèë÷íèé óÿíãà” ãýð á¿ëèéí öýíã¿¿íèéã 2005 îíä
ÕÖÄÁ× õàìòðàí çîõèîñîí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí 2006 îíä ìàíàé óëñàä
- 16 -

17. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
àíõ óäàà çîõèîñîí îëîí óëñûí ãîöëîë á¿æèã÷äèéí “Àëòàí õàðààöàé”
íààäàìä ÓÃÆ Ð.Ñàìæèäûí äýãëýëò “Àí÷èí á¿ðãýä“ á¿æãýýð
Ñ.Àëòàíñýëýì, ÑÒÀ Ä.Îþóíáèëýãèéí äýãëýëò “Çàõ÷èí” á¿æãýýð ÑÒÀ
Ë.Îòãîí, “Ààâûí ìàëèà” á¿æãýýð ÑÒÀ Ä.Ãàíñ¿õ, “Èõ òàëûí òºâºð㺺í”
á¿æãýýð Ö.Îäîíõ¿¿,ÑÒÀ Ä.Îþóíáèëýãèéí äýãëýëò “Ýãøèãò Àëòàéí
öàöàë” á¿æãýýð Ä.Öýöýãñ¿ðýí íàð àìæèëòòàé îðîëöîæ ñ¿¿ë÷èéí
øàëãàðóóëàëòàä ¿ëäæýý. ̺í Èõ Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàíû 800
æèëèéí îéí ¿åýð çîõèîãäñîí ìýðãýæëèéí äóó çîõèîã÷äûí óëñûí
óðàëäààíä Ñ.Îþóí÷èìýãèéí ø¿ëýã Á.Ãàíõóÿãûí õºãæèì “Õèë÷èí õ¿í“
äóó íü äýä áàéðíû øàãíàë õ¿ðòñýí þì. ×óóëãûí óðàí á¿òýýë æèëýýñ
æèëä ÷àíñààæèí ñàéæèð÷, àãóóëãà õýëáýðèéí õóâüä ºðãºæèí òýëæ,
óðûí ñàíãàà îëîí ñàéõàí äóó á¿æèã, õºãæìèéí á¿òýýëýýð áàÿæóóëæ
èðýâ.
Òýä øèíýýð óðàí á¿òýýë õèéõèéí ñàöóó ºìíºõ ¿åèéí áîëîí
àðäûí óðëàãèéí áàÿëàã ºâ ñàíãààñ ñýðãýýí òîãëîæ áàéëàà. Òóõàéëáàë
2007 îíä Ñ.Áàòìºíõèéí õºãæèì “Òýíãýðèéí äóóäëàãà” äóó õºãæèì,
á¿æãèéí óðàí ñýòãýìæ, Æ.Áàòõ¿ëýãèéí íàéðóóëãà “¯äýëòèéí ìàðø”,
Ñ.Áàòìºíõèéí àÿëãóó, Ä.Áîëäûí ø¿ëýã “Òºðèéí ìèíü ñ¿ëä ºðøºº”
íàéðàë äóó, ß.Áàäàìñ¿ðýíãèéí öîìíîë “Ç¿ñýý ãîîäñîí ñýâãýð” áàðóóí
ìîíãîë ò¿ìíèé õºã àÿëãóóíààñ ñýäýâëýñýí çîõèîìæèò êîíöåðòûã
̯ÎÍÐÒ-ýýð íýâòð¿¿ëýí ñóðòàë÷èëñàí áºãººä òóñ ÷óóëãûí àíõíû
VÑD-èéã ãàðãàñàí áàéíà. Ìºí “×è÷èðãýíý”, “Áºº” çýðýã á¿æãèéí
á¿òýýëýýð óðûí ñàíãàà áàÿæóóëæ “Äýëõèéí àÿëãóó” îëîí óëñûí
íààäàìä ÷óóëãûí æ¿æèã÷èä àìæèëòòàé îðîëöæýý.
Íàéðàë äóóíû àíãèéí áàãø Æàíöàíãèéí Áàòõ¿ëýã “Ýíý ìèíèé
äàðõàí õèëòýé ýõ îðîí”, äóó÷èí ÑÒÀ Í.Íÿìäàâàà “Õ¿í ø¿òýýí”,
Ä.Ìàðò “Áè Ýðäýíýòèéí Ìàðò”, Ø.Æàâçìàà “Õèë÷èíä áè÷ñýí çàõèäàë”
òàéëàí òîãëîëòîî õèë÷èä, ¿çýã÷ îëîíäîî ºðãºí áàðüñàí þì. 2008
îíä äóó÷èí, ÑÒÀ Ã.̺íõæàðãàë “Èæèé ç¿¿äòýé Ãóðâàíñàéõàí” òàéëàí
òîãëîëòîî õèëèéí 0166 äóãààð àíãè, ªìíºãîâü àéìãèéí 8 ñóìàíä,
ãîöëîë äóó÷èí Áàòäàâààãèéí Áàòöýöýãòýé õàìòðàí “Í¿äýí ø¿¿äýðòýé
äýëáýý” öýíã¿¿í, äóó÷èí, àõëàõ àõëàã÷ Áàòòóëãûí Íýðã¿é “Ñ¿¿í
ñàðàí”, äóó÷èí, äýä àõëàã÷ Ìîíãîëûí Áîëîðìàà, Äàâààöýðýíãèéí
Ìàíàëæàâ íàð “Íàéðûí ò¿ðëýãòýé äºðâºí öàã” òàéëàí òîãëîëòîî
õèéæýý.
ÑÒÀ Ã.̺íõæàðãàë 2009 îíä “Äàé÷èí íºõðèéí äóóãàà
õàìò äóóëüÿ!” öýíã¿¿í, õºãæèì÷èí, àõëàõ àõëàã÷ Íàâààòàÿàãèéí
̺íõæàðãàë “Ñýòãýëèéí ýãøèãëýí” òàéëàí òîãëîëòîî õèéâ.
Ë.̺ðäîðæèéí “Õºõºº Íàìæèë” äóóðèéã ÓÃÆ À.Äàøïýëæýý íàéðóóëàí,
õºãæìèéã äýä õóðàíäàà Á.Ãàíõóÿã õºðâ¿¿ëýí áè÷èæ, Õèëèéí öýðãèéí
70 æèëèéí îéãîîð àíõ óäàà óäèðäàí òîãëóóëñàí áºãººä 2006 îíä
äýä õóðàíäàà Á.Ãàíõóÿã ̯ÎÍÒ-òýé õàìòðàí á¿òýýñýí “Ñýíäýð
îõèí” òåëå æ¿æãèéí õºãæìèéã áè÷ñýí áàéíà. Õèëýýð îâîãëîñîí ýíý
÷óóëãà æèë á¿ð õèëèéí îòðÿä, çàñòàâ, õàðóóëààð ÿâæ òîãëîí ¿íäñýí
¿¿ðãýý ñàéí áèåë¿¿ëæ èðñýí áèëýý.Òàéëàí ìýäýýíýýñ ¿çýõýä çºâõºí
2008 îíä ë ãýõýä õèëèéí îòðÿä, çàñòàâóóäàä 114 óäàà òîãëîæ, 22194
õ¿íä óðëàãààð ¿éë÷èëñýí áîë òºâ îðîí íóòàãò 118 óäàà òîãëîí 31446
õ¿íä òîãëîëòîî ñîíèðõóóëæýý. Õàðèí 2010 îíä õèëèéí îòðÿä çàñòàâ,
õèë îð÷ìûí 8377 õ¿íä 45 óäàà á¿ðýí õýìæýýíèé òîãëîëòîî ¿ç¿¿ëæ,
æèëäýý 227 óäàà òîãëîæ, 19000 ãàðóé õ¿íä óðëàãààð ¿éë÷èëñýí
áàéíà. Òóñ õàìò îëîí 2008 îíä ̯ÎÍÐÒ-èéí “Ñî¸ë ýðäýíý” íýãäýëòýé
õàìòðàí ìîíãîë àðäûí õîøèí äóóíû, “Íàÿí íàñòàé Íàìñàí ãóàé”
çîõèîìæèò êîíöåðò áýëòãýí òîãëîæ, àõëàõ äýñëýã÷ Æ.Áàòõ¿ëýãèéí
“Õèë÷èí ààâäàà” íàéðàë äóó, Ñ.Áàòìºíõèéí íàéðóóëãà, ýìýãòýé
÷óóëãûí äóóëñàí “Öýöýãò öýíõýð àë÷óóð”, “Âàëåíêè” àÿëãóó, äýñëýã÷
Ñ.Àëòàíñýëýìèéí äýãëýëò “Ñýâãýð¿¿ä”, “Ãóðâàí íàéç” á¿æèã çýðýã
øèíý óðàí á¿òýýë òóóðâèæ ÑÒÀ, õîøóó÷ Ñ¿.Áàòìºíõèéí óðàí
á¿òýýëèéí “Òýðã¿¿í øóãàìûí áààòðóóä” òåëåêîíöåðò, õºãæèì àíãèéí
“Àÿëãóó õýìíýë”,àõìàä õºãæèì÷èí Íàíçàäûí Òîäãýðýëèéí “Íàðèéí
á¿ðýýíèé ýãøèãëýí,” ìºí õºãæèì÷èí Øàðàâûí ̺íõöýöýãèéí òàéëàí
òîãëîëòûã çîõèîí áàéãóóëæ, ÑÒÀ äóó÷èí Í¿ðçýäèéí Íÿìäàâàà
òóñ ÷óóëãûí äóó÷äààñ àíõ óäàà “Ó÷èðòàé ãóðâàí òîëãîé” äóóðèéí
- 17 -

18. ÕÈËÈÉÍ ÖÝÐÃÈÉÍ ÄÓÓ, Á¯ÆÃÈÉÍ ×ÓÓËÃÀ -70 ÆÈË
Õîðîëìààãèéí ä¿ðä àìæèëòòàé òîãëîæýý.
Àðäûí áîãèíî äóó äóóëàà÷äûí óëñûí óðàëäààíààñ äóó÷èí
Á.Íýðã¿é òóñãàé áàéðûí øàãíàë õ¿ðòýæ, Ýðäýíýò õîòîä áîëñîí
øèëäýã á¿æèã äýãëýý÷äèéí óëñûí óðàëäààíààñ á¿æãèéí áàãø,
äýñëýã÷ Ñàìæèäûí Àëòàíñýëýì øèëäýã áàãø öîëîîð øàãíóóëñàí
áºãººä 2009 îíä “Ãàâüÿàòûí ãàðàà” ãîöëîë äóó÷äûí óëñûí
óðàëäààíä Á.Ãàí÷èìýã, Ä.Áÿìáàñ¿ðýí, ×.Áàòáèëýã, Í.Íÿìäàâàà,
Á.Ï¿ðýâñ¿ðýí íàð îðîëöîí òóñãàé áàéðûí øàãíàë õ¿ðòýæ, ÑÒÀ
Ä.Ìàðò “Ìèíèé õîòûí ¿äýø”, Á.Ãàí÷èìýã “Àìðàãèéí äóóòàé òîðãîí
õèë” òàéëàí òîãëîëòîî òîëèëóóëæ, ¿çýã÷ îëíîî áàÿñãàñàí áàéíà.
Õîðüäóãààð çóóíû øèëäýã 25 äóóíû óðàëäààíä äóó÷èí Á.Ï¿ðýâñ¿ðýí
Ä.Áàäàð÷èéí õºãæèì, Ä.Ñýíãýýãèéí ø¿ëýã “Òàãòàà” äóóãààð òýðã¿¿í
áàéð, äóó÷èí Á.Ãàí÷èìýã, Í.Íÿìäàâàà íàð äýä áàéðò îðæýý.
̺í äóó÷èí Ä.Ìàíàëæàâ, Í.Øàæèíòºð, õºãæèì÷èí, àõëàõ àõëàã÷
¨.¯¿ðèéíòóÿà, äýä àõëàã÷ Ý.Àëòàíöýöýã íàð óëñûí óðàëäààíä
àìæèëòòàé îðîëöñîí, “Ìîðèíõóóð-2009” øèëäýã äóó øàëãàðóóëàõ
óëàìæëàëò óðàëäààíä äýä õóðàíäàà Á.Ãàíõóÿãèéí “Ìîíãîë” äóó
“¯ëýìæèéí ÷àíàð” ºðãºìæëºë, Äàìäèíû Ìàðòûí äóóëñàí “Àìüäðàë”
æ¿æãèéí “Ñàíàÿ” äóó äºðºâä¿ãýýð áàéðûí øàãíàë õ¿ðòñýí àæ. Äóó÷èí
Í.̺íõæàðãàë “Îðîñ äóóã õýí ñàéí äóóëàõ âý?” óðàëäààíä 2 äóãààð
áàéð, Ë.Ë Ëèíõîâîèí íýðýìæèò óðàëäààíä òóñãàé áàéðûí øàãíàë
õ¿ðòýæ õèëèéí ñýäýâò äóóíû óðàëäààíä Ò.Ýðäýíý-Î÷èðûí àÿëãóó
“Ìèíèé çàñòàâ” äóó äýä áàéðò øàëãàðàí, äóó÷èí Í.Öýíäáàÿð äóóëæ
¿çýã÷äýä õ¿ðãýæýý. ×óóëãûí àâüÿàñëàã õàìò îëîí ßëàëòûí áàÿðûí
64 æèëèéí îéãîîð îðîñ äóóíû êîíöåðò áýëòãýí òîãëîñîí íü øèíýëýã
óðàí á¿òýýë áîëñîí áºãººä Á.Àëåêñàíäðîâûí íàéðóóëãà, îðîñ àðäûí
äóó “Ýé óõíåì”, Ä.Òóõìàíîâûí õºãæèì “Äåíü ïîáåäû”, Â.Àãàïêèíû
“¯äýëòèéí ìàðø”, Â.À Ìîöàðòûí “Ðåêâèåì-2”, Ø.Òóëèêîâûí õºãæèì
” Òû, Ðîññèÿ ìîÿ”, À.Íîâèêîâûí “Ñìóãëÿíêà” çýðýã óðàí á¿òýýëèéã
òîãëîæ áàéíà. ×óóëãûí óðàí á¿òýýë÷èä Õàëõûí ãîëûí äàéíû ÿëàëòûí
70 æèëèéí îéí íýãäñýí êîíöåðòîä îðîëöîí, òºðèéí õîøîé øàãíàëò,
àðäûí æ¿æèã÷èí, çóóíû ìàíëàé õºãæìèéí çîõèîë÷ Ë.̺ðäîðæèéí
90 íàñíû îéä çîðèóëñàí êîíöåðòûã 2009 îíä áýëòãýí òîãëîæ,
ÓÃÆ Ý.Á¿ðíýýáàÿð “Á¿ñã¿é õ¿í”, “Õàéðûí õîðâîî”, àõìàä äóó÷èí
Ö.Íàðàíöýöýã, ×.Îãòîî, Á.Ï¿ðýâñ¿ðýí, Ä.Áÿìáàñ¿ðýí, È.Óðàíöýöýã,
Ñ.Áàòäóëàì, Ø.Æàâçìàà, Æ.ßíæèíëõàì, Ý.Á¿ðíýýáàÿð íàð “Åñºí
ýãøèã”, õºãæìèéí çîõèîë÷ Á.Ãàíõóÿã “Àÿëãóó õºãëºñºí ýõ îðîí
ìèíü”, äóó÷èí Á.Ãàí÷èìýã “Àìðàãèéí äóóòàé òîðãîí õèë” öýíã¿¿í,
óðàí á¿òýýëèéí õàìòàðñàí òîãëîëò /2010îí/, ÑÒÀ àõìàä äóó÷èí,
õºãæèì÷èí Ãàëñàíãèéí Ìàíàë, á¿æèã÷èí Ëõàãâàæàâûí Îòãîí íàð
“Ìèíèé áàõàðõàë- Õèëèéí öýðýã”, óðàí á¿òýýëèéí öýíã¿¿í, äóó÷èí
Í.Íÿìäàâàà “Áè õààíà òºðºº âý? /2011îí/ òàéëàí òîãëîëòîî õèéæýý.
Äýä àõëàã÷ Äàøíÿìûí Òºìºðòóëãà, Ãîí÷èãèéí Áàòñ¿õ íàð 2009
îíä Õýíòèé àéìãèéí Áîð-ªíäºðò áîëñîí îëîí óëñûí ýñòðàäûí
äóó äóóëàà÷äûí óðàëäààíààñ òóñãàé áàéðûí øàãíàë àâñàí áºãººä
Íàðìàíäàõûí ̺íõæàðãàë Óëààí-¯ä, Õºõ õîòîä çîõèîñîí îëîí óëñûí
óðàëäààíààñ øàãíàëò áàéð, Ð.Ñ¿õáààòàð Õºõ õîòîä áîëñîí á¿æãèéí
íààäàìä öººõ¿¿ë á¿æèã÷äèéí òºð뺺ð äýä áàéð ýçýëñýí áàéíà.
̺í á¿æèã÷èí, äýä àõëàã÷ Æàðãàëñàéõàíû Ýíõ-Àìàð, Ðàã÷ààãèéí
Ñ¿õáààòàð, Öîãáàäðàõûí Öîãáàÿð íàð Ìîñêâà õîòíîî 2010 îíä
áîëñîí ñïîðòûí á¿æãèéí äýëõèéí àâàðãà øàëãàðóóëàõ òýìöýýíä
îðîëöîí 75 îðíû á¿æèã÷äýýñ 10 äóãààð áàéðò, 2011îíä Ëèòâà óëñàä
áîëñîí óã òýìöýýíä øàãíàëò áàéðò øàëãàðñàí áîë äýä àõëàã÷ Íýðã¿éí
Àçáàÿñãàëàí Âüåòíàì óëñàä çîõèîñîí îëîí óëñûí àðäûí óðëàãèéí
èõ íààäàìä àìæèëòòàé îðîëöæýý. Õàëõûí ãîëûí äàéíû ÿëàëòûí
îéãîîð ÎÕÓ-ûí Õèëèéí äóó á¿æãèéí òºâ ÷óóëãà ìàíàé óëñàä õèéñýí
àéë÷ëàí òîãëîëò áîëîí ÀÍÓ-ûí Íîìõîí äàëàéí òýíãèñèéí ÿâãàí
öýðãèéí ¿ëýýâýð íàéðàë õºãæèìòýé ÷óóëãûí õàìòàðñàí òîãëîëòûã
2010 îíä Óëààíáààòàð õîòîä çîõèîí áàéãóóëñàí íü áèå áèåýñýý
õàðèëöàí ñóðàëöàõ, òóðøëàãà ñîëèëöîõîä ÷óóëãûí ò¿¿õýíä ÷óõàë
¿éë ÿâäàë áîëñîí þì. ×óóëãà äýëõèéí ñîíãîäîã áîëîí ººðèéí îðíû
õºãæìèéí çîõèîë÷äûí øèëäýã á¿òýýëýýñ õîëèìîã íàéðàë õºãæèìä
- 18 -