1. Ο Παραδεισένιος Κόσμος
του Ισλαμικού Πολιτισμού
Εκπαιδευτικό υλικό προετοιμασίας
Κείμενα και βιβλιογραφία
Φωτεινή Γραμματικού
Μουσείο Μπενάκη-Εκπαιδευτικά Προγράμματα
Αθήνα 2004

2. 1. Τι είναι το ισλάμ
Το ισλάμ είναι η νεότερη από τις τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες (οι
άλλες δύο είναι ο ιουδαϊσμός και ο χριστιανισμός), που εμφανίστηκαν στην Μέση
Ανατολή. Σήμερα απαριθμεί πιστούς σε όλο τον κόσμο.
Η λέξη ισλάμ στην αραβική γλώσσα σημαίνει «υποταγή στο θεό». Οι πιστοί του
ισλάμ αποκαλούνται μουσουλμάνοι, η λέξη προέρχεται από το αραβικό μουσλίμ,
που σημαίνει «αυτός που υποτάσσεται στο θεό». Απεσταλμένος του θεού στη
γη είναι ο Μωάμεθ, που ηγήθηκε της πρώτης μουσουλμανικής κοινότητας στην
Αραβία. Σύμφωνα με τους μουσουλμάνους, ο Μωάμεθ είναι ο τελευταίος στη
σειρά των προφητών που έστειλε ο θεός στην ανθρωπότητα, όπως τον Νώε,
τον Μωυσή, τον Αβραάμ και τον Χριστό. Γι’ αυτόν το λόγο, τον ονομάζουν και
«σφραγίδα των προφητών».
Ο χριστιανισμός και ο ιουδαϊσμός θεωρούνται συγγενείς θρησκείες με το ισλάμ,
γιατί βάση της πίστης τους είναι οι ιερές γραφές. Τα ιερά βιβλία των
χριστιανών και των Εβραίων, το Ευαγγέλιο και η Τορά, είναι αποδεκτά από
τους μουσουλμάνους, γι’ αυτό και για αιώνες η άσκηση των θρησκευτικών
καθηκόντων των πιστών αυτών ήταν επιτρεπτή στη μουσουλμανική επικράτεια.
Το Κοράνι είναι το ιερό βιβλίο των μουσουλμάνων, όπου καταγράφηκε ο λόγος
του θεού. Η ονομασία αυτή προέρχεται από την αραβική λέξη που σημαίνει
«αφήγηση, απαγγελία» και πιθανόν να συνδέεται με το σημαντικό ρόλο που
έπαιξε η προφορική παράδοση στη διάδοση του λόγου του θεού στα πρώτα
χρόνια της νέας θρησκείας.
2

3. Η Μέκκα, η γενέτειρα του Προφήτη, είναι η ιερή πόλη των μουσουλμάνων. Εκεί
βρίσκεται το τέμενος του Μαύρου Λίθου, το οποίο πρέπει να επισκεφτεί για
προσκύνημα κάθε μουσουλμάνος. Σύμφωνα με την ισλαμική παράδοση,
ο Αβραάμ και ο γιος του Ισμαήλ, ο πατέρας των Αράβων, ανοικοδόμησαν σε
αυτόν το χώρο το μονοθεϊστικό βωμό που είχε δημιουργήσει ο Αδάμ και
καταστράφηκε από τον κατακλυσμό. Ο βωμός, που ονομάζεται Κάαβα, έχει τη
μορφή ενός τεράστιου δωματίου, όπου περικλείεται ο ιερό βράχος.
2. Χρονικό και γεωγραφικό πλαίσιο
Η γέννηση του ισλαμικής θρησκείας σημειώθηκε στις αρχές του 7ου αιώνα στην
καρδιά της αραβικής χερσονήσου. Συγκεκριμένα η ισλαμική χρονολογία ξεκινά
από το 622, το έτος της Εγίρας, της μετοικεσίας του προφήτη Μωάμεθ και της
ολιγομελούς ακόμα ομάδας πιστών του από την Μέκκα στη Μεδίνα.
Ο αρχικός πυρήνας των πιστών του ισλάμ αποτελούνταν από τα διάφορα
αραβικά φύλα, που κατοικούσαν στην ευρύτερη περιοχή της αραβικής
χερσονήσου σε ημινομαδικές κοινωνίες. Αργότερα όμως, καθώς η αραβική
αυτοκρατορία εξαπλώθηκε, στους κόλπους της εντάχθηκαν και εξισλαμισμένοι
μη αραβικοί λαοί, όπως οι Πέρσες, οι Τούρκοι και οι Μογγόλοι.
Κατά την περίοδο των πρώτων αιώνων της αββασιδικής δυναστείας (8ος – 9ος
αιώνας), όταν η αυτοκρατορία έφτασε στη μεγαλύτερη ακμή της, η επικράτεια
του ισλάμ εκτεινόταν στη δύση μέχρι τα στενά του Γιβραλτάρ και στην ανατολή
μέχρι τον Ινδό και Ώξο ποταμό. Έχοντας την αραβική χερσόνησο ως ορμητήριό
τους, τα στρατεύματα του ισλάμ κατέλαβαν το Ιράκ και το Ιράν, που
κυβερνούσε η περσική δυναστεία των Σασανιδών. Μέσα σε σύντομο διάστημα
3

4. απέσπασαν από τη βυζαντινή αυτοκρατορία την Παλαιστίνη, τη Συρία και την
Αίγυπτο. Προελαύνοντας στη βόρεια Αφρική μέχρι τον Ατλαντικό, ο αραβικός
στρατός κυρίεψε την Ιβηρική χερσόνησο, αποτελώντας μία σοβαρή και μόνιμη
απειλή για την Ευρώπη μέχρι τον 15ο αιώνα.
3. Ιστορική αναδρομή
Προϊσλαμική Αραβία
Η παρουσία του ανθρώπου στην αραβική χερσόνησο μαρτυρείται ήδη από την
παλαιολιθική εποχή. Ωστόσο η εμφάνιση των αραβικών φύλων, που ανήκουν
στους λεγόμενους σημιτικούς λαούς, δεν μπορεί να τεκμηριωθεί στην περιοχή
παρά μόνο στις αρχές της πρώτης χιλιετίας προ Χριστού (10ος – 9ος αι. π.Χ.).
Οι πρώτες πληροφορίες για τους Άραβες εντοπίζονται στις καταγραφές της
επαφής τους με γειτονικούς λαούς (αιγυπτιακά, ασσυριακά κείμενα, εβραϊκή
Βίβλος). Η ονομασία Άραβες εμφανίζεται για πρώτη φορά σε επινίκειο
επιγραφή (853 π.Χ.) του Ασσύριου βασιλιά Σαλμαναζάρ Γ’, όπου ανάμεσα στους
ηττημένους απαριθμεί και «χίλιους καμηλιέρηδες από το Γιντιμπού της χώρας
των Αρμπάι». Η προέλευση της ονομασίας είναι πιθανώς εβραϊκή, καθώς
«αραμπά» σημαίνει έρημος και κατά συνέπεια οι Άραβες είναι οι κάτοικοι της
ερήμου.
Τα φύλα που κατοικούσαν στον εύφορο νότο οργανώθηκαν σε μικρά βασίλεια
και ανέπτυξαν υψηλό πολιτισμό. Η πρόσβαση του νοτίου τμήματος στη θάλασσα
(Περσικός κόλπος, Ερυθρά θάλασσα, Ινδικός Ωκεανός) ευνόησε την ανάπτυξη
της ναυτιλίας. Συγχρόνως, η περιοχή αποτέλεσε κόμβο διακίνησης αγαθών
μεταξύ της Μεσογείου, της Ασίας και της ανατολικής Αφρικής. Εκτός από το
4

5. εμπόριο, οι κάτοικοι της περιοχής ασχολήθηκαν και με τη γεωργία,
αναπτύσσοντας ένα αξιόλογο αρδευτικό σύστημα.
Ο βοράς, σε αντίθεση με το νότο, χαρακτηρίζεται από άγονες περιοχές και
εκτάσεις όπου εξαπλώνεται η έρημος με μικρά διαλείμματα οάσεων. Η
οργάνωση της κοινωνίας ήταν κατά βάση φυλετική. Στις οάσεις δημιουργήθηκαν
πόλεις και οι κάτοικοι ασχολούνταν με τη γεωργία και το εμπόριο. Στις
ερήμους, οι πληθυσμοί συνέχισαν να είναι καθαρά νομαδικοί.
Η θρησκεία στην προϊσλαμική Αραβία ήταν πολυθεϊστική, αν και ο
χριστιανισμός και ο ιουδαϊσμός είχαν διαδοθεί σε ένα μέρος του πληθυσμού. Οι
Άραβες λάτρευαν μία ομάδα ουράνιων θεοτήτων, κυρίως τη Σελήνη και τον
Ήλιο. Πολλά χαρακτηριστικά στοιχεία της προϊσλαμικής λατρείας
κληροδοτήθηκαν στην ισλαμική θρησκεία, όπως ο ιερός χαράκτήρας της
πέτρας, όπου θεωρούσαν ότι κατοικούσε η θεότητα. Μία τέτοια πέτρα είναι και
ο Μαύρος Λίθος της Κάαβα στη Μέκκα, που μετέπειτα έγινε ο σημαντικότερος
τόπος προσκυνήματος του ισλάμ. Η σημαντικότερη τελετή ήταν το ετήσιο
προσκύνημα που έκαναν τα μέλη διάφορων φυλών σε ένα κοινό ιερό τόπο.
Προκαθορισμένες περίοδοι του χρόνου αφιερώνονταν στην τελετουργική αποχή
από τις εχθροπραξίες και τη νηστεία. Οι πρακτικές αυτές διατηρήθηκαν στα
ισλαμικά χρόνια ως βασικές υποχρεώσεις ενός πιστού μουσουλμάνου.
Η μετάβαση από τον προϊσλαμικό στον ισλαμικό κόσμο δεν έγινε αυτόματα
αφότου εμφανίστηκε ο Μωάμεθ. Είχαν προηγηθεί μία σειρά από
κοινωνικοοικονομικές διαδικασίες, που επέφεραν αλλαγές στη νομαδική και
φυλετική δομή της αραβικής κοινωνίας.
Η αραβική χερσόνησος αποτελούσε εμπορικό κόμβο απ’ όπου περνούσαν τα
καραβάνια με εμπορεύματα για την Ανατολική Μεσόγειο και τη Βόρειο Αφρική.
5

6. Οι κάτοικοι της αραβικής χερσονήσου ήρθαν σε επαφή με εμπόρους διαφόρων
εθνοτήτων, είτε εμπορευόμενοι οι ίδιοι, είτε προσφέροντας προστασία στα
καραβάνια, που διέσχιζαν απομακρυσμένες περιοχές. Στις πόλεις των οάσεων
συγκεντρώνονταν Άραβες από διάφορες φυλές , Πέρσες, Αιγύπτιοι,
Παλαιστίνιοι, Έλληνες και οργανώνονταν μεγάλα πανηγύρια, όπου γίνονταν
αγοραπωλησίες, θρησκευτικοί εορτασμοί και διαγωνισμοί ποίησης.
Ο νομαδικός χαρακτήρας της κοινωνίας των Αράβων, που είχε ως θεμέλιό του
τη στενή σχέση του ατόμου με τη φυλή του, αλλοιώθηκε στο πέρασμα του
χρόνου. Η οικονομική ανάπτυξη και η εισροή ξένων επιδράσεων έστρεψε τους
Άραβες στην αναζήτηση του κέρδους και της πολιτικής εξουσίας. Έπρεπε να
βρεθεί ένας συνδετικός ιδεολογικός κρίκος που θα βοηθούσε τα αραβικά φύλα
να αποκτήσουν ενότητα μεταξύ τους και σεβαστή οντότητα στα γειτονικά κράτη.
Ο Μωάμεθ και το ισλάμ
Λίγα είναι τα βιογραφικά στοιχεία που γνωρίζουμε για τον Προφήτη και τα
περισσότερα τα αντλούμε από το ίδιο το Κοράνι. Γεννήθηκε στη Μέκκα γύρω
στο 570. Σε μικρή ηλικία έμεινε ορφανός και μεγάλωσε με την οικογένεια του
έμπορου θείου του, Αμπού Τάλιμπ, τον οποίο και συνόδευε στα ταξίδια του.
Απέκτησε τη φήμη έντιμου και άξιου άνδρα και εμπόρου. Παντρεύτηκε μία κατά
πολύ μεγαλύτερή του γυναίκα, την εύπορη χήρα Χαντίτζα, με την οποία
απέκτησε τέσσερις κόρες.
Ο Μωάμεθ συνήθιζε για κάποιες μέρες το χρόνο να αποσύρεται στο όρος Χιρά,
κοντά στη Μέκκα και εκεί να αφοσιώνεται στο διαλογισμό και τη νηστεία. Μία
νύχτα, όταν ήταν περίπου σαράντα χρονών, στο όρος αυτό είχε μία υπερβατική
εμπειρία, κατά την οποία δέχθηκε την αποκάλυψη του λόγου του θεού από τον
6

7. Αρχάγγελο Γαβριήλ. Από εκείνη τη νύχτα "του πεπρωμένου" και μέχρι το
θάνατό του, ο προφήτης δεχόταν αποκαλυπτικά μηνύματα, τα οποία αφηγείτο
και ερμήνευε στους λιγοστούς αρχικά οπαδούς του.
Το δημόσιο κήρυγμα του Μωάμεθ ξεκίνησε το 613 στη Μέκκα,
αντιμετωπίζοντας σχεδόν αμέσως την έντονη αντίδραση των πλουσίων
εμπόρων της περιοχής. Η μονοθεϊστική φύση της νέας θρησκείας, την οποία
δίδασκε ο Μωάμεθ, αποτελούσε απειλή για το πολυθεϊστικό προσκύνημα της
Κάαβα, το οποίο ήταν συγχρόνως και προσοδοφόρο εμπορικό κέντρο. Ο
θάνατος της γυναίκας του και του θείου του, που ως αρχηγός της πατριάς του,
τον προστάτευε, έφερε το Μωάμεθ σε πολύ δύσκολη θέση. Σύμφωνα με την
ισλαμική παράδοση, εκείνη την εποχή συνέβη το θαύμα της νυχτερινής
μεταφοράς του Προφήτη από τη Μέκκα στα Ιεροσόλυμα πάνω στο φτερωτό
άλογο Μπουράκ και η ανάληψή του στους ουρανούς του Παραδείσου.
Το 622, ο Μωάμεθ και οι οπαδοί του άφησαν τη Μέκκα και μετανάστευσαν
βόρεια, στην πόλη Γιαθρίμπ, που μετέπειτα ονομάστηκε Μεδίνα (= η πόλη του
Προφήτη). Πρόκειται για την περίφημη Εγίρα (hidjra = μετοικεσία,
μετανάστευση), γεγονός που καθιερώθηκε ως το πρώτο έτος του ισλαμικού
ημερολογίου. Οι κάτοικοι της Μεδίνας είχαν προσκαλέσει τον Μωάμεθ στην
πόλη τους με την προσδοκία ότι θα συμφιλίωνε τις φυλές της πόλης που
βρίσκονταν σε αντιπαλότητα. Ο Προφήτης κατάφερε να διευθετήσει με
επιτυχία τις διενέξεις και να αυξήσει σημαντικά την επιρροή του ως
θρησκευτικός και πολιτικός ηγέτης στον αραβικό πληθυσμό της Μεδίνας.
Μέχρι εκείνη την εποχή, οι μουσουλμάνοι στρέφονταν προς την Ιερουσαλήμ για
να προσευχηθούν. Σύμφωνα όμως με τις επιταγές του Κορανίου, η κατεύθυνση
της προσευχής (κίμπλα) άλλαξε πλέον προς τη Μέκκα, και συγκεκριμένα προς
7

8. την Κάαβα, το μονοθεϊστικό ιερό του Αβραάμ και του γιου του Ισμαήλ, του
προπάτορα των Αράβων.
Η ρήξη με τους Ιουδαίους της Μεδίνας, που είχαν τον έλεγχο του εμπορίου της
περιοχής, έγινε οριστική. Οι περισσότεροι εκδιώχθηκαν βίαια, ενώ οι υπόλοιποι
ασπάσθηκαν τον ισλαμισμό. Για να εξασφαλίσει την επιβίωση των οπαδών του, ο
Μωάμεθ επέτρεψε την οργάνωση επιδρομών εναντίων των καραβανιών των
πολυθεϊστών Αράβων, μία παραδοσιακή πρακτική των Βεδουίνων.
Στα επόμενα χρόνια, ο Μωάμεθ με τους μουσουλμάνους της Μεδίνας, κατάφερε
να αποκρούσει την επίθεση του συνασπισμού των Αράβων της Μέκκας και να
συνάψει δεκαετή ανακωχή. Μετά από την παραβίαση της συνθήκης από τους
κατοίκους της Μέκκας το 629, τα στρατεύματα των μουσουλμάνων του
Μωάμεθ προέλασαν προς την ιερή πόλη και την κατέλαβαν χωρίς να
συναντήσουν αντίσταση. Σε σύντομο χρονικό διάστημα, οι περισσότερες
αραβικές φυλές υποτάχθηκαν στα μουσουλμανικά στρατεύματα και
αποδέχθηκαν τον ισλαμισμό.
Ο Μωάμεθ πέθανε το 632, έχοντας καταφέρει να ενώσει υπό τη ρομφαία του
ισλάμ τις αντιμαχόμενες αραβικές φυλές, ρυθμίζοντας με το Κοράνι την
θρησκευτική, αλλά και την πολιτική και κοινωνική τους ζωή.
Ο ισλαμικός κόσμος από τον 7ο έως τον 12ο αιώνα
Μετά το θάνατο του Μωάμεθ, οι Άραβες κινήθηκαν επεκτατικά υπό την ηγεσία
των διαδόχων του, των τεσσάρων ορθόδοξων χαλίφηδων (632 – 661), έχοντας
ως έδρα τη Μεδίνα. Μέχρι και τα μέσα του 8ου αιώνα, κατακτώντας την περσική
σασανιδική αυτοκρατορία, τις βυζαντινές επαρχίες της Συρίας και Παλαιστίνης,
8

9. τη βόρεια Αφρική και την Ιβηρική χερσόνησο, οι Άραβες δημιούργησαν μία
αυτοκρατορία τεράστιας έκτασης, από την Κεντρική Ασία και την Ινδία μέχρι
τον Ατλαντικό ωκεανό.
Με τη δολοφονία του τέταρτου ορθόδοξου χαλίφη Αλή (656 – 661), που ήταν
ξάδελφος και γαμπρός του Μωάμεθ, σημειώνεται το πρώτο σχίσμα στη
μουσουλμανική κοινότητα. Οι οπαδοί του Αλή, οι σιίτες (από το αραβικό σία που
σημαίνει «ομάδα, μερίδα»), πρέσβευαν την αρχή της κληρονομικής διαδοχής της
οικογένειας του Μωάμεθ στην ηγεσία της κοινότητας και στο αξίωμα του
χαλίφη. Οι ορθόδοξοι σουνίτες (από το αραβικό σούνα που σημαίνει «ο ορθός
δρόμος») εκτός από τις επιταγές του Κορανίου, ακολουθούν και τη Σούνα, το
παράδειγμα που έθεσε ο Προφήτης με τη ζωή και το έργο του.
Νικητής της διαμάχης με τους σιίτες αναδεικνύεται ο Σύριος διοικητής
Μωαβιάς και σχηματίζεται η πρώτη ισλαμική δυναστεία των Ομαγιάδων με
πρωτεύουσα τη ∆αμασκό (661 – 749). Οι Ομαγιάδες έφτασαν την επεκτατική
πολιτική των προκατόχων τους ορθόδοξων χαλίφηδων στο απόγειό της, ενώ
παράλληλα προσπάθησαν να οργανώσουν τη διοίκηση του κράτους. Για να
αντιμετωπίσουν την έντονη ανομοιογένεια της νέας μουσουλμανικής κοινότητας,
που αποτελούνταν από διάφορες εθνικές και θρησκευτικές ομάδες, επιδίωξαν
τον εξισλαμισμό και εξαραβισμό του κράτους. Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής,
θεσμοθετήθηκε ως επίσημη γλώσσα η αραβική. Οι δυσαρέσκειες όμως που
είχαν δημιουργηθεί στους προσήλυτους λαούς λόγω της άνισης μεταχείρισης σε
σχέση με τους μουσουλμάνους Άραβες, οδήγησαν στην ανατροπή της
δυναστείας των Ομαγιάδων.
Η δυναστεία των Αββασιδών (749 – 1258) επικράτησε της διαμάχης,
εγκατέστησε την εξουσία στη νέα πρωτεύουσα, τη Βαγδάτη. Την περίοδο αυτή
9

10. τέθηκαν οι βάσεις για τη διατύπωση και τη διαμόρφωση των δογμάτων του
ισλάμ. Καθώς η ισλαμική αυτοκρατορία αποτελούνταν πλέον όχι μόνο από
Άραβες, αλλά και από πολλούς διαφορετικούς λαούς, η ενιαία εθνική συνείδηση
απουσίαζε και ως στοιχείο συνοχής των πληθυσμών μέσα στην αχανή
επικράτειά της αναδείχτηκε η μουσουλμανική θρησκεία.
Η άμβλυνση των διαφορών των πληθυσμών της αυτοκρατορίας είχε ως
αποτέλεσμα την ισχυροποίηση της κεντρικής εξουσίας και την ομαλή
διακυβέρνηση, παράγοντες που συνετέλεσαν στην ανάπτυξη της οικονομίας και
την άνθηση του πολιτισμού. Οι Αββασίδες ηγεμόνες υποστήριζαν την
καλλιέργεια των τεχνών, των γραμμάτων και των επιστημών. Το αυξημένο
ενδιαφέρον για τις επιστήμες οδήγησε στη μελέτη των αρχαίων συγγραμμάτων
και τη διάσωση αυτών, καθώς μεταφράστηκε μεγάλος αριθμός χειρογράφων στα
αραβικά.
Η διάδοση της νέας θρησκείας εντάθηκε από τους διαδόχους των Ομαγιάδων,
έτσι ώστε κατά τον 12ο αιώνα, οι υπήκοοι της αυτοκρατορίας να είναι στην
πλειονότητά τους μουσουλμάνοι. Το ίδιο συνέβη και με την αραβική γλώσσα
που επικράτησε των υπολοίπων, και αναδείχτηκε ως επίσημη γλώσσα του
κράτους.
Αν και η αββασιδική δυναστεία τυπικά βρισκόταν στην εξουσία μέχρι και τα
μέσα του 13ου αιώνα, ο κατακερματισμός του χαλιφάτου είχε ξεκινήσει από τον
9ο αιώνα, καθώς τον έλεγχο αρκετών επαρχιών είχαν αποκτήσει τοπικές
δυναστείες, όπως οι σιίτες Φατιμίδες στην Αίγυπτο και τη Συρία και οι
Σαμανίδες στο ανατολικό Ιράν. Οι δυναστείες αυτές δημιουργήθηκαν είτε από
ισχυρούς στρατιωτικούς διοικητές που ανεξαρτητοποιήθηκαν, είτε από
μισθοφορικά σώματα στρατού. Ο θεσμός του χαλίφη σταδιακά αποδυναμώθηκε
10

11. και χωρίς να έχει καμία ουσιαστική εξουσία, αποτελούσε μόνο το σύμβολο της
ενότητας της αυτοκρατορίας.
Στα τέλη του 10ου αιώνα, άρχισε ο σταδιακός εξισλαμισμός των τουρκικών
φύλων που κατοικούσαν βορειοανατολικά του χαλιφάτου, και τα εδάφη της
αυτοκρατορίας επεκτάθηκαν στην Κεντρική Ασία και τη βόρεια Ινδία.
Ο ισλαμικός κόσμος από τον 12ο έως τον 16ο αιώνα
Στις αρχές του 11ου αιώνα, οι Σελτζούκοι Τούρκοι προέλασαν από το Ιράν, το
Ιράκ και τη Συρία, για να καταλήξουν στα τέλη του, στη Μικρά Ασία. Τον 12ο
και 13ο αιώνα, η δυναστεία των Αγιουβιδών επικράτησε στα εδάφη της Συρίας,
της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου, διαλύοντας τα κράτη των Σταυροφόρων.
Στις αρχές του 13ου αιώνα, μογγολικά φύλα εισέβαλαν στην κεντρική Ασία, τη
νότιο Ρωσία, τη δυτική Σιβηρία, το Ιράν και το Ιράκ. Το 1258 καταστρέφουν τη
Βαγδάτη, και μαζί με αυτήν καταλύουν και την αββασιδική δυναστεία. Τα φύλα
αυτά εξισλαμίστηκαν και ίδρυσαν δυναστείες. Την προέλασή τους στην
Εγγύς Ανατολή ανέκοψαν οι Μαμελούκοι (Αίγυπτος – Συρία, 13ος – 16ος αι.).
Στην Ισπανία και τη βόρεια Αφρική είχαν επικρατήσει βερβερικές δυναστείες,
που εκδιώχθηκαν από τους χριστιανούς Ευρωπαίους με την ανακατάληψη της
Ιβηρικής χερσονήσου στα τέλη του 15ου αιώνα.
Το σελτζουκικό σουλτανάτο του Ικονίου διαδέχονται διάφορα τουρκικά
κρατίδια. Μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα, επικρατέστεροι αναδεικνύονται οι
Οθωμανοί, που ξεκινούν την κατάκτηση των Βαλκανίων. Το ισλάμ συνεχίζει να
εξαπλώνεται στην ινδική χερσόνησο και ιδρύονται ισλαμικά κράτη στο Ντεκάν
11

12. (κεντρική Ινδία). Η επέκταση του ισλαμικού κόσμου φτάνει μέχρι την Ινδονησία
και την Αφρική κάτω από την περιοχή της Σαχάρας.
Ο ισλαμικός κόσμος από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα
Από τις αρχές του 16ου αιώνα ακμάζουν τρεις μεγάλες δυναστείες, που
επιβλήθηκαν των τοπικών ηγεμονιών και δημιούργησαν ισχυρές και καλά
οργανωμένες αυτοκρατορίες. Πρόκειται για τους Οθωμανούς στην Εγγύς
Ανατολή, τη Bόρεια Αφρική και τα Βαλκάνια (1281 – 1924), τους Σαφαβίδες στο
Ιράν (1501 – 1732) και τους Μογγόλους στην Ινδία (1526 – 1858).
Η χρυσή εποχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας τον 16ο αιώνα, σημαδεύτηκε
από τη διακυβέρνηση του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Με κέντρο την
πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας Κωνσταντινούπολη, την εποχή αυτή τα
τουρκικά γράμματα και τέχνες έφτασαν στην ακμή τους. Οι Σαφαβίδες, που
ήταν σιίτες στο δόγμα, κατάφεραν να ενώσουν τα εδάφη του Ιράν και να
διαδώσουν το σιιτισμό σε όλο τον πληθυσμό της επικράτειάς τους, θέτοντας
έτσι τις βάσεις για την δημιουργία ενός εθνικού κράτους. Η μεγάλη ακμή των
Μογγόλων της Ινδίας άρχισε επί του Άκμπαρ του Μεγάλου (μέσα 16ου αιώνα)
και συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια του 17ου αιώνα. Την ίδια εποχή, ενώ στις
αυλές των Μογγόλων ηγεμόνων συνέχιζε να κυριαρχεί η περσική ως γλώσσα
του πολιτισμού, αναπτύχθηκαν και τα ουρντού, το τοπικό ιδίωμα των
μουσουλμάνων της Ινδίας.
Τα νεότερα χρόνια
Από τον 18ο αιώνα και έπειτα, και παρά τα πολιτιστικά τους επιτεύγματα και
την άλλοτε ισχύ τους, οι ισλαμικές αυτές αυτοκρατορίες άρχισαν να
12

13. παρακμάζουν κάτω από την πίεση των νέων οικονομικών υπερδυνάμεων της
Ευρώπης. Οι Βρετανοί εκμεταλλεύθηκαν τον ανταγωνισμό των μουσουλμάνων
και των ινδουιστών στις Ινδίες και το 1858 η μογγολική αυτοκρατορία
καταλύθηκε επίσημα και η ινδική χερσόνησος αποικιοποιήθηκε.
Οι Ρώσοι από τη μεριά τους, ήδη από τον 16ο αιώνα, είχαν αρχίσει να
επεκτείνονται ανατολικά, κατακτώντας τα μουσουλμανικά κρατίδια στην
κεντρική Ασία και τη νότια Ρωσία. Η δυναστεία των Κατζάρ (1779 – 1924) στο
Ιράν μετέφερε την πρωτεύουσα στην Τεχεράνη και κατάφερε να αποφύγει την
αποικιοποιήση.
Η Οθωμανική αυτοκρατορία αποδυναμώθηκε σταδιακά από την οικονομική
διείσδυση των ευρωπαϊκών δυνάμεων στις αγορές της, το ξέσπασμα της
επανάστασης στα Βαλκάνια και την απώλεια των αραβικών εδαφών της.
4. Τι εννοούμε ισλαμική τέχνη
Ισλαμική ονομάζουμε την τέχνη των ανθρώπων που έζησαν και ζουν σε
περιοχές, όπου η πλειοψηφία των κατοίκων ή έστω η ηγετική τάξη ήταν και
είναι μουσουλμάνοι. Ο όρος ισλαμική τέχνη ενώνει διαφορετικούς λαούς και
πολιτισμούς στα πλαίσια μίας πίστης και μίας επικράτειας, που εκτεινόταν από
τον Καύκασο μέχρι την Κεντρική Αφρική και από την Ινδία μέχρι και την
Ισπανία.
∆εν πρόκειται όμως για μία θρησκευτική τέχνη, που δημιουργήθηκε για να
εξυπηρετήσει μία θρησκεία και τις ανάγκες των πιστών της. Η ισλαμική
θρησκεία δεν προϋποθέτει για τη λατρεία της τη χρήση λειτουργικών σκευών
13

14. και αντικειμένων. Για τη λατρεία του θεού τους, οι μουσουλμάνοι δεν
χρειάζονται εικόνες, αγάλματα ή λατρευτικά σκεύη. Κατά συνέπεια, τα
αντικείμενα τέχνης που σχετίζονται αποκλειστικά με τη λατρεία του ισλάμ είναι
ελάχιστα. Σημαντική εξαίρεση αποτελεί βεβαίως η θρησκευτική αρχιτεκτονική
μορφή του τζαμιού.
Η πλειοψηφία των έργων ανήκει στην κατηγορία της κοσμικής τέχνης.
Πρόκειται για αντικείμενα και κτήρια, που δημιουργήθηκαν με εντολή της
εκάστοτε ηγετικής τάξηs από καλλιτεχνικά εργαστήρια και τα χαρακτηρίζει η
πολυτέλεια και η έντονη τάση για ολοκληρωτική κάλυψη της επιφάνειας με
διακόσμηση .
Το σύνολο της ισλαμικής καλλιτεχνικής δημιουργίας δεν είχε εκτελεστεί
αποκλειστικά και μόνο από μουσουλμάνους καλλιτέχνες, όμως το έργο τους
χαρακτηρίζεται από μία κοινή αισθητική. Η αισθητική αυτή δέχτηκε ποικίλες
επιρροές, ιδιαίτερα κατά την πρώιμη περίοδο της ισλαμικής αυτοκρατορίας. Η
τέχνη εκείνης της εποχής έχει ακόμα φανερά τα σημάδια από τις επιδράσεις
των προγενέστερών αλλά και σύγχρονών της πολιτισμών.
Αμέσως μετά τη μεγάλη εξάπλωση της ισλαμικής αυτοκρατορίας από την
δυναστεία των Ομαγιάδων στα τέλη του 7ου αιώνα, η ισλαμική τέχνη επέδειξε
πλέον ένα ενιαίο ύφος. Σε αυτή την εξέλιξη έπαιξε σημαντικό ρόλο η
εγκατάλειψη του έως τότε νομαδικού τρόπου ζωής. Οι νέες κοινωνικές
συνθήκες που προέκυψαν από τη δημιουργία μόνιμων εγκαταστάσεων και η
ανάγκη για μία τέχνη που θα ακτινοβολούσε την παντοδυναμία της απέραντης
ισλαμικής αυτοκρατορίας συντέλεσαν στο να αποκτήσει η ισλαμική τέχνη
ανεξάρτητο χαρακτήρα και οντότητα.
14

15. Οι Άραβες ήρθαν σε επαφή με πολλούς πολιτισμούς, καλλιτεχνικές παραδόσεις
και τεχνικές. Η τέχνη τους δέχθηκε επιδράσεις από τον ελληνιστικό και
βυζαντινό κόσμο της Εγγύς Ανατολής, από την περσική δυναστεία των
Σασανιδών στο Ιράν, αλλά και από τοπικούς παραδόσεις, όπως τους Κόπτες
της Αιγύπτου και τους Βερβερίνους. Ακολούθησε μία επιλεκτική διαδικασία
υιοθέτησης συγκεκριμένων μοτίβων και τεχνοτροπιών που ανταποκρίνονταν
στα νέα αισθητικά και ιδεολογικά κριτήρια της ισλαμικής κοινωνίας.
Η αρχιτεκτονική ήταν η πρώτη μορφή της ισλαμικής τέχνης με την οποία οι
καλλιτέχνες εξέφρασαν την μεγαλοφυΐα τους στο να προσαρμόζουν τις
προϋπάρχουσες παραδόσεις στις νέες ανάγκες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα
αυτού του συγκερασμού των καλλιτεχνικών παραδόσεων είναι ο λεγόμενος
Τρούλος του Βράχου στα Ιεροσόλυμα, όπου προϋπήρχαν τα ερείπια του
περίφημου ναού του Σολομώντα. Πηγή έμπνευσης του αρχιτέκτονα αποτέλεσαν
κτήρια της ύστερης αρχαιότητας και της βυζαντινής εποχής.
Χαρακτηριστικά της ισλαμικής τέχνης
Μέσα σε εκατόν πενήντα χρόνια από την εμφάνιση του ισλάμ (622), η ισλαμική
τέχνη είχε σχηματίσει τη δική της γλώσσα και αισθητική. Ένα βασικό
χαρακτηριστικό της είναι το κοινό ύφος, που σε μεγάλο βαθμό απαλύνει τις
εκάστοτε γεωγραφικές και ιστορικές διαφορές των λαών που αποτέλεσαν την
ισλαμική αυτοκρατορία.
Οι παράγοντες που διατήρησαν αυτή την ενότητα της ισλαμικής τέχνης ανά τα
χρόνια ήταν η ισλαμική θρησκεία και η αραβική γλώσσα. Ιδιαίτερα, η γραφή
της αραβικής γλώσσας υπήρξε η οπτική έκφραση της ενότητας και η βάση της
ισλαμικής πίστης και πολιτισμού.
15

16. Επίσης χαρακτηριστική ήταν η διαρκής κινητικότητα και διακίνηση των
καλλιτεχνικών ιδεών ανά τον ισλαμικό κόσμο. Η έντονη εμπορική
δραστηριότητα που αναπτύχθηκε στην ισλαμική επικράτεια, καθώς και η
θρησκευτική υποχρέωση του προσκυνήματος στη Μέκκα ευνόησαν τη διάδοση
ιδεών, τεχνικών και την ανταλλαγή προϊόντων.
Η ικανότητα όμως των καλλιτεχνών να μεταμορφώνουν αντικείμενα
καθημερινής χρήσης σε αντικείμενα τέχνης, χάρισε στην ισλαμική τέχνη τη
μεγαλύτερη ιδιαιτερότητά της. Στην τέχνη αυτή δεν υπάρχει διάκριση των
λεγόμενων καλών τεχνών και των εφαρμοσμένων. Ένα αντικείμενο έχει χρήση
λειτουργική, και παράλληλα είναι έργο τέχνης.
Τέλος, δύο ξεχωριστές μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης εκφράζουν τη
μοναδικότητα της ισλαμικής καλλιτεχνικής κληρονομιάς, η καλλιγραφία και το
αραβούργημα. Η πρώτη αποδίδει εικαστικά και ουσιαστικά το λόγο του θεού. Ο
διάκοσμος στην ισλαμική τέχνη είναι, με εξαίρεση την κοσμική τέχνη,
ανεικονικός και οι καλλιγραφημένες επιγραφές υποκαθιστούν τη συμβολική
σημασία των θρησκευτικών παραστάσεων.
Αντί της εικόνας του ανθρώπου και των ζώων, παρουσιάζεται μία προτίμηση
στα φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα και συγκεκριμένα στο αραβούργημα.
Πρόκειται για ένα ελισσόμενο φυτικό πλέγμα που επαναλαμβάνεται συνεχώς.
Πιστεύεται ότι η προέλευσή του έχει σχέση με το φυτικό κόσμημα της
αρχαιότητας, στην ισλαμική τέχνη όμως απέκτησε ένα αποκλειστικά
διακοσμητικό χαρακτήρα, καλύπτοντας οποιαδήποτε επιφάνεια και
μεταβάλλοντάς την σε έναν οπτικό λαβύρινθο.
16

17. ∆ιακοσμητικές τέχνες
Η ισλαμική τέχνη διαφέρει από τη χριστιανική ευρωπαϊκή τέχνη, την οποία για
αιώνες ενέπνεε και συντηρούσε η χριστιανική εκκλησία. Ενώ η χριστιανική
τέχνη βασίστηκε στη χορηγία και την υποστήριξη από θρησκευτικούς θεσμούς
και αξιωματούχους, η τέχνη των ισλαμικών χωρών αναπτύχθηκε με τη βοήθεια
των ηγεμόνων και των αυλικών.
Οι βασικές τέχνες της ∆ύσης ήταν η αρχιτεκτονική, η ζωγραφική και η
γλυπτική, που χρησιμοποιήθηκαν για την έκφραση της θρησκείας μέσω
λατρευτικών παραστάσεων. Με εξαίρεση την αρχιτεκτονική, που είχε
θρησκευτική λειτουργία και στον ισλαμικό κόσμο, η ζωγραφική και η γλυπτική
σε μνημειακή κλίμακα είναι σχεδόν απούσες από την ισλαμική τέχνη. Το
γεγονός αυτό είχε λανθασμένα αποδοθεί σε μία υποτιθέμενη επιταγή του
Κορανίου να μην αναπαριστάται η ανθρώπινη μορφή. Όμως αυτή η απαγόρευση
αφορά σε αγάλματα και εικόνες ανθρώπων, που θα υπήρχαν σε τόπους
λατρείας για την αποφυγή της ειδωλολατρίας και εφαρμόζεται μόνο για την
αναπαράσταση της θεότητας.
Έτσι, οι λεγόμενες «διακοσμητικές» τέχνες έπαιξαν το σημαντικότερο ρόλο
στον ισλαμικό πολιτισμό. Η τέχνη του βιβλίου κατέχει μία πρωτεύουσα θέση
ανάμεσά τους, καθώς οι μουσουλμάνοι αποδίδουν μεγάλη σημασία και σεβασμό
στην καταγραφή του λογού του θεού, και κατά συνέπεια στην επιμέλεια του
ιερού τους βιβλίου, του Κορανίου. Μέσω της καλλιγραφίας, οι μουσουλμάνοι
προσπαθούν να ανακαλύψουν την ομορφιά και την τελειότητα της θεϊκής
δημιουργίας. Η γραφή έγινε θρησκευτικό σύμβολο για τους πιστούς του ισλάμ
και οι καλλιτέχνες της καλλιγραφίας ήταν πρόσωπα άξια μεγάλου σεβασμού.
17

18. Καλλιγραφημένες επιγραφές αποτελούσαν τη διακόσμηση κάθε αντικειμένου
τέχνης, είτε αυτό ήταν ένα κτήριο είτε ένα κεραμικό πιάτο.
Εκτός από τη δημιουργία πολυτελέστατων αντιγράφων του Κορανίου,
καλλιτέχνες επιμελούνταν την εικονογράφηση κοσμικών βιβλίων με έξοχες
μικρογραφίες. Πριν όμως από την ευρεία χρήση του βιβλίου, το κύριο μέσο για
τη διάδοση των θρησκευτικών αλλά και καλλιτεχνικών ιδεών ήταν τα υφάσματα.
Η υφαντουργία υπήρξε οικονομικά η πολυτιμότερη τέχνη του ισλαμικού κόσμου,
καθώς σε αυτή βασίστηκε η ανάπτυξη του εμπορίου της αυτοκρατορίας.
Αριστουργήματα παρήγαν και άλλες ισλαμικές τέχνες, όπως η υαλουργία, η
μεταλλοτεχνία, η ξυλογλυπτική, η κεραμική και η χρυσοχοΐα.
Οι καλλιτέχνες
Η πλειοψηφία των καλλιτεχνών στις ισλαμικές χώρες ήταν μουσουλμάνοι, αν
και συνυπήρχαν και δούλευαν ειρηνικά με αλλόθρησκους καλλιτέχνες,
υπηκόους της αυτοκρατορίας.
Στόχος του καλλιτέχνη ήταν να παράγει αντικείμενα που θα ήταν λειτουργικά,
και παράλληλα, αισθητικά ευχάριστα. Ο καλλιτέχνης ήταν ανώνυμος και σπάνια
υπέγραφε με το όνομά του το έργο του, γιατί αυτό που είχε σημασία ήταν μόνο
το αποτέλεσμα της δουλειάς του. Η ανωνυμία του καλλιτέχνη στον ισλαμικό
κόσμο πηγάζει από το ιδανικό της απελευθέρωσης από το προσωπικό εγώ, που
εκφράζει η ισλαμική κουλτούρα. Αργότερα, όταν ο ισλαμικός πολιτισμός ήρθε σε
επαφή με τη ∆ύση, οι καλλιτέχνες άρχισαν να επιδιώκουν την προσωπική τους
αναγνώριση. Οι καλλιτέχνες οργανώνονταν σε συντεχνίες ανάλογα με την τέχνη
που εξασκούσαν, της οποίας επικεφαλής ήταν ένας ομότεχνός τους.
18

19. Ο Μωάμεθ και το Κοράνι
Μ
ωάμεθ
γεννήθηκε γύρω στο 570 μ.Χ. και πέθανε το 632 μ.Χ. στη Μέκκα.
Ορφανός από μικρή ηλικία, τον μεγάλωσε ο έμπορος θείος του. Έγινε
έμπορος και ο ίδιος, απέκτησε τη φήμη έντιμου και άξιου άνδρα. Παντρεύτηκε
την κατά πολύ μεγαλύτερή του εύπορη χήρα Χαντίτζα, αποκτώντας μαζί της
τέσσερις κόρες.
Μία νύχτα, όταν ήταν περίπου σαράντα χρονών, είχε μία υπερφυσική εμπειρία
στο όρος Χιρά. Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ του αποκάλυψε το λόγο του θεού. Από
τότε έγινε ο προφήτης και ηγέτης της ισλαμικής θρησκείας. Οι πιστοί της νέας
θρησκείας ονομάστηκαν μουσουλμάνοι. Οι διάδοχοι του Μωάμεθ δημιούργησαν
μία τεράστια και παντοδύναμη αυτοκρατορία, από τον Ατλαντικό ωκεανό μέχρι
την Ινδία.
1. Η ανάληψη του προφήτη Μωάμεθ, χειρόγραφο, περ. 1540.
Σύμφωνα με την ισλαμική παράδοση ο Μωάμεθ αναλήφθηκε στον Παράδεισο
πάνω στο μυθικό άλογο Μπουράκ. Το πρόσωπο του Μωάμεθ καλύπτεται από
άσπρο βέλο, ενώ αργότερα ο Προφήτης εμφανίζεται στα χειρόγραφα ως
σύννεφο.
2. Κεραμικό πλακίδιο με αποτύπωμα των πελμάτων του Μωάμεθ, 1117.
Οι μουσουλμάνοι πιστεύουν ότι το αποτύπωμα από τα πέλματά του Μωάμεθ
έμειναν πάνω στο βράχο της Ιερουσαλήμ, απ’ όπου αναλήφθηκε στον έβδομο
ουρανό.
Κ
οράνι
Το ιερό βιβλίο των μουσουλμάνων. Περιέχει το λόγο του θεού,
ακριβώς όπως αποκαλύφθηκε στον Μωάμεθ.
Στη διάρκεια της ζωής του προφήτη Μωάμεθ και τους πρώτους
χρόνους του ισλάμ, το Κοράνι μεταδιδόταν προφορικά. Σταδιακά, ορισμένα
αποσπάσματα άρχισαν να καταγράφονται σε περγαμηνές ή άλλες πιο ευτελείς
επιφάνειες. Τον 7ο αιώνα έγινε η πρώτη επίσημη ολοκληρωμένη έκδοσή του.
Το Κοράνι, εκτός από θρησκευτικό βιβλίο, περιέχει κανόνες και νόμους που
ρυθμίζουν την κοινωνική ζωή. Ανάμεσα σε άλλες, δίνει οδηγίες για το πόσες
γυναίκες μπορεί να παντρευτεί ένας μουσουλμάνος, τι τροφές και ποτά
επιτρέπεται να καταναλώνει και τι τιμωρίες να επιβάλλονται στους
εγκληματίες.
19

20. 3. Μεσαιωνική αραβική βιβλιοθήκη σε χειρόγραφο, 1237.
4. Σελίδα από χειρόγραφο του Κορανίου, περ. μέσα 10ου αι.
5. Τόμος Κορανίου, περ. 1710.
Πέντε Στυλοβάτες του ισλάμ
Ένας καλός μουσουλμάνος πρέπει να τηρεί πιστά πέντε κανόνες που λέγονται
Πέντε Στυλοβάτες της Πίστεως.
Ο
μολογία της Πίστης
∆εν υπάρχει άλλος θεός εκτός από το Θεό και ο Μωάμεθ είναι ο
Προφήτης του.
Η δήλωση αυτή είναι η βάση της πίστης των μουσουλμάνων και βρίσκεται πάνω
σε αρχιτεκτονικές επιγραφές και πολλά αντικείμενα, όπως νομίσματα, καντήλες
και μεταλλικά δοχεία.
Π
ροσευχή
Οι μουσουλμάνοι πρέπει να προσεύχονται πέντε φορές την ημέρα προς
την κατεύθυνση της Μέκκας.
Για να προσευχηθούν οι μουσουλμάνοι συναθροίζονται στα τζαμιά. Μόνο οι
άντρες έχουν το δικαίωμα να μπουν σε αυτόν το χώρο. Κάθε Παρασκευή, οι
άντρες συγκεντρώνονται για τη μεσημβρινή προσευχή, όπου σε παλιότερες
εποχές άκουγαν το κήρυγμα του ηγέτη της κοινότητας και τα νέα από όλη την
αυτοκρατορία.
Πριν μπουν στο τζαμί πρέπει πρώτα να πλύνουν καλά το πρόσωπο, τα χέρια
και τα πόδια τους. Η πρώτη προσευχή της ημέρας γίνεται λίγο πριν βγει ο ήλιος
και οι άλλες κατά σειρά στις 10 π.μ., το μεσημέρι ακριβώς, το δειλινό και το
βράδυ πριν από τον ύπνο. Οι πιστοί απαγγέλλουν εδάφια του Κορανίου
καθισμένοι στα γόνατα και κάνοντας υποκλίσεις, ακουμπώντας το μέτωπο στο
έδαφος.
6. Χαλί προσευχής, τέλη 17ου αι.
Ένας μουσουλμάνος μπορεί να προσευχηθεί οπουδήποτε, αρκεί να έχει ένα
χαλί προσευχής, τοποθετώντας το, με τη μεριά της καντήλας προς την
κατεύθυνση της Μέκκας.
20

21. Ν
ηστεία
Κατά το μήνα του Ραμαζανίου, οι μουσουλμάνοι δεν πρέπει να φάνε ή να
πιούνε πριν από τη δύση του ηλίου.
Το Ραμαζάνι είναι μία περίοδος ιερής νηστείας κατά τον ένατο μήνα του
μουσουλμανικού σεληνιακού ημερολογίου. Το τέλος αυτής της περιόδου
γιορτάζεται με φαγοπότια και γλέντια.
Η περίοδος του Ραμαζανίου είναι μία κινητή γιορτή και αναλόγως τη χρονιά,
μπορεί να πέσει καλοκαίρι ή χειμώνα. Έτσι οι μουσουλμάνοι μπορεί να μένουν
χωρίς φαγητό για πολλές ώρες αν είναι καλοκαίρι, που ο ήλιος αργεί να δύσει ή
το αντίστροφο, αν είναι χειμώνας που δύει νωρίς!
Ε
λεημοσύνη- Αγαθοεργία
Ένα μέρος του εισοδήματος κάθε μουσουλμάνου θα πρέπει να δίνεται σε
αυτούς που έχουν ανάγκη ή για τους σκοπούς του ισλάμ
Η ελεημοσύνη μπορούσε να δοθεί σε χρήματα ή σε είδος. Οι πλουσιότεροι
κατασκεύαζαν με δικά τους έξοδα για το κοινό καλό μεγάλα κτηριακά
συγκροτήματα που περιελάμβαναν τζαμιά, ιεροδιδασκαλεία (μεντρεσέδες),
πανδοχεία (καραβάν σεράι), νοσοκομεία και άλλα βοηθητικά κτίσματα.
7. Κάδος επαιτείας δερβίσηδων (κασκούλ), 1792-3.
Οι δερβίσηδες ανήκαν σε θρησκευτικά τάγματα, αφιερωμένα στην αναζήτηση
του σωστού δρόμου του θεού. Ζούσαν ασκητικά, ζητώντας ελεημοσύνη από
τους υπόλοιπους πιστούς.
Π
ροσκύνημα στη Μέκκα
Αν είναι δυνατόν, κάθε μουσουλμάνος θα πρέπει να πάει για
προσκύνημα στη Μέκκα τουλάχιστον μία φορά στη ζωή του.
Η Μέκκα είναι η ιερή πόλη των μουσουλμάνων. Εκεί βρίσκεται το τέμενος του
Μαύρου Λίθου, της Κάαβα. Στο κέντρο του χώρου βρίσκεται ένας μεγάλο
δωμάτιο, σκεπασμένο με πολύτιμα υφάσματα, που περικλείει τον ιερό βράχο.
Από πολύ παλιά, οι κάτοικοι της Αραβίας πίστευαν ότι μέσα στο βράχο κατοικεί
ο θεός. Σύμφωνα με το Κοράνι, η Κάαβα χτίστηκε από τον Αβραάμ και το γιο
του Ισμαήλ, τον προπάτορα των Αράβων. Λέγεται ακόμη ότι ο Μέγας
Αλέξανδρος βοήθησε στην οικοδόμηση του βωμού, και γι’ αυτό ο θεός του
επέτρεψε να κατακτήσει τον κόσμο.
21

22. Οι μουσουλμάνοι περπατούν γύρω από την Κάαβα από τα αριστερά προς τα
δεξιά επτά φορές και προσεύχονται όλοι μαζί. Έπειτα, οι πιστοί συνεχίζουν το
προσκύνημα στην Αράφ, μία περιοχή έξω από την πόλη, για να γιορτάσουν τη
θυσία του Αβραάμ με διάφορες ιεροτελεστίες. Όσοι μουσουλμάνοι πιστοί
κατόρθωσαν να επισκεφθούν τη Μέκκα ονομάζονται «χατζήδες».
8. Ο Μωάμεθ τοποθετεί το Μαύρο Λίθο στο μανδύα του, χειρόγραφο, 1315.
Η μαύρη πέτρα ήταν ένας μετεωρίτης που λέγεται ότι ανήκε στο αρχικό κτίσμα
της Κάαβα και επανατοποθετήθηκε από τον προφήτη Μωάμεθ. Πρόκειται για
το μοναδικό χειρόγραφο που απεικονίζει το πρόσωπο του Μωάμεθ.
Τζαμιά
T
ζαμί
Το τζαμί είναι ένας μεγάλος ορθογώνιος χώρος, χωρίς έπιπλα,
στρωμένος με χαλιά. Οι τοίχοι είναι διακοσμημένοι συνήθως με
κεραμικά πλακίδια με γεωμετρικά και φυτικά σχέδια. Παντού υπάρχουν
επιγραφές που δοξάζουν το θεό. Την αίθουσα φωτίζουν πολλές καντήλες, που
κρέμονται από τα ψηλά ταβάνια.
Ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες, τα τζαμιά είχαν κλειστή ή ανοικτή
μορφή. Στην Τουρκία και το Ιράν για παράδειγμα, όπου
κάνει κρύο, τα περισσότερα τζαμιά είναι κλειστά.
9. Το εσωτερικό του τζαμιού-μεντρεσέ του Σουλτάν Χασάν στο Κάιρο, 1363.
10. Γυάλινη καντήλα τζαμιού, 15ος αι.
Μ
ιναρές
Ο μιναρές είναι ένας ψηλός πύργος δίπλα στο κεντρικό κτήριο του
τζαμιού. Από την κορυφή του μιναρέ ο μουεζίνης καλεί τους
μουσουλμάνους να προσευχηθούν.
11. Μιναρέδες, 1271.
Μ
ιχράμπ
Το μιχράμπ είναι μία εσοχή στον τοίχο της «κίμπλα», που δείχνει την
κατεύθυνση της Μέκκας. Οι μουσουλμάνοι προσεύχονται πάντα
στρεφόμενοι προς την Μέκκα.
22

23. 12. Σύγχρονη άποψη της Κάαβα στη Μέκκα.
Μ
ουκάρνα
Τα μουκάρνα είναι διακοσμητικά στοιχεία, κλιμακωτά σαν αχιβάδες,
που παρομοιάζονται με σταλακτίτες. Με αυτά στόλιζαν τους θόλους
στο εσωτερικό, αλλά και το εξωτερικό του τζαμιού.
13. Το τζαμί του Σάχη, Ισπαχάν, 1611-66.
∆ιακοσμητικές Τέχνες
Οι λαοί του ισλάμ εκτιμούσαν πολύ την ομορφιά και ήθελαν να τους
περιτριγυρίζουν αντικείμενα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν, αλλά και
να θαυμάσουν.
Οι καλλιτέχνες στόλιζαν τα έργα τέχνης με πολύχρωμα γεωμετρικά και φυτικά
σχέδια που κάλυπταν όλη την επιφάνειά τους. Η διακόσμηση συμπληρωνόταν με
καλλιγραφημένες επιγραφές
Β
ιβλίο
Οι τέχνες του βιβλίου είναι πολύ σημαντικές για τον ισλαμικό πολιτισμό,
γιατί χρησιμοποιούνταν για την αντιγραφή του ιερού βιβλίου του ισλάμ,
του Κορανίου. Αυτές είναι η καλλιγραφία και η μικρογραφία. Ο καλλιγράφος με
ιδιαίτερη δεξιοτεχνία έγραφε τα κείμενα στα αραβικά και στη συνέχεια ο
μικρογράφος διακοσμούσε το υπόλοιπο της σελίδας με ζωγραφιστές εικόνες. Οι
καλλιτέχνες του βιβλίου φιλοτεχνούσαν και διάφορα άλλα βιβλία για πλούσιους
χρηματοδότες, όπως επιστημονικές εργασίες και μυθιστορήματα.
Από τον 8ο αιώνα με την εισαγωγή του χαρτιού από την Κίνα, οι τέχνες του
βιβλίου σημείωσαν ιδιαίτερη άνθηση. Το κόστος του χαρτιού ήταν χαμηλότερο,
δίνοντας σε περισσότερους ανθρώπους τη δυνατότητα να αγοράζουν βιβλία.
Επειδή οι σελίδες του χαρτιού είχαν μεγαλύτερο μέγεθος, οι καλλιτέχνες είχαν
στη διαθέσή τους χώρο για πιο περίπλοκες ζωγραφιές.
14. Χειρόγραφο όπου ο ήρωας Ρουστάμ σκοτώνει ένα δράκο, 1520.
Ύ
φασμα
Τα υφάσματα είχαν πολλαπλές χρήσεις στον ισλαμικό κόσμο. Εκτός
από ενδύματα, οι μουσουλμάνοι τα χρησιμοποιούσαν και στους
23

24. χώρους τους, αντικαθιστώντας σε μεγάλο βαθμό τα έπιπλα.
Οι κάτοικοι της Αραβίας και της Εγγύς Ανατολής προστατεύονταν από την
αφόρητη ζέστη με μεγάλα χυτά κομμάτια υφάσματος, που τύλιγαν απλά γύρω
τους ή έραβαν πρόχειρα. Στην Κεντρική Ασία, όπου η υπερβολική ζέστη
εναλλασσόταν με το ψύχος, τα ενδύματα ήταν εφαρμοστά στο σώμα και τα άκρα,
παντελόνια και πουκάμισα που έραβαν προσεχτικά.
Αντίθετα με τη ∆υτική Ευρώπη, η ζωή στις αραβικές χώρες διεξαγόταν
καταγής και η έννοια της επίπλωσης ήταν άγνωστη. Καθώς το ξύλο ήταν
ελάχιστο, υφαντά μαξιλάρια, κιλίμια και χαλιά χρησιμοποιούνταν σε ένα σπιτικό
με πολλούς τρόπους ανάλογα με τον τρόπο που θα τα άπλωναν στο χώρο.
15. Μεταξένιο καφτάνι, 1550.
Κ
εραμική – Μέταλλο – Γυαλί – Ξύλο – Πολύτιμες πέτρες
Απλά αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως κεραμικά σκεύη, γυάλινες
καντήλες, μεταλλικοί κάδοι και όπλα, ξύλινα κουτιά, μετατράπηκαν στα
χέρια των μουσουλμάνων καλλιτεχνών σε έργα τέχνης.
Στην κεραμική, οι παραδοσιακές μεσογειακές τεχνικές διαδόθηκαν
ανατολικότερα, όπου συνδυάστηκαν με τις νέες τάσεις του ισλαμικού κόσμου.
Μεγάλη επίδραση στην ισλαμική κεραμική είχαν οι κινέζικες πορσελάνες με την
κυανή διακόσμηση σε λευκό φόντο, τις οποίες οι αγγειοπλάστες προσπάθησαν,
όχι πάντα, με επιτυχία να αντιγράψουν.
16. Κεραμικό πιάτο με επιγραφή, περ.1000.
Τα αντικείμενα από χρυσό και ασήμι μπορούσαν εύκολα να μετατραπούν σε
νομίσματα και γι’αυτό είναι περιορισμένα. Έχει όμως διασωθεί αξιοσημείωτος
αριθμός από μπρούντζινα έργα.
Ήταν ένα φθηνό, ανθεκτικό και εύκολο να διαμορφωθεί υλικό. Αργότερα έγινε
είδος πολυτελείας με ένθετο ασήμι και χρυσό, θυμίζοντας έτσι τα πολύτιμα
ασημένια και χρυσά σκεύη που αγαπούσαν οι πλούσιοι.
17. Λεκάνη γνωστή ως Βαπτιστήριο του Αγίου Λουδοβίκου, περ. 1300.
Από γυαλί και ορεία κρύσταλλο, κατασκευάζονταν πολύτιμα αντικείμενα σε
ποικίλα σχήματα που εξάγονταν έως την Ευρώπη και την Κίνα. Πιο γνωστές
ήταν οι καντήλες των τζαμιών, που διακοσμούνταν με εντυπωσιακή
πολύχρωμη διακόσμηση από σμάλτο.
18. Οινοχόη του χαλίφη αλ-Αζίζ Μπιλάχ, περ. 16ος αι.
24

25. Το ξύλο θεωρείται πολύτιμο υλικό στην Ανατολή, επειδή δεν υπάρχει σε
αφθονία. Έμπειροι τεχνίτες σκάλιζαν την επιφάνεια του ξύλου με εντυπωσιακή
δεξιοτεχνία και στη συνέχεια τοποθετούσαν ένθετα κομμάτια από φίλντισι,
ελεφαντοστό και χρωματιστό ξύλο.
19. Εξάγωνο κιβώτιο για χειρόγραφο του Κορανίου, 1505-6.
Οι ηγεμόνες των τελευταίων περιόδων είχαν στην κατοχή τους συλλογές από
πολύτιμα αντικείμενα, όχι μόνο για την προσωπική τους ευχαρίστηση, αλλά και
για να επιδεικνύον το κύρος τους. Οι συλλογές περιελάμβαναν όπλα,
κοσμήματα, αλλά και αντικείμενα καθημερινής χρήσης, που ήταν στολισμένα με
πολύτιμους και σκληρούς λίθους, με προστατευτικές ιδιότητες, όπως ο
νεφρίτης.
20. Παγούρι με ένθετες πλάκες νεφρίτη και πολύτιμους λίθους, 16ος αι.
Καλλιγραφία
Α
ραβική γλώσσα
Η αραβική γλώσσα ήταν η επίσημη γλώσσα του κράτους, της θρησκείας,
της επιστήμης, του εμπορίου και της λογοτεχνίας. Πολλοί βέβαια
υπήκοοι της απέραντης ισλαμικής αυτοκρατορίας μιλούσαν και άλλες γλώσσες,
όπως περσικά και τούρκικα.
Επειδή το Κοράνι περιέχει το λόγο του θεού, έπρεπε η καταγραφή του να είναι
όσο πιο όμορφη και προσεγμένη γινόταν, δηλαδή να είναι καλλιγραφημένη.
Για να μπορούν να διαβάζουν το ιερό τους βιβλίο, το Κοράνι, οι περισσότεροι
μουσουλμάνοι γνώριζαν ανάγνωση και γραφή σε περιόδους που στη χριστιανική
Ευρώπη το αντίστοιχο ποσοστό των εγγράμματων ήταν ελάχιστο.
Γ
ραφή
Αντίθετα με την ελληνική, η αραβική γραφή γράφεται από δεξιά προς
αριστερά. Έχει 28 διαφορετικούς ήχους, όμως μόνο 18 χαρακτήρες
γραμμάτων. Τα πρώτα χρόνια του ισλάμ, ένα κείμενο στα αραβικά μπορούσε να
διαβαστεί και να ερμηνευτεί με πολλούς τρόπους. Για να αντιμετωπιστεί αυτό
το πρόβλημα, προστέθηκαν αργότερα κάποια σημάδια πάνω στα γράμματα που
βοηθούσαν στη σωστή ανάγνωση. Οι πρώτες γραφές είχαν γωνιώδη μορφή,
έπειτα στρογγυλοποιήθηκαν.
25

26. 21. Κεραμικά πλακίδια με επιγραφή, αρχές 14ου αι.
22. Τουράς του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, 1808-9.
Οι Οθωμανοί σουλτάνοι συνήθιζαν να επικυρώνουν τις κρατικές τους
αποφάσεις με την καλλιγραφημένή τους υπογραφή, τον τουρά.
Κ
αλλιγράφοι
Οι καλλιτέχνες της καλλιγραφίας ήταν πολύ σεβαστοί στην ισλαμική
κοινωνία. Η τέχνη τους ήταν πολύ δύσκολη και απαιτούσε πολλά χρόνια
εκπαίδευσης και εξάσκησης. Χρησιμοποιούσαν καλάμια για τη γραφή, που
ανάλογα με τον τρόπο που έκοβαν τη μύτη τους, απέδιδαν χοντρά ή λεπτά
γράμματα.
23. Κουτί για σύνεργα γραφής, 1230-50.
24. Ηγεμόνας δωρίζει ένα βιβλίο, περ. 1615-20.
Οι ηγεμόνες συνήθιζαν να αναθέτουν σε φημισμένους καλλιγράφους τη
δημιουργία πολυτελών τόμων, που χάριζαν έπειτα σε άλλους άρχοντες.
26

27. H Aθηναϊκή Οχύρωση
Κατά την εκσκαφή των θεμελίων του κτηρίου του Μουσείου Ισλαμικής Τέχνης
αποκαλύφθηκε εντυπωσιακό τμήμα του αρχαίου τείχους των Αθηνών. Η εξέλιξη
αυτή ανέτρεψε τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του κτηρίου, προκειμένου να
υπάρχει η δυνατότητα επίσκεψης του μοναδικού αυτού ευρήματος.
Το συγκεκριμένο τμήμα που αποκαλύφθηκε ανήκει στο λεγόμενο Προτείχισμα,
σε ύψος 13 δόμων με 5,60 μ. και προσανατολισμό Α-Δ. Ο νέος αυτός
οχυρωματικός περίβολος κατασκευάστηκε τον 4ο αι. π.Χ. εν όψει του
Μακεδονικού κινδύνου μπροστά από το Θεμιστόκλειο Τείχος του 478 π.Χ. για
να ενισχύσει την Αθηναϊκή οχύρωση.
Εξωτερικά του Προτειχίσματος εντοπίσθηκε η Τάφρος πλάτους 9 περίπου
μέτρων και ο αναλημματικός της τοίχος, καλοκτισμένος με μεγάλους
κυβόλιθους και μικρότερους ακανόνιστους λίθους. Μετά την καταστροφή της
οχύρωσης από τους Ρωμαίους, η Τάφρος καλύφθηκε από το υλικό του
Προτειχίσματος, κυρίως όμως από την μεγάλη επίχωση που δημιουργήθηκε τον
1ο αι. μ.Χ. με τον καθαρισμό της πόλεως από τα ερείπιά της.
Εσωτερικά του Προτειχίσματος αποκαλύφθηκε σε περιορισμένο πλάτος η
Περιφερειακή οδός, ο δρόμος του 4ου αι. π.Χ. που περιέτρεχε ανάμεσα στο
Θεμιστόκλειο Τείχος και το Προτείχισμα όλη την πόλη, συνδέοντας τα διάφορα
προάστια μεταξύ τους. Στην επιφάνεια της διακρίνονται οι τροχιές των
αμαξιών.
Το Θεμιστόκλειο Τείχος και το Προτείχισμα, προστάτευαν την Αθήνα ως το 86
π.Χ. όταν ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας εισέβαλλε και κατέστρεψε την Αθήνα
που παρέμεινε ουσιαστικά ανοχύρωτη έως τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ.. Τότε η
εμφάνιση των Γότθων και Ερούλων επέβαλε στον αυτοκράτορα Βαλεριανό την
27

28. επισκευή και ενίσχυση του παλαιού οχυρωματικού περίβολου με ποικίλο υλικό,
κυρίως όμως μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη από τα κατεστραμμένα μνημεία.
Από το μικρό τμήμα του Βαλεριανού Τείχους που αποκαλύφθηκε στον χώρο,
προέρχεται μία Στήλη Πεσόντων του τελευταίου τετάρτου του 5ου αι. π.Χ. η
οποία συνδέεται με κάποιο σημαντικό μνημείο του ∆ημοσίου Σήματος.
28

29. Επιλογή Βιβλιογραφίας
Ali W., What is Islamic art?, Royal Society of Fine Arts, Amman
1998.
Brend B., Islamic Art, The British Museum Press, London 1991.
Γκόμπριχ Ε., Ιστορία της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής
Τραπέζης, Αθήνα 1994.
Κονδύλη – Μπασούκου Ε., Αραβικός Πολιτισμός, Ελληνικά
Γράμματα, Αθήνα 2008.
Lane E., Arabian Society in the Middle Ages, Chatto and Windus,
London 1883.
Μπλουμ Τζ. και Μπλερ Σ., Ισλαμικές Τέχνες, Εκδόσεις
Καστανιώτη, Αθήνα 1999.
Nicolle D., μτφ. Κατσίκερος Θ., Ιστορικός Άτλας του Ισλάμ,
Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2005.
Οδηγός του Μουσείου Ισλαμικής Τέχνης – Μουσείο Μπενάκη,
Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2006.
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, Τόμος 30, Εκδόσεις Πάπυρος,
Αθήνα 1996.
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, Τόμος 44, Εκδόσεις Πάπυρος,
Αθήνα 1996.
www.discoverislamicart.org (Museum without Frontiers)
www.imarabe.org (Institut du Monde Arabe, Paris)
www.metmuseum.org (The Metropolitan Museum of Art)
29