Erindi á málþingi um opinn aðgang í Háskólanum í Reykjavík 25. október 2013. http://opinnadgangur.is/vidburdir/oa-island-malthing-2013/

1. OA vikaOA vika
2012
2013
Málþing um opinn aðgang 25. október 2013
Guðmundur Á. Þórisson <gthorisson@gmail.com>
Reiknistofnun Háskóla Íslands og ORCID - Open Researcher & Contributor ID Initiative
@gthorisson | http://gthorisson.name | http://orcid.org/0000-0001-5635-1860
Þetta efni er birt með Creative Commons Attribution leyfinu (CC BY:
http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/). Það þýðir að leyfilegt
er að afrita efnið, fjölfalda, dreifa og aðlaga að vild, svo fremi sem
vitnað er í á viðeigandi hátt og höfundar & uppruna er getið.
openaccessweek.org
Staðan á Íslandi

2. Yfirlit
OA vika
2013
• Hvað er opinn aðgangur?
• Ljón í veginum - hvar eru stærstu hindranirnar?
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
• Staðan á Íslandi vs. alþjóðlega

3. Smá sjálf-intró
OA vika
2013
openaccessweek.org
Akademískur höfundur, líffræðingur/lífupplýsingafræðingur,
óvirkur fræðimaður, tæknihaus með skoðanir á fræðiútgáfu
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

4. OA Ísland - áhugahópur um opinn aðgang
openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

5. Scholarly journals don’t pay authors for
their journal articles.
Frá Peter Suber, erindi á ráðstefnu um OA, Landsbókasafni 13. apríl 2010
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
OA vika
2013
openaccessweek.org
What’s the difference
between rock songs and
research articles?

6. Útgáfa fræðiefnis sem sértilfelli
OA vika
2013
• Greinar í fræðiritum eru hugverk, skrifuð af höfundum ekki
fyrir peninga, sem hluti af þeirra vinnu sem fræðimenn
• Þetta er í grundvallaratriðum frábrugðið skáldritahöfundum, fréttamönnum, tónlistarmönnum og öðrum sem
treysta á sölu hugverka sinna til að fá tekjur
• Annars konar fræðiefni einnig gefið út (bækur, ráðstefnurit
o.fl.) - ritrýndar tímaritsgreinar eru megin birtingarform
fræðasamskipta í flestum sviðum vísindanna
– Gjaldmiðll eða “academic currency” í fræðigeiranum - Publish or Perish kúltur
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
– Peter Suber: “works which authors give to the world”

7. Fræðiefni í opnum aðgangi er ...
OA vika
2013
• .. rafrænt
• .. á Netinu
• .. án endurgjalds
• Bylting í upplýsingatækni og
samskiptum síðustu 15-20 ár
– Mögulegt að dreifa fræðiefni á ódýrari og
hraðar hátt en nokkurn tíma áður
– Hreinn kostnaður við að birta og dreifa
vísindagreinum er nær enginn
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
• ..með sem minnstar takmarkanir á notkun

8. Hvernig? grænt vs. gull
OA vika
2013
openaccessweek.org
OA gegnum fræðirit
Credit: adapted from http://mostlyphysics.wordpress.com/2013/02/25/new-models-for-academic-publishing/
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

9. Hvernig? grænt vs. gull
OA gegnum fræðirit
OA vika
2013
openaccessweek.org
OA gegnum varðveislusöfn
Credit: adapted from http://mostlyphysics.wordpress.com/2013/02/25/new-models-for-academic-publishing/
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

10. Ávinningur fyrir höfunda
openaccessweek.org
Aukinn sýnileiki og áhrif – Vísindaframlög í opnum aðgangi eru aðgengileg breiðari
lesendahópi, eru lesin af fleirum og það er oftar vitnað í þau. Þetta leiðir af sér aukinn
áhrif eða “slagkraft” framlagsins (e.impact) fyrir höfunda og rannsóknarstofnanir sem
þeir vinna fyrir, og sjóðir sem fjárfesta í rannsóknunum fá meira fyrir peningana.
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

11. Ávinningur fyrir höfunda
openaccessweek.org
Aukinn sýnileiki og áhrif – Vísindaframlög í opnum aðgangi eru aðgengileg breiðari
lesendahópi, eru lesin af fleirum og það er oftar vitnað í þau. Þetta leiðir af sér aukinn
áhrif eða “slagkraft” framlagsins (e.impact) fyrir höfunda og rannsóknarstofnanir sem
þeir vinna fyrir, og sjóðir sem fjárfesta í rannsóknunum fá meira fyrir peningana.
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

12. Ávinningur fyrir lesendur
OA vika
2013
openaccessweek.org
• Frjáls aðgengi að upplýsingum og þekkingu – Óhindrað aðgengi eflir og
hraðar á rannsóknar- og uppgötvunarferlinu fyrir alla þáttakendur í vísinda- og
fræðastarfsemi, ekki bara fyrir þá sem hafa efni á að kaupa áskrift að lokuðum
fræðiritum. Til dæmis hafa vísindamenn í þróunarlöndunum aðeins aðgang að
litlum hluta alls útgefins fræðiefnis, samanborið við kollega sína í vestrænum
ríkjum.
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

13. Ávinningur fyrir lesendur
OA vika
2013
openaccessweek.org
• Frjáls aðgengi að upplýsingum og þekkingu – Óhindrað aðgengi eflir og
hraðar á rannsóknar- og uppgötvunarferlinu fyrir alla þáttakendur í vísinda- og
fræðastarfsemi, ekki bara fyrir þá sem hafa efni á að kaupa áskrift að lokuðum
fræðiritum. Til dæmis hafa vísindamenn í þróunarlöndunum aðeins aðgang að
litlum hluta alls útgefins fræðiefnis, samanborið við kollega sína í vestrænum
ríkjum.
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

14. Réttlætismál
OA vika
2013
openaccessweek.org
• Aðgengi almennings – Meirihluti rannsóknastarfsemi er fjármagnaður gegnum
rannsóknarsjóði á vegum hins opinbera (t.d. Rannís á Íslandi). Almennir
skattborgarar hafa skýlausan rétt á að nálgast niðurstöður rannsókna sem þeir
hafa sjálfir borgað fyrir.
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

15. Réttlætismál
OA vika
2013
openaccessweek.org
• Aðgengi almennings – Meirihluti rannsóknastarfsemi er fjármagnaður gegnum
rannsóknarsjóði á vegum hins opinbera (t.d. Rannís á Íslandi). Almennir
skattborgarar hafa skýlausan rétt á að nálgast niðurstöður rannsókna sem þeir
hafa sjálfir borgað fyrir.
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

16. Útgáfa tímarita í opnum aðgangi
OA vika
2013
• Heildarfjöldi fræðirita ~25þús
openaccessweek.org
• Nærri 10þús rit skráð í DOAJ
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

17. Útgáfa tímarita í opnum aðgangi
OA vika
2013
• ~1.66M greinar gefnar út samtals árið 2011, þar af~17% OA
• Laakso og Björk:
– “Approximately 17% of the 1.66 million articles published during 2011 [indexed
in] Scopus are available OA through publishers”
– “It no longer seems to be a question whether OA is a viable alternative to the
traditional subscription model for scholarly journal publishing; the question is
rather when OA publishing will become the mainstream model”
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
– “most articles immediately (12%).. some within 12 months of publication (5%)”

18. Fjármögnun gull OA útgáfu
OA vika
2013
• Flest opin rit taka engin birtingargjöld - fjármögnuð á annan
hátt
• Hin taka frá $20 til $3800 per grein. Meðaltal ~$900
• “Hybrid” OA - áskriftarrit bjóða upp á að opna stakar greinar
– yfirleitt mjög hátt gjald, algengt $3000/grein
– “double-dipping” - útgefandi fær áskriftartekjur OG tekur af þessum gjöldum
– löglegt athæfi en siðlaust
– ruglar höfunda: margir halda að allt OA sé hybrid OA
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
– Solomon, D. J. & Björk, B.-C. A study of open access journals using article
processing charges. J. Am. Soc. Inf. Sci. Technol. 63, 1485–1495 (2012).

19. openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

20. Varðveislusöfn - grænt OA
• 25-30% af efni til viðbótar aðgengilegt gegnum
varðveislusöfn eða vefsíður (leit í Google)
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
OA vika
2013

21. Allt að þriðjungur alls efnis í OA
openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

22. Fræðigreinar frá Íslandi
OA vika
2013
• ~1,500 greinar eftir íslenska höfunda árið 2011
• Utan heilbrigðisvísinda eru
nær engar þeirra í varðveislusöfnum á Íslandi
Mynd frá Rannís
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
• Mjög fáar þeirra
í opnum ritum

23. Fræðiútgáfa á Íslandi - könnun
• Samtals 51 tímarit fræðilegs eðlis
OA vika
2013
– ~1/3 birt rafrænt og opin strax við birtingu (open access)
– ~1/3 birt rafrænt <=2 árum eftir birtingu á pappír (delayed access)
openaccessweek.org
– ~1/3 lengri birtingartöf en 2 ár eða bara til á prenti
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

24. Fræðiútgáfa á Íslandi - könnun
OA vika
2013
• Opinn aðgangur útbreiddari en búist var við
• 3/4 tímaritanna birta bara eða aðallega á íslensku móðurmálið spilar mikilvæga rullu í fræðiútgáfu
• Mjög lítill hluti ritanna virk á OA vettvangi
– 6x skráð í DOAJ
• Mörg ritanna huga ekki að langtíma varðveislu
• Nokkur rit einungis gefin á prenti
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
– 2x meðlimir í OASPA - Open Access Scholarly Publishers Association

25. Stefnur og reglur - OA í Evrópu
• ~20% af styrkjum í FP7 rammaáætlun ESB komu með “best
effort” samningsákvæðum um opinn aðgang
OA vika
2013
• Fjölmargir íslenskir
vísindamenn eru þátttakendur í FP7-verkefnum
og því með OA kvaðir
• Þáttaka Bókasafns LSH í
OpenAIRE+ frá 2012
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
• 100% af styrkjum í HORIZON 2020 koma með bindandi
ákvæðum um birtingu í opnum aðgangi

26. Pólitísk stefnumörkun
openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

27. Pólitísk stefnumörkun
openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

28. Viljayfirlýsingar
OA vika
2013
openaccessweek.org
• Landsbókasafn skrifar undir Berlínaryfirlýsinguna 2012
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

29. Breytingar á landslögum
openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

30. Stefna Rannís - ákvæði í reglum til styrkþega
openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

31. Stefnur háskóla og annarra stofnana
OA vika
2013
openaccessweek.org
• Mikill vöxtur í grænum OA reglum hjá stofnunum /
undirstofnunum og rannsóknarsjóðum síðustu ár
Frá http://roarmap.eprints.org
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

32. Stefnur háskóla og annarra stofnana
OA vika
2013
• Bifröst tekur
openaccessweek.org
•
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

33. Stefnur háskóla og annarra stofnana
openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

34. Af hverju þarf annars reglur og stefnur?
OA vika
2013
• Uppástungur, vinsamleg tilmæli og svipað hafa ekki virkað
– Stefna NIH náði ekki fótfestu fyrr en þeir komu með ákvæði (+viðurlög síðar)
• Þetta eru heldur ekki reglur “að ofan” heldur vinnulag sem
starfsfólk sammælist um og “codify”-ar í formi regla
– “við ætlum að vinna hlutina svona hér”
– Langflestar stefnur stofnana erlendis hafa verið fyrst ræddar og svo samþykktar
nær einróma af akademískum starfsmönnum
– Hvernig útfært: eftirlit og eftirfylgni mikilvægt, fylgst með hvað starfsmenn
stofnunar birta og hvar, viðurlög ef starfsreglum er ekki fylgt
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
– “Hörðustu” OA stefnur eru tendar við rannsóknarmat f. akademíska starfsmenn

35. openaccessweek.org
OA vika
2013
Mynd frá http://conservationcubclub.com
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

36. Ísland vantar upplýsingakerfi fyrir rannsóknir
• Halda utan um lykilupplýsingar eins og ..
OA vika
2013
– hvaða rannsóknarverkefni unnin af akademískum starfsmönnum í landinu
– hvaða styrkir (frá Rannís eða öðrum) fara í að fjármagna verkefnin
– hvaða fræðimenn eru að fá styrkina og framkvæma verkefnin, og
• Líka aðstoða höfunda við að
halda utan um birtingar + koma
verkum sínum í varðveislusafn
• CRIS - Current Research
Information System
– Háskólar erlendis með ýmist keyptar
CRIS lausnir eða hafa “heimaræktað”
– CRIS ráðstefnur í Evrópu og víðar, hugbúnaðariðnaður, rannsóknarverkefni o.fl.
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
– hvaða greinar, gagnasöfn og aðrar “afurðir” verða til við þessa starfsemi

37. Dæmi um commercial CRIS tól: Pure
openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

38. Mannleg vandamál ekki leyst með tækni
OA vika
2013
• Tæknilausnir hjálpa lítið ef ekki er skýr vilji, skilningur og
stefna um að nýta þær
openaccessweek.org
– Á við um CRIS upplýsingakerfi, varðveislusöfn o.fl.
http://humorpig.com
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

39. Vantar stoðþjónustu + fræðslu
OA vika
2013
• Þarf að fræða, styðja við og aðstoða starfandi fræðimenn
• Þarf að fræða nemendur í rannsóknarnámi
• Þarf að samhæfa aðgerðir aðila í rannsóknum á landinu
– Útbúa fræðsluefni
• Á sérstaklega við um grænu leiðina og varðveislusöfn
– Hirslan þjónar heilbrigðisvísindum - getur hún / á hún að anna öllu landinu?
– Skemman orðin mjög sérhæfð og hugbúnaður komin í “tæknilegan botnlanga”
• Hver/hverjir eiga að sjá um þetta?
• Hvernig á að borga fyrir þetta?
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
– Veita stoðþjónustu (national helpdesk)

40. openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

41. OA vika
2013
• Innviðir
• Markáætlun um rafræna innviði og alþjóðlegt samstarf
openaccessweek.org
•
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

42. openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

43. openaccessweek.org
OA vika
2013
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

44. Stofnanatregða
OA vika
2013
• Stærsta mennta- og rannsóknarstofnun landsins ætti að
vera í forystuhlutverki - en er það ekki
• Mikill seinagangur og leynimakk í kringum stefnumótun
Háskóla Íslands
• Þetta er ekki leiðin til að ná
sátt um svo mikilvægt mál
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
http://opinnadgangur.is/2013/05/17/oa-stefna-haskola-islands-sagan-rakin/

45. openaccessweek.org
OA vika
2013
http://funny-pictures-blog.com
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

46. Matskerfi og hvatar
OA vika
2013
• Matskerfi opinberu háskólanna býr til sterka hvata til að birta
greinar í high-impact ritum, sem flest eru lokuð áskriftarrit
• Öllu skiptir að efni birtist á ákveðnum stöðum
• Hvernig breytum við þessu?
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is
openaccessweek.org
• Litlu skiptir hvort efnið sé aðgengilegt eða gæði einstakra
verka

47. Umræða á villigötum
OA vika
2013
• Dæmi: umræður á hi-starf póstlista sl. vor, gagnrýni á
útfærslu í stefnudrögum HÍ:
– “stenst ekki íslensk lög því verið er að þvinga höfunda til að láta eign sína af hendi”
– Svar: ókei, kannske það. En hvernig mætti útfæra stefnuna á annan hátt?
• Dæmi: gagnrýni á reglur Rannís
openaccessweek.org
– “verð að birta í OA riti - skerðing á
akademískt frelsi mín til að birta þar sem
ég vil”
– “það er rándýrt að setja greinar í OA, við
þurfum miklu meira fjármagn”
– Svar: nei, það er hægt að birta í
áskriftarriti og setja svo postprint í
varðveislusafn - grænt OA
http://jeffreyhill.typepad.com
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

48. Tölum saman og finnum lausnir
openaccessweek.org
OA vika
2013
http://www.thegeminigeek.com/how-did-the-practice-of-shaking-hands-begin/
Málþing um opinn aðgang 2013, Háskólanum í Reykjavík | opinnadgangur.is

49. OA vikaOA vika
2012
2013
openaccessweek.org
TAKK FYRIR
Mynd frá http://open-access.org.uk