1. ‫مقدمه‬
‫بحث از واقعة شگفت انگیز و محیرالعقول معراج پیامبر اعظم صلی ا علیه و آله از‬
‫جمله مباحسث جنجال برانگیزی بسه شمار می‌ایسد کسه از دیرباز تاکنون، بر سسر زبان و قلم‬
‫جریان داشته است. برخی از اندیشمندان و مفسران به فراخور بضاعت و توان علمی‬
‫خود، در ای سن زمین سه مطالب سی را ب سه رشت سة تحری سر درآورده و دیدگاه‌های خود را مطرح‬
‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬
‫سساخته‌اند. در ایسن مجال در پسی ارائه تحلیلی کوتاه از دو بُسعد عقسل و وحسی، و گذری بر‬
‫آثار تربیتسسی پدیدة معراج اسسست. علت اعجاب برانگیسسز بودن پدیدة معراج، جسسسمانیت‬
‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬
‫عروج پیامبر صلی ا علیه و آله به عوالم دیگر است. شکی نیست که اگر این واقعة‬
‫تاریخی و سیر آسمانی، مربوط به روح پیامبر یا صرفا مربوط به عالم رؤیا باشد، برای‬
‫هیچ شخصی تعجب برانگیز نیست و هیچ کسی در مقام انکار آن بر نخواهد خاست و‬
‫در حقیقت نقطة افتخار‌آمیزی برای مقام شامخ پیامبر خاتم قلمداد نخواهد شد. از این‬
‫رو، تمام اهتمام در این نوشتار کوتاه، بر اثبات معراج آسمانی آن حضرت با هردو بعد‬
‫جسسم خاکسی و روح ملکوتسی اوسست کسه در دیدگاه دانشمندان اسسلمی، حقیقتسی قابسل‬
‫قبول و اثبات برای دیگران است، و در طول تاریخ اسلم نیز پیوسته مورد تحلیل برخی‬
‫از اندیشمندان اسلمی قرار گرفته است.‬
‫توجیهات عقلنی معراج‬
‫در آغاز سخن، شایسته است به بررسی جایگاه عقلی این حادثة عظیم تاریخی- قبل‬
‫از اسستناد بسه قرآن و احادیسث- و تحلیسل عقلنیست بپردازیسم. در نگاه نخسست، عقسل آدمسی‬
‫غیر قابل باور می‌داند که روح انسان با بدن خاکی او در همة شرایط همگام باشد و‬
‫او را در هم سه ج سا همراه سی نمای سد. آنچ سه مس سلّم و قاب سل درک اس ست، همان مقدار از‬
‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫سس‬
‫همراهسی عادی‌ اسست کسه در عموم انسسان‌ها قابسل اتفاق می‌باشسد؛ هماننسد همراهسی‬
‫1‬

2. ‫روح و بدن و پیمودن مراتب مختلف هستی در عالم رؤیا یا همراهی این دو در مسائل‬
‫روزمرّة زندگسی و کارهای عادی کسه بسه وسسیله جسسم انسسان و بسا نظارت و تدبیسر روح‬
‫انجام می‌پذیرد. اما تبعیت جسم خاکی از روح در غیر از محدودة دنیا، امری نامعهود و‬
‫نامأنوس است و نمی‌توان با قواعد ظاهری و فهم عمومی بشر به سادگی به ادراک‬
‫آن دسست یازیسد. بسا ایسن همسه، از آنجسا کسه مسا ایسن مطلب را امری مسسلّم و قابسل تحقّسق‬
‫می‌دانیم، جا دارد چند توجیه عقلنی را برای آن بیان نماییم.‬
‫توجیه نخست‬
‫برخسی از فلسسفة بزرگ اسسلمی بر ایسن باورنسد کسه جسسمانیت معراج باشکوه پیامسبر‬
‫اعظم صلی ا علیه و آله بدین‌سان قابل توجیه می‌باشد که تبعیت بدن از احکام روح‬
‫در همة انسان‌ها، برابر نیست؛ در برخی از افراد عادی، روح متوجه به امری است که‬
‫ایجاد آن را مطالبه می‌نماید، اما بدن آنها به نافرمانی از روح می‌پردازد و به احکام آن‬
‫تمکیسن نمی‌نمابسد. ایسن قانون در خصسوص بدن مبارک پیامسبراعظم صسلی ا علیسه و آله‬
‫صسادق نیسست و دربارة ایشان، موضوع کامل ً برعکسس اسست. دلیسل آنان بر ایسن مدعسا،‬
‫این است که جسم مبارک پیامبر صلی ا علیه و آله در نهایت لطافت است و همانند‬
‫آن را در اجس سام دیگ سر نمی‌توان یاف ست و بن سا بر قاعدة »اشتراک معنوی وجود« کسه از‬
‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬
‫قواعد مهم عقلی به شمار می‌اید، افق هر بدنی از حیث مرتبة وجود، مرتبط و متصل‬
‫بسسه افسسق وجودی روح اسسست و تناسسسب مسسستقیمی میان جسسسم و روح یسسک انسسسان‬
‫حکمفرماسست. ایسن قاعده در باره پیامسبر صسلی ا علیسه و آله در بالتریسن و کامل‌تریسن‬
‫حسد قابسل تطبیسق اسست؛ زیرا روح بلنسد ایشان بسه سسبب بال بودن و تسسلّط کاملش بر بدن‬
‫خود، باعث عروج جسم به ملکوت و آسمان‌ها شد.‬
‫استاد سید ابوالحسن رفیعی قزوینی در جای دیگر می‌گوید: چون رسول اعظم صلی‬
‫ا علی سه و آله ب سه مقام محبوبی ست کام سل و مرتب سة »قرب الفرای سض« در درگاه خداونسد‬
‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫س‬
‫دست یازیده است و در حقیقت از مرتبة محبّ بودن به محبوبیت رسیده است، بسیار به‬
‫جسا بود کسه از یسک سسو خداونسد متعال، محبوب خود را بسه منزلگاه خود، یعنسی بسه عوالم‬
‫هستی که ملک واقعی اوست، دعوت کند و از سوی دیگر چنین دعوتی نیز اقتضا دارد‬
‫که مدعوّ این میهمانی باشکوه، قادر و محیط بر پیمودن تمام آن عوالم باشد.‬
‫2‬

3. ‫بی نهایت بودن ماده در فلسفه و فیزیک‬
‫ماده دو اصطلح عمده و اصلي دارد که از آنها اصطلحات ديگري نيز براي ماده‬
‫ساخته شده است. اصطلح ماده در فلسفه به معني جوهري است که قابل همه صور‬
‫جسماني است. اين جوهر، حقيقتي عقلي است و با حس قابل درک نيست. حقيقت‬
‫اين ماده قابليت صرف بودن است که هيچ فعليتي جز همين قابل صرف بودن ندارد.‬
‫از اين ماده به ماده اولي، هيولي اولي، قوه محضه، قوه نامتعيّن و قوه جوهري نيز‬
‫تعبير مي شود. حکماي اسلمي معتقد که ماده به اين معني يکي بيش نيست ؛ يعني‬
‫ماده اولي واحد شخصي بوده از حيث زماني نيز قديم زماني است. يعني زماني نبود‬
‫که ماده اولي نباشد در عين حال ماده اولي حادث ذاتي و معلول است.‬
‫.‬
‫اصطلح دوم ماده همان است که در علم فيزيک مطرح است و مرادف است با نوع‬
‫جسماني در فلسفه؛ ذره مادي بنيادي که فيزيکدان ها به دنبال کشف آن هستند در‬
‫اصطلح فلسفه »جوهر فرد« گفته مي شود که اگر اولين نوع جسماني است. البته‬
‫هنوز علم فيزيک موفق به کشف اين ذره نشده است .بنيادي ترين ذره اي که تا به‬
‫حال کشف شده » کوارک « است . بنابراين ماده فيزيک ، معادل با جسم در فلسفه‬
‫نيست بلکه مرادف با نوع جسماني است ؛ چون از نظر فلسفه جسم ، هم امري‬
‫عقلي و غيرحسّي است هم مثل ماده اولي واحد شخصي است. بنابراين ماده‬
‫فيزيکي چه به معني انواع جسماني و چه به معني ذره بنيادين - که ممکن است‬
‫همان »کوارک « يا ذره اي کوچکتر از آن باشد - مي تواند کثير باشد. اما سؤال اين‬
‫است که آيا مي تواند بي نهايت باشد؟‬
‫.‬
‫3‬

4. ‫اکثر فيزيکدان ها ي امروزي در سايه نظريه» نسبيّت عامّ « و مدل کيهاني‬
‫»انفجاربزرگ «معتقدند که عالم ماده، محدود است و نمي تواند ابعاد بي نهايت‬
‫داشته باشد؛ و روشن است که در ابعاد محدود وجود بي نهايت ذره محال است.‬
‫نسبت عام مدعي است که فضا در اثر جرم انحنا پيدا مي کند ؛ فضاي سه بعدي اگر‬
‫انحنا پيدا کند چهار بعدي مي شود ؛ بنابراين فضاي کل عالم ماده در اثر ماده عالم‬
‫داراي انحنا است ، نظير يک سطح الستيک که اگر وزنه اي روي آن قرار گيرد، در آن‬
‫فرد رفتگي ايجاد مي کند . اگر کلمه »نسبت عام« را در اينترنت جستجو بفرماييد‬
‫تصاويري از انحناء فضا را مي توانيد به دست آوريد ؛ از طرف ديگر مدل کيهاني‬
‫انفجار بزرگ مدعي است که عالم ماده از يک نقطه و با يک انفجار فوق عظيم پديد‬
‫آمده است ادوين هابل در سال 4291 تا 9291 م با اندازه گيريهاي دقيق نشان داد که‬
‫ستارگان و کهکشان ها در حال دور شدن از همديگرند. گويي همه کهکشان ها روزي‬
‫در يک نقطه جمع بودند و با يک انفجار عظيم مثل ترکش هاي يک بمب که در هوا‬
‫منفجر شده است در حال دور شد از آن نقطه هستند. لذا فيزيکدان ها مدعي شدند‬
‫که روزي تمام ماده عالم در يک نقطه متمرکز بوده است که از آن نقطه تعبير مي‬
‫شود به »گوي آتشين نخسيتن« خود همين مدل انفجار بزرگ به تنهايي بي نهايت بوده‬
‫ابعاد عالم را نفي مي کند. چون عالم از يک نقطه شروع شده و در حال انبساط‬
‫است پس اندازه آن نمي تواند بي نهايت باشد چون در آن صورت در عرض بي نهايت‬
‫سال بايد کهکشان ها آن قدر از هم دور مي شدند که ناپديد مي شدند در حالي که‬
‫بسياري از کهکشان ها براي ما قابل مشاهده اند. و نسبت عام ادعا مي کند که اگر‬
‫4‬

5. ‫چکالي متوسط عالم ماده بيشتر از 5 ضرب در 01 به توان )72-( کيلوگرم بر متر‬
‫مکعب باشد انحناء عالم ماده به قدري خواهد بود که عالم ماده روزي در خود فرو‬
‫خواهد ريخت و جاذبه مواد عالم آن را به نقطه آغازين باز خواهد گرداند؛ ولي اگر‬
‫چگالي عالم کمتر از اين مقدار باشد انبساط آن ابدي خواهد بود. اگر ذرات عالم ماده‬
‫بي نهايت يا نزديک به بي نهايت ) بي نهايت حدّي (بود آلن بايد عالم در خود فرو مي‬
‫ريخت و اساسا گوي نخستين نبايد منفجر مي شد. بنابراين طبق نظريات مورد قبول‬
‫فيزيکدانان امروزي ذرات عالم و ابعاد آن محدود است.‬
‫.‬
‫اما در بين فيزيکدان ها افراد نه چندان معروفي هم وجود دارند که نظريه انفجار‬
‫بزرگ يا نسبيت عام را نمي پذيرند و مدل هاي ديگري براي عالم ارائه مي دهند که‬
‫طبق برخي از آنها ممکن است بتوان از بي نهايت بودن ابعاد جهان و به تبع آن از بي‬
‫نهايت بودن ذرات جهان دفاع کرد.‬
‫اما به نظر مي رسد که از نظر فلسفي هر دو سوي مساله را به نوعي بتوان اثبات‬
‫کرد يعني هم محدود بودن ابعاد جهان و تعداد ذرات آن را هم بي نهايت بودن انواع‬
‫جسماني را .‬
‫در حکمت متعاليه اثبات مي کنند که عالم ماده داراي وحدت شخصي است؛ يعني کل‬
‫عالم ماده يک پيکر واحد است و بين تمام اجزاء آن ربط وجودي حاکم است از اين‬
‫رو وجود خلء حقيقي را هم انکار مي کنند که امروزه علم فيزيک هم آن را تأييد مي‬
‫کند و عالم را سراسر پر از انرژي و نيرو مي داند ؛ و لزمه ي واحد شخصي بودن، در‬
‫موجود مرکب از اجزاء محدود بودن اجزاء است؛ چون تشخّص فرع بر تعيّن است و‬
‫5‬

6. ‫تعيّن موجود ماهوي به حدّ ماهوي آن است و يکي از حدود ماهيّات مادّي کميّت است‬
‫؛و يکي از اقسام کمّ، عدد است. لذا تا موجود مادي تعيّن عددي نداشته باشد‬
‫تشخّص پيدا نمي کند. به همين علت وجود انسان يا درختي که بي نهايت جزء داشته‬
‫باشد محال است؛ کما اينکه وجود انساني به طول بي نهايت هم محال است. در مورد‬
‫عالم ماده نيز همينطور است. بنابراين عالم ماده در هر لحظه محدود به اندازه است.‬
‫.‬
‫از طرفي در حکمت متعاليه اثبات مي شود که ماده اولي قديم زماني است، لذا از بي‬
‫نهايت سال پيش عالم ماده بوده است و تا بي نهايت سال بعد هم خواهد. بنابراين‬
‫اگر مدل انفجار بزرگ درست باشد پس قبل از انفجار بزرگ نيز عالمي ديگر بوده‬
‫است و قبل از آن نيز عالمي ديگر تا بي نهايت و بعد از تخريب بزرگ و متمرکز شدن‬
‫مواد عالم در يک نقطه نيز دوباره عالمي نو از مواد عالم پديد مي آيد و اين روند تا‬
‫بي نهايت سال ادامه مي يابد و در هر عالمي ميلياردها نوع جسماني و افراد آنها پديد‬
‫مي آيند که در فلسفه آنها را »حوادث زماني« گويند بنابراين در گذشته، بي نهايت‬
‫حوادث زماني و موجودات جسماني وجود داشته اند ، در آينده نيز بي نهايت موجود‬
‫جسماني پديد خواهند آمد. اما لزمه اين امر آن نيست که ذرات بنيادين عالم ماده هم‬
‫بي نهايت باشد.‬
‫.‬
‫البته مطلبي هم در حکمت متعاليه مطرح است که ممکن است از آن بر احتمال وجود‬
‫بي نهايت عالم استدلل شود آن مطلب اين است که ماده اولي قابليت صرف است و‬
‫مي تواند هر صورتي را بپذيرد. اولين صورتي که ماده در عالم ما پذيرفته است،‬
‫صورت جسماني است اما از کجا معلوم که ماده، صور ديگري غير از صورت جسماني‬
‫6‬

7. ‫را هم نپذيرد. صوري که از حواس ما پوشيده است. مثل ممکن است غير از صورت‬
‫جسماني که سه بعدي است صور ديگري مثل صورت چهار بعدي، پنج بعدي و صورت‬
‫‪n‬بعدي هم وجود داشته باشد ؛ که در صورت وجود داشتن از ديده ي ما پنهان خواهند‬
‫بود؛ چون موجود چهار بعدي اگر در عالم سه بعدي حاضر شود تنها سه بعد آن ديده‬
‫خواهد شد و به عبارت ديگر ما سايه آن را خواهيم ديد ولي گمان خواهيم کرد که آن‬
‫يک موجود سه بعدي است. لذا مي توان فرضيه ي وجود بي نهايت عالم را مطرح‬
‫کرد. امروزه در فيزيک نوين نيز فرضيه ي عالم 01 بعدي مطرح است که مدعي است‬
‫عالم چهار بعدي ما ) 3 بعد فضايي + بعد زمان ( يک دو قلوي 6 بعدي هم دارد.‬
‫لکن اين فرضيه نيز نمي تواند وجود بي نهايت ذره بنيادي را ثابت کند چون دليلي که‬
‫فلسفه بر محدوديت عالم ماده اقامه کردند شامل کل عالم ماده است نه فقط عالم‬
‫اجسام. اگر تعداد زيادي عالم ماده هم موجود باشد، باز همه ي آنها در مادي بودن‬
‫مشترکند و تفاوت آنها فقط در صورت خواهد بود و وحدت شخصي که فلسفه مدعي‬
‫آن هستند وحدت شخصي عالم ماده است لذا طبق اين نظريه تمام اين عوالم‬
‫فرضي اجزاء يک پيکر واحد خواهند بود.بنابراين از نظر فلسفي ابعاد عالم ماده و‬
‫مقدار ذرات آن محدود است ؛ ولي انواع جسماني و حوادث زماني بي نهايتند.‬
‫پاسخ انیشتین به نظریه ملصدرا درمورد معراج جسمانی‬
‫پیامبر اکرم‬
‫7‬

8. ‫در اینجا اینشتین مطالعات قرآنی خود را اینگونه در پاسخ فیلسوف ایرانی)مل صدرا(‬
‫مذکور می آورد:‬
‫...تو گفتارهایquot; قرآنquot; را نیز زیر پا نهاده ای! مگر داستان مرغان وابراهیم در قرآن‬
‫نیامده است؟ و باز آن همه آیات دیگر که صراحت دارند در: زنده شدن همین جسم‬
‫دنیائی فیزیکی...درآن عالم. که جناب آقای بروجردی در جوابیه ی نامه ی ))ایکس -‬
‫41(( }...می گویند...{: اعتقاد به معاد جسمانی –‬
‫لزمه)= ضروری( دین اسلم و صریح آیات قرآن است. من)= اینشتین( نیز همین‬
‫عقیده را دارم...quot;.‬
‫آنگاه اضافه نمودم که:quot; اگر ملصدرا }.........دقتی داشت - در می یافت که در بحث{‬
‫معراج جسمانی پیامبراسلم که صریح قرآن مقدس است ازاین قانون بهره برداری‬
‫کند وبگوید شاید جسم شریف آن بزرگوار)=پیامبر-ص( بر اثر سرعت بسیار- مبدل‬
‫به))نور و انرژی(( شده و بتواند براحتی از شیشه و هر مانع دیگری عبور کندquot;.‬
‫آری - جواب نامه را توسط همان شخص )ناشناسی که نامه را داده بود( در آن مکان‬
‫برای }...فیلسوف...{ فرستادم.‬
‫8‬

9. ‫نظرانیشتین در مورد معراج جسمانی‬
‫اینشتین)فوت 5591 م( در رساله ی پایانی عمر خود با عنوان: quot;دی ارکلرونگquot; ‪Die‬‬
‫4591 – ‪ Erklaquot;rung - von: Albert Einstein‬یعنی:quot;بیانیهquot; که در سال 4591 آن را‬
‫در امریکا و به آلمانی نوشته است - اسلم را بر تمامی ادیان جهان ترجیح‬
‫میدهد و آن را کاملترین ومعقولترین دین می داند. .‬
‫این رساله در حقیقت همان نامه نگاری محرمانه ی اینشتین با آیت ا العظمی‬
‫بروجردی )فوت 0431ش =1691م( است که توسط مترجمین برگزیده شاه ایران‬
‫محرمانه صورت پذیرفته است اینشتین در این رساله quot;نظریه نسبیتquot; خود را با آیاتی از‬
‫قرآن کریم و احادیثی از )نهج البلغه( وبیش از همه )بحارالنوار( علمه مجلسی )که‬
‫از عربی به انگلیسی توسط حمید رضا پهلوی )فوت 1731ش( و.. .ترجمه وتحت نظر‬
‫آیت ا بروجردی شرح می شده( تطبیق داده و نوشته که هیچ جا در هیچ‬
‫9‬

10. ‫مذهبی چنین احادیث پر مغزی یافت نمیشود وتنها این مذهب‬
‫شیعه است که احادیث پیشوایان آن نظریه ی پیچیده quot;نسبیتquot; را‬
‫ارائه داده ولی اکثر دانشمندان نفهمیده اند.‬
‫از آنجمله حدیثی است که علمه ی مجلسی در مورد معراج جسمانی رسول‬ ‫.‬
‫اکرم)ص( نقل میکند که: هنگام برخاستن از زمین دامن یا پای مبارک پیامبر به ظرف‬
‫آبی میخورد و آن ظرف واژگون میشود.اما پس از اینکه پیامبر اکرم)ص( از معراج‬
‫جسمانی باز میگردند مشاهده میکنند که پس از گذشت این همه زمان هنوز آب آن‬
‫ظرف در حال ریختن روی زمین است ...اینشتین این حدیث را از گرانبهاترین بیانات‬
‫علمی پیشوایان شیعه در زمینه ی quot;نسبیت زمانquot; دانسته و شرح فیزیکی مفصلی بر آن‬
‫مینویسد...همچنین اینشتین در این رساله quot;معاد جسمانیquot; را از راه فیزیکی اثبات‬
‫میکند)علوه بر قانون سوم نیوتون=عمل وعکس العمل(. او فرمول ریاضی معاد‬
‫جسمانی را عکس فرمول معروف quot;نسبیت ماده و انرژیquot; میداند:‬
‫.‬
‫2‪M=E:C2<<E=M.C‬‬
‫یعنی اگر حتی بدن ما تبدیل به انرژی شده باشد دوباره عیناquot; به ماده تبدیل شده و‬
‫زنده خواهد شد. او همچنین در همین رساله عقیده ی به quot;وحدت وجودquot; را از‬
‫خرافات های شایع شده توسط مل صدرا تلقی کرده و آن را از دیدگاه quot;فیزیک‬
‫کلسیکquot; و quot;فیزیک نسبیتیquot; به شدت مورد حمله قرار می دهد ...بطور خلصه: او‬
‫میگوید: هر موجودی دارای حیطه و مرز فیزیکی خاص خود است)حیز وجودی( که‬
‫امکان ندارد با موجود یا وجود دیگری اتحاد یا وحدت داشته یا بیابد...در رابطه با‬
‫01‬

11. ‫quot;عقلquot; نیز با کمال شگفتی - انیشتین نظریه ی اخباریون شیعه را ) که‬
‫عقل را نسبی میدانند و در حریم شرع و دین آن را بکار نمیبرند(‬
‫صحیح دانسته و میگوید: حق با اخباری های شماست وهنوز زود‬
‫است که مردم این را بفهمند.‬
‫در ادامه نیز فرمول ریاضی خاصی برای quot;عقل نظری بشرquot; ارائه داده و quot;نسبیتquot; آن‬ ‫.‬
‫را اثبات میکند... اینشتین در این کتاب همواره از آیت ا بروجردی با احترام و به‬
‫لفظquot;بروجردی بزرگquot; یاد کرده و از شادروان پروفسور حسابی نیز بارها با‬
‫لفظquot;حسابی عزیزquot; یاد کرده است.‬
‫ادامه بحث اینشتین پیرامون اینکه quot;عقلquot; فقط ابزار شناخت مذهب حق است و نه‬
‫منبع احکام مذهب/ چون به گفته ی او راه رسیدن به دین و مذهب حق راهی است‬
‫quot;فیزیکیquot; و قابلquot;تجربهquot; اما راه رسیدن به احکام و مسائل یک دین و مذهب راهی‬
‫است quot;مستسافسیسزیکیquot; و quot;غیر قابل تجربهquot; که احتمال خطا در آن خیلی قوی است. این‬
‫همان نظرquot;اخباریهاquot; میباشد( : … بارها نیز گفته ام که من)اینشتین( تنها توانستم از‬
‫3% نیروی مغز خودم بهره ور شوم !و با وجود این همه اکتشافات)من(در مباحث‬
‫پیچیده ی فیزیک نظری/ جرئت ندارم که در مورد دستورهای)احکام( شریعت اسلم‬
‫به عقل خودم اعتماد کنم/ چون:١( هنوز ٧٩% از فکر من بکار گرفته نشده/ و چیزی‬
‫که اکنون ٣% از تعقل )من( گمان میکند آن را فهمیده/ شاید اگر افزوده شود تا به‬
‫٠٠١% - که تعقل معصومان و پیامبران است - برسد/ نه تنها آن)چیزی را که عقل من‬
‫گمان میکرد فهمیده( رد کند/ بلکه شاید)آن ٧٩%( مطالبی را بفهمد که ماوراء قدرت‬
‫11‬

12. ‫تصور این ٣% باشد و به این )تعقل( بخندد!!! پس عقلی که هنوز دوران طفولیت‬
‫خود را نیز نگذرانده هرگز به کار استخراج دستورهای)احکام( حساس دین و شریعت‬
‫مردم نخواهد آمد. و شاید اکنون خیلی از واقعیت ها )نیز( برای این عقل ضعیف)سه‬
‫درصدی( خنده آور باشد!!!‬
‫موضعگیری اینشتین در قبال فلسفه و فلسفه‬
‫من همچنین با بافته های فلسفی در مباحث فیزیک نظری نیز مخالف بوده و هستم و‬
‫بارها تاکید کرده ام که quot;فقط از راه تجربه و استدلل مستحکم ریاضی میتوان در‬
‫فیزیک نظری ارائه ی نظریه کردquot; و گرنه ما هم چون ملصدرا خواهیم شد که‬
‫quot;افلکquot; را از جنس quot;شیشهquot; می پنداشته !!! بعقیده من )اینشتین( درک ما از نظم‬
‫عجیبی که بشکلی بی نهایت در این عالم خلقت پی ریزی شده هرگز انتها پذیر هم‬
‫نخواهد بود. و هرچه دانش ما فزونی یابد درک ما از دقایق طبیعت نیز بیشتر و هم‬
‫ظرافت مندانه تر خواهد شد. بنظر منquot;فیزیک نظریquot;عبارت است از: تضارب ذهن‬
‫انسان در تجربه های حسی ملموس/ تا نتیجه ی صحیح بدست آیدquot; و من)اینشتین( در‬
‫». ‪reflection‬‬ ‫امریکا این فرمول را quot;بنیاد فیزیک نظریquot; اعلم کرده ام‬
‫‪« experiences = acquaintance‬‬
‫)تفکر ضرب در تجربیات مساوی است با: شناخت (. و به اختصار} ‪ :{ R . E = A‬و‬
‫بعقیده من/ فکر و تعقل محض/ محرک ذهن انسان است بسوی درک هر واقعیت.‬
‫فکر و تعقلی که با اندک تلش می تواند قوانین پیچیده و دور از هر خیال بافی را -‬
‫21‬

13. ‫که خداوند / این مهندس فیزیکی عالم خلقت / آنها را برهرجزء آن)عالم خلقت( حاکم‬
‫و جاری ساخته است بفهمد و برای آنها quot;فرمول های ریاضی قابل آزمایشquot;ارائه دهد/‬
‫یقیناquot;)این فکر و تعقل که این قدرت را دارد( هر تحقیق دیگری نیز در این عالم‬
‫فیزیکی )نه در عالم متافیزیکی( می تواند انجام دهد. پس: quot;دین و مذهب نیز- که‬
‫توسط پیامبران دارای جسم)فیزیکی( ابلغ می شوند با تعقل سالم/ قابل تحقیق‬
‫هستند و وجدان هرعاقلی محرک وی بسوی تحقیق در مورد مذهب است. حضرت‬
‫عالی)آقای بروجردی( در جواب نامهquot;ایکس ٤١quot;بیان نمودید که:quot;در روایت های مذهب‬
‫شیعه/ تفکر در مورد ذات خداوند و نیز صفات او و کلquot;در هرچیزی که مختص خداوند‬
‫است ممنوع )حرام(است ... بلی/ در روایت های ما )شیعیان( ترغیب شده که: در مورد‬
‫خلقت و آثار نظم و طبیعت مخلوق خدا تفکر و اندیشه کنیدquot;. پس من )اینشتین( نیز‬
‫مبتنی بر فرمایش شما ازquot; فلسفه ی به اصطلح: اسلمیquot;نفرت دارم و از همان‬
‫نوجوانی هم )از فلسفه( متنفر بودم و آن را دروغ پردازی و خیال بافی شیادانی می‬
‫دانستم که میخواهند با عقلquot;محدودquot;بشری/ خدا و صفاتquot;نامحدودquot; وی را مورد‬
‫بررسی قرار دهند. و این حماقت محض است!!! ... آنها )فلسفه( مطرود دنیای امروز‬
‫هستند. حدیث ٧ از باب quot;نهی از کلم و تفکر درخداquot;- اصول کافی/ شیخ کلینی- کتاب‬
‫توحید- ٠١حدیث در این رابطه در این باب + ٢١ حدیث در بابquot;نهی از وصف خداquot; و ...‬
‫نیز شیخ صدوق در این رابطه ٥٣ حدیث در باب ٧٦ )پایان( کتابquot;توحیدquot;وحدیث ٣ باب‬
‫٠٦ را میآورد.‬
‫31‬

14. ‫اتساع زمانی‬
‫”اتساع زماني: معجزه ي قرآن“‬
‫بسيار عجيب است كه مسلمانان از معادله ي ديگري استفاده مي كنند تا اين مطلب را‬
‫آشكار نمايند كه فرشتگان به سرعت نور شتاب مي گيرند.‬
‫.‬
‫قرآن آنها در يك آيه بيان مي كند كه ظاهرا زمان براي فرشتگان با سرعت ثابت از‬
‫براي انسانها كمتر مي گذرد.‬
‫.‬
‫كه اين مطلب با نسبيت خاص اينشتين صدق مي كند كه در آن نيز در سرعتهاي بال‬
‫زمان براي اشيايي با آن سرعت آرام تر مي گذرد.‬
‫.‬
‫مسلمانان از نسبيت خاص اينشتين و اين آيه استفاده كرده اند تا از اين مطلب كه‬
‫فرشتگان در حقيقت به سرعت نور شتاب مي گيرند حمايت كنند.‬
‫.‬
‫آيه: quot;فرشتگان در يك روز به او )مذكر( صعود كردند كه اين معادل پنجاه هزار سال‬
‫41‬

15. ‫براي انسان استquot;!‬
‫در اينجا فرشتگان يك روز را معادل پنجاه هزار سال براي انسان گذر مي كنند. )زمان‬
‫در مقابل زمان و نه زمان در مقابل فاصله مانند آيه ي قمري قبل اگرچه طبق نظريه‬
‫ي نسبيت خاص اينشتين و بوسيله ي اين تغييرات زمان )تاخيرات زماني( بدست آمده‬
‫به عنوان يك ادعا از مسلمين )كه واقعا آن فرشتگان به سرعت نور شتاب مي گيرند(‬
‫را مي توانيم تصديق يا انكار كنيم .‬
‫.‬
‫اين ادعا مي تواند در دو دقيقه تصديق شود كه آنگاه هيچ نيازي به عقايد كوركورانه‬
‫نخواهد بود.‬
‫آلبرت اينشتين يك مسلمان نبود اما يهودي اي بود كه نظريه ي معروف نسبيت خاص را‬
‫ارائه داد.‬
‫.‬
‫هرچه سرعت بيشتر بشود زمان آرام تر مي گذرد.‬
‫.‬
‫در بيرون يك ميدان گرانشي زمان اينگونه است:‬
‫.‬
‫∆5.0^ )2^‪t=∆t0/ (1-v^2/c‬‬
‫جاييكه ∆0‪ t‬زماني مي باشد كه براي متحرك بوسيله ي متحرك معادل است.‬
‫.‬
‫∆‪ t‬زماني است كه براي متحرك معادل گذر ايستگاهي است.‬
‫.‬
‫51‬

16. ‫‪ V‬سرعتي است كه به شاهد ايستگاهي نسبت داده مي شود.‬
‫.‬
‫∆0‪ t‬زماني است كه براي فرشتگان مي گذرد.‬
‫)يك روز زماني است كه معادل زمان براي انسانها است. )پنجاه هزار سال قمري در‬
‫دوازده ماه قمري بر سال ∆‪ t‬قمري در 166123.72 روز بر ماه قمري و ‪ V‬سرعت‬
‫فرشتگان در اين مورد است. )كه ما قصد داريم آنرا حساب و با سرعت شناخته شده‬
‫ي نور مقايسه كنيم(. سرعت نور در خل 854.297992 كيلومتر بر ثانيه است‬
‫.‬
‫.‬
‫از معادله ي بال مي توانيم آن سرعت ناشناخته را حساب كنيم:‬
‫5.0^ )2^‪v=c (1-∆t0 ^2/∆t‬‬
‫حال بهتر است اظهارات مسلمين را در معادله جايگزين كنيم و ببينيم كه فرشتگان‬
‫مسلمين واقعا به سرعت نور شتاب مي گيرند يا نه؟‬
‫.‬
‫ارقام را از آيه در اين معادله جايگزين مي كنيم:‬
‫.‬
‫5.0^))2^)166123.72*21*00005(/2^1(-1( ‪v =c‬‬
‫18999999999999999.0 * ‪v = c‬‬
‫61‬

17. ‫‪v = 299792.4579999994 km / s‬‬
‫اين اتساع زماني )تغييرات زماني( نشان مي دهد كه فرشتگان در بيرون از ميادين‬
‫گرانشي به سرعت نور شتاب مي گيرند. )كمي كمتر از سرعت نور زيرا جرم دارند.‬
‫اين نمي تواند يك تصادف باشد زيرا سرعت حساب شده دقيقا يكسان با آيه ي قمري‬
‫قبلي همچنين در بيرون از يك ميدان گرانشي است.‬
‫.‬
‫مسلمانان همواره مي پرسند كه چگونه يك مرد بي سواد 0041 سال پيش توانسته‬
‫اتساع زماني و هسته نسبيت را بدست آورد!‬
‫ممکن یا غیر ممکن بودن عروج جسمانی پیامبر)ص( طبق‬
‫نظریه ماده و انرژی‬
‫.‬
‫براي روشن شدن زواياي مختلف بحث ناچاريم که در گام نخست، اقوال مختلف مطرح‬
‫شده در اين باره را ذکر کنيم و در گام بعدي با ذکر ادله و شواهد و قرائن، قول‬
‫صحيح را مشخص نماييم.‬
‫الف. اقوال درباره ي کيفيت معراج پيامبر)ص(:‬
‫.‬
‫درباره کيفيت معراج رسول گرامي چهار نظريه وجود دارد:‬
‫.‬
‫1. معراج پيامبر)ص( در تمام مراحل روحاني بوده است؛ يعني روح به صورت تخليه از‬
‫جسد، اين عوالم را طي کرده است.‬
‫.‬
‫71‬

18. ‫2. معراج پيامبر روحي بوده اما نه به صورت تجرد از بدن بلکه به صورت رؤيا و‬
‫برزخي بوده و تمام اين عوالم را به صورت رؤياي صادقه سير کرده است.‬
‫.‬
‫3. سير پيامبر از مسجد الحرام تا مسجد القصي جسماني و روحاني بوده و از آنجا به‬
‫بعد روحاني بوده است.‬
‫.‬
‫4. سير حضرت در تمام مراحل جسماني و روحاني بود و همه جا را با تن و روان‬
‫سير نموده است. اين قول مشهور ميان دانشمندان شيعه است.‬
‫.‬
‫بررسي ديدگاه ها:‬
‫.‬
‫ديدگاه نخست؛ کساني که نتوانسته اند اين سير و معراج را به صورت جسماني هضم‬
‫کنند با چنين تفسيري کوشيده اند تا اين حقيقت را به نحوي براي افکار عمومي قابل‬
‫هضم نموده و از استبعاد آن بکاهند. اما بايد توجه داشت که قائل شدن به جسمانيت‬
‫معراج پيامبر)ص( هيچ محذور عقلي را به دنبال ندارد. خصوصا اين که بشر امروزي‬
‫در سايه دستيابي به وسايل پيشرفته ي خود از قبيل فضاپيماها توانسته است که راه‬
‫آسمان را به روي خود بگشايد و در اين فضاي بي انتها سير کند و چه بسا پيشرفت‬
‫علم و دانش بشر و اختراع وسايل مدرن تر بتواند بر سرعت و برد سفرهاي فضايي‬
‫بيفزايد.‬
‫و از طرفي اين تفسير، با ظهور برخي از آيات قرآن درباره معراج سازگار نيست.‬
‫خداوند متعال در سوره اسرا مي فرمايد: »سبحان الذي اسري بعبده ليل من المسجد‬
‫الحرام الي المسجد القصي الذي بارکنا حوله؛ منزه است خدايي که شبانگاه بنده ي‬
‫81‬

19. ‫خود را از مسجد الحرام تا مسجد القصي که اطراف آن را برکت داده ايم برد«.‬
‫.‬
‫از آنجا که متبادر از لفظ »عبد« همان شخصيت خارجي است که از تن و روان ترکيب‬
‫يافته است لذا تحقق لاقل قسمتي از معراج ]سير از مکه تا قدس[ به صورت‬
‫جسماني روشن و واضح است و در کنار اين آيه روايات بسيار صريحي درباره ي‬
‫جسماني بودن معراج وجود دارد که راه بر تفاسير ديگر مي بندد.‬
‫ديدگاه دوم: ابن شهر آشوب اين ديدگاه را به فرقه ي »جهميه« نسبت داده است.‬
‫همان گونه که گذشت بر اساس اين تفسير پيامبر اسلم)ص( در رؤياي صادق، سير از‬
‫مکه به بيت المقدس و از آنجا به آسمان ها و ... را به نظاره نشسته اند و در عين‬
‫حال جسم حضرت در بستر خود آرميده بود و سير نکرد.‬
‫مستندات اين ديدگاه: دو روايت در اين باره وجود دارد:‬
‫.‬
‫1. عايشه نقل مي کند که »ما فقد جسد رسول ا ولکن اسري بروحه؛ جسد‬
‫پيغمبر)ص( در شب معراج منتقل نشد ولي روح ايشان به معراج رفت«.‬
‫.‬
‫2. »ان معاويه بن ابي سفيان کان اذا سئل عن مسري رسول ا قال کانت رؤيا من‬
‫ا صادقه؛ معاويه در پاسخ به پرسشي درباره ي کيفيت معراج پيامبر گفت اين امر از‬
‫جمله رؤياهاي صادقه ي الهي بود است«.‬
‫3. برخي کوشيده اند با همگون سازي معراج پيامبر با ماجراي خواب حضرت ابراهيم‬
‫که در قرآن به آن اشاره شده، آن را توجيه کنند پس همان گونه که به ابراهيم‬
‫موضوع قرباني کردن فرزندش در خواب اطلع داده شد. حوادث و رويدادهاي شب‬
‫91‬

20. ‫معراج در خواب به پيامبر عرضه شده است و در قرآن نيز به معراج پيامبر با تعبير رؤيا‬
‫اشارت رفته است »و ما جعلنا الرؤيا التي اريناک ال فتنه للناس؛ ما آن رؤيايي را که به‬
‫تو نشان داديم فقط براي آزمايش مردم بود«.‬
‫.‬
‫اين عده با تطبيق رؤياي مورد اشاره در آيه بر واقعه ي معراج نتيجه گرفته اند که‬
‫معراج پيامبر سيري در عالم رؤيا بوده است.‬
‫.‬
‫نقد ديدگاه دوم:‬
‫.‬
‫1. همانگونه که گذشت ظاهر آيات و روايات گواه بر تحقق لاقل بخشي از معراج به‬
‫صورت جسماني است و با تأويل به رؤياي صادقه سازگار نيست.‬
‫.‬
‫2. اگر واقعه ي معراج صرف رؤيا بود ديگر جا نداشت که آيات قرآني اين قدر درباره‬
‫آن اهميت داده و سخن بگويند و در مقام اثبات کرامت درباره ي پيامبر برآيند بنابراين‬
‫آيات در مقام منت نهادن است و درعين حال ثناي بر خداي سبحان است ]سبحان الذي‬
‫...[ که چنين پيشامد بي سابقه اي را پيش آورده و چنين قدرت نمايي عجيبي را انجام‬
‫داده و پرواضح است که مسأله ي قدرت نمايي با خواب ديدن به هيچ وجه نمي سازد.‬
‫.‬
‫خلصه، خواب ديدن پيغمبر بي سابقه و قدرت نمايي نيست چون خواب را همه کس‬
‫چه صالح و چه فاسد مي بيند و چه بسا فاسق و فاجر خواب هايي ببينند که بسيار‬
‫عجيب تر از خواب هاي يک فرد متقي باشد.‬
‫3. تاريخ اسلم نيز گواه صادقي بر تحقق معراج است؛ زيرا در تاريخ مي خوانيم:‬
‫02‬

21. ‫هنگامي که پيامبر)ص( مسأله ي معراج را مطرح کرد مشرکان به شدت آن را انکار‬
‫کردند و آن را بهانه اي براي کوبيدن پيامبر دانستند اين به خوبي گواهي مي دهد که‬
‫پيامبر هرگز مدعي خواب يا مکاشفه ي روحاني نبوده وگرنه اين همه سر و صدا‬
‫نداشت.‬
‫.‬
‫4. روايات مورد استناد، به خاطر تعارض آشکار با روايات معارض ديگر، از درجه ي‬
‫اعتبار ساقط است از اين روست که ابن شهر آشوب، عائشه را در زمره ي کساني به‬
‫حساب مي آورد که قائل به معراج جسماني پيامبرند و وجود روايات روشن معارض‬
‫باعث شده که نويسندگان محترم تفسير نمونه دو روايت مذکور را داراي جنبه ي‬
‫سياسي دانسته و بيان آنها را براي خاموش کردن جنجال درباره ي معراج پيامبر‬
‫قلمداد کرده اند، نه اين که واقعا چنين معاني مورد قبول گويندگان آن باشد.‬
‫وانگهي، روايت عايشه از نظر تاريخ وقوع معراج نامعقول مي نمايد چرا که تمام‬
‫راويان حديث و تاريخ نويسان اتفاق کلمه دارند که معراج قبل از هجرت به مدينه واقع‬
‫شده در حالي که ازدواج رسول خدا با عايشه پس از هجرت و در مدينه آن هم پس‬
‫از گذشت مدتي از هجرت اتفاق افتاده است.‬
‫از آن مهمتر معاويه نه موصوف به صفت عدالت است و زمانی که معراج در مکه واقع‬
‫شده است او و پدرش _ ابوسيفان _ از مشرکان, بلکه سران بوده اند و همان کسانی‬
‫بوده اند که از اين قضيه برای انکار و کوبيدن پيامبر بهره بردند. اين توجيه دوم او نيز‬
‫در اندامه انکار نخست اوست.‬
‫با توجه به مطالب گذشته بايد گفت پايين آوردن معراج پيامبر در حد يک رؤياي صادق‬
‫12‬

22. ‫قطعا باطل است.‬
‫5. اما در مورد آيه ي 06 سوره اسراء بايد گفت که نمي توان اين آيه را با توجه به‬
‫شأن نزول هاي مختلف که درباره ي آن مطرح شده بر معراج پيامبر تطبيق داد.‬
‫خصوصا اين که ادله گذشته و روايات صريح چنين تطبيقي را بر نمي تابند.‬
‫.‬
‫علمه طباطبايي در تفسير اين آيه مي فرمايند »خداوند متعال بيان نفرموده که‬
‫رؤيايي که به پيامبرش عرضه داشته است چه بوده است و در ديگر آيات آنچه که اين‬
‫آيه را تفسير کند وجود ندارد.‬
‫نتيجه آن که با اين آيه نمي توان وقوع معراج را در عالم رؤيا اثبات کرد.‬
‫ديدگاه سوم و چهارم:‬
‫.‬
‫در اين باره بايد گفت که، ظاهر آيه اول سوره اسراء و نيز روايات متعدد، بر اثبات‬
‫جسماني بودن مرحله ي اول معراج پيامبر يعني سير از مسجد الحرام تا مسجد‬
‫القصي دللت دارد، پس جسماني بودن اين مقدار از معراج را مي توان قطعي‬
‫دانست. اما سخن درباره ي مراحل بعدي معراج است که آيا جسماني بوده يا به نحو‬
‫روحاني تحقق يافته است؟ در اين باره مشهور دانشمندان و محققان اسلمي با توجه‬
‫به ظهور روايات و نيز درک چنين معنايي از آيات سوره نجم که بيانگر مراحل بعدي‬
‫سير پيامبر است؛ نظريه ي جسماني بودن ساير مراحل معراج پيامبر را پذيرفته اند.‬
‫.‬
‫در عين حال با توجه به برخي روايات و نيز بعضي تفاسير از آيات سوره نجم نمي‬
‫توان نظريه روحاني بودن ساير مراحل معراج را به طور قطع مردود دانست؛ از اين‬
‫22‬

23. ‫رو، برخي از دانشمندان اين نظريه را پذيرفته اند و علمه طباطبايي اين تفسير را‬
‫جايز شمرده و آن را محتمل مي دانند. البته در صورتي که اين روحاني بودن به معناي‬
‫قول دوم يعني رؤيا تفسير نشود.‬
‫.‬
‫ب . درباره ناسازگاري ظاهري معراج جسماني پيامبر)ص( با نظريه ماده و انرژي در‬
‫فيزيک، نکاتي تأمل شدني است:‬
‫.‬
‫1. علوم تجربي، و از جمله فيزيک بر مفاهيمي که مستقيما با تجربه هاي حسي‬
‫پيوسته بوده و قضايايي که آن ها را به يکديگر مي پيوندد، استوار است؛ چنين صورتي‬
‫از امور نمي تواند کسي را راضي کند که به راستي و داراي فکري علمي است)آلبرت‬
‫انيشتاين، فيزيک و واقعيت، ترجمه محمد رضا خواجه پور، خوارزمي، تهران.‬
‫.‬
‫در حقيقت، بهره جويي تنها از داده هاي حسي، نمي تواند هم چون علوم رياضي و‬
‫عقلي، نظريه هاي علوم ياد شده را از استحکام و قطعيت بهره مند کند. نظريه‬
‫نسبيت، دگرگوني هاي پديد آمده در مکانيک نيوتني کلسيک، اصل ماندگار گاليله،‬
‫نظريه ميدان و... مؤيد اين ادعاست )همان، ص 74(.‬
‫هر چند تا زماني که نظريه هاي موجود با مطرح شدن نظريه خلف آن از سوي‬
‫فيزيکدانان به قوت خود باقي است، ولي به هر حال اين احتمال درباره آن ها وجود‬
‫دارد که دستخوش دگرگوني شده و از اعتبار بيفتند. موضوع تغيير پذيري نظريه هاي‬
‫فيزيک تا بدانجاست که يکي از فيزيکدانان آلماني در اين باره مي گويد: »هر فيزيک‬
‫دان تجربي مي داند که روش هاي مستقيم و غير مستقيمي وجود دارند که در‬
‫بسياري از موارد که روش مستقيم ناموفق بوده، روش غير مستقيم توانسته است‬
‫32‬

24. ‫کمک هاي زياد و مفيدي انجام بدهد. حتي مهم تر از اين بايد گفت: اين نظر متداول و‬
‫خوش ظاهر، ديگر مردود شده است که: تنها وقتي يک مسأله در فيزيک شايستگي‬
‫بررسي دارد که، از قبل بدانيم جواب قطعي براي آن وجود دارد« )ماکس پلنک،‬
‫فلسفه فيزيک، ترجمه محمد عترتي خسروشاهي، بقعه، تهران 1831، ص 55(.‬
‫2. با توجه به دگرگوني ياد شده در عرصه قوانين علوم تجربي و از جمله فيزيک،‬
‫تحول پذيري نظريه ماده و انرژي به گونه اي که با ماجراي معراج جسماني پيامبر هم‬
‫خوان شود، امري دور از ذهن و ناممکن نيست.‬
‫.‬
‫3. افزون بر انگاره دگرگوني پذيري در نظريه ماده و انرژي، در تبيين معراج جسماني‬
‫پيامبر، رويکرد ديگري نيز وجود دارد و آن انتساب و استناد اين اقدام به خداوند است.‬
‫در چشم اندازي کوتاه، کارهاي خداوند را فراتر از ويژگي هاي عالم ماده مي يابيم؛‬
‫آيا ماجراي لرزيدن حضرت ابراهيم)ع( در آتش، با قوانين ظاهري ماده، ناسازگار نمي‬
‫نمايد؟ آيا انعقاد نطفه حضرت مريم)ع( به دور از روند طبيعي پديد آمدن انسان، که‬
‫ترکيبي از اسپرم و اوول است، نيست؟ و صدها ماجراي ديگر. حقيقت آن است که‬
‫خداوند دو گونه ايجاد دارد: آفرينش خلقي و امري. آفرينش خلقي، روند طبيعي عالم‬
‫ماده را سپري مي کند ولي ايجاد امري، فراتر از آن بوده و به قول قرآن کريم با يک‬
‫»کن« و اراده الهي پديد مي آيد: »انما قولنا لشيء اذا اردناه ان نقول له کن فيکون؛‬
‫وقتي چيزي را اراده مي کنيم، فقط به آن مي گوييم موجود باشد، بل فاصله موجود‬
‫مي شود« )نحل، آيه 04(.‬
‫.‬
‫آن معماري که همه قانون مندي هاي عالم را پي ريخته است، خود نيز مي تواند همه‬
‫42‬

25. ‫آنها را به چالش کشيده و ناهمگون با آنان، اقداماتي انجام دهد. او همچنان که مي‬
‫تواند خاصيت سوزانندگي را از آتش بگيرد، نيز مي تواند جسم پاک پيامبرش را، فراتر‬
‫از قانون ماده و انرژي در يک چشم به هم زدن در عوالم گوناگوني سير دهد.‬
‫معرفی برخی منابع:‬
‫.‬
‫منبعي براي مطالعه بيشتر: جي . اچ جينز، فيزيک و فلسفه، ترجمه عليقلي بياني،‬
‫مرکز انتشارات علمي و فرهنگي .‬
‫،‬
‫52‬

26. ‫پي نوشت ها:‬
‫.‬
‫1. سبحاني، جعفر، منشور جاويد، ج 6، ص 871، مؤسسه امام صادق، قم، چاپ اول‬
‫5731.‬
‫2. اسرا، آيه ١‬
‫.‬
‫3. سبحاني، جعفر، منشور جاويد، ج 6، ص ٨٧١.‬
‫.‬
‫4. ر.ک: بحارالنوار، ج 81، مؤسسه الوفاء، بيروت، 4041ق.‬
‫.‬
‫5. ابن شهر آشوب مازندراني، المناقب، ج 1، ص 671، انتشارات علمه، قم ٩٧٣ 1‬
‫.‬
‫6. مجلسي، محمد باقر، بحارالنوار، ج 81، ص 482، مؤسسه الوفاء، بيروت، 4041ق.‬
‫7. طبري، محمد بن جرير، تفسير طبري، ج 51، ص. ٦١‬
‫.‬
‫8. صافات، آيه ٢٠ 1.‬
‫.‬
‫9. اسراء، آيه ٠ 6.‬
‫.‬
‫01. طباطبايي، محمد حسين، الميزان، ج 31، ص 23، مطبوعاتي اسماعيليان قم.‬
‫11. موسوي همداني، محمد باقر، ترجمه تفسير الميزان، ج 31، ص 92، دفتر‬
‫انتشارات اسلمي، ج 5، 4731.‬
‫21. ناصر مکارم شيرازي و ديگران، تفسير نمونه، ج 21، ص 51، دارالکتب السلميه،‬
‫چاپ بيست و دوم.‬
‫31. ابن شهر آشوب مازندراني، المناقب، ج 1، ص 671، انتشارات علمه، قم 9731.‬
‫41. ناصر مکارم شيرازي و ديگران، تفسير نمونه، ج 21، ص 51، دارالکتب السلميه،‬
‫62‬

27. ‫چاپ بيست و دوم.‬
‫51. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان، ج 31، ص 42، مطبوعاتي اسماعيليان قم.‬
‫61. ناصر مکارم شيرازي و ديگران، تفسير نمونه، ج 21، ص 171.‬
‫71. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان، ج 31، ص 731، مطبوعاتي اسماعيليان.‬
‫81. مجلسي، محمد باقر، بحارالنوار، ج 81، ص 882، مؤسسه الوفاء، بيروت‬
‫4041ق.‬
‫91. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان، ج 31، ص 23، مطبوعاتي اسماعيليان.‬
‫72‬

28. 28

29. 29