In plaats van het accent te leggen op ‘creative industries of the high brow culture’, is het centrale uitgangspunt hier dat in de mondiale netwerkwereld vooral ook creativiteit in de subculturen en aan de schaduwkant van de stad een doorslaggevende kracht geworden is voor het sociaal welzijn, het algemeen welbehagen en daarmee de aantrekkelijkheid van de stad.
Urban Unlimited Rotterdam (2004)
3. de schaduwstad
vrijplaatsen in Brussel en Rotterdam
Urban Unlimited Rotterdam i.s.m.
o2-consult Antwerpen, MUST Amsterdam,
dS+V | OBR Rotterdam en VUB Brussel
mei 2004
7. 1 INTRODUCTIE
Steden zijn van oudsher smeltkroezen van ontmoeting, anders- Dit vergt een uitgebalanceerde inzet van middelen, waarbij
denkenden, avontuur en creativiteit. Anders dan bijvoorbeeld op samen met de zittende bewoners en bedrijven gesloten wijk- en
het platteland en in de suburbs, waar rust en ruimte heerst en men buurtcontracten een probaat middel blijken. 3
gelijkgezinden ontmoet in overzichtelijke gemeenschappen, worden
steden en met name grootsteden vaak gelijkgesteld met drukte, • Het tweede vraagstuk heeft (extern gericht) te maken met het
tolerantie, zinderend kosmopolitisme en voortdurende vernieuwing. ontwikkelen en uitbouwen van een uniek stedelijk profiel. De
Steden worden dan ook vaak gezien als de motoren van de economie, grootstad is immers onderdeel geworden van een veel groter
kennis en culturele hoogconjunctuur. 1 Deze situatie is inmiddels netwerk, waarin in een concurrente met andere grootsteden en
iets ingewikkelder geworden. Stedelijkheid vindt men thans ook op nieuwe stedelijke milieu’s in de omgeving om de gunst wordt
het platteland of omgekeerd worden sommige plekken in de stad gedongen van de steeds dynamischer geworden economische,
gekenmerkt door een zekere landelijkheid. Zij worden met de nieuwe culturele en sociale elite. Een beproefde strategie is de
netwerken van onze sneller geworden vervoermiddelen, computers ‘verleidingsplanologie’ rond specifieke en toonaangevende
en telecommunicatie effectief met elkaar verbonden.2 Daarbij stedelijke ontwikkelingsprojecten. Nader onderzoek leert echter
fragmenteert het leven en herclustet het zich weer rond specifieke dat een goede afstemming nodig is met het reeds aanwezige
centra van wonen, werken en verblijf, al naar gelang de behoefte, het lokale potentieel om effectief te zijn en zonder te vervallen in
bedrijfsprofiel of de leefstijl. De vertrouwde grootstad heeft daarbij een mondiale algemeenheid. 4
niet zijn langste tijd gehad, integendeel. Mits die grootstad zich
effectief profileert in deze nieuwe netwerken, heeft het een enorm • Daarmee is het derde vraagstuk gegeven. Het is elders al eens
potentieel aan draagvlak, beschikbare voorraad, infrastructuur etc. scherper en beter gezegd: ‘Geen goede sleutelprojecten als
om deze gericht uit te buiten. vervolgens daarmee alle grootsteden op elkaar beginnen te
lijken’ of ‘geen cultuur zonder subcultuur’ 5. Aansluiting bij
het aanwezig creatief potentieel in de stad is nodig, om niet
1.1 Nieuwe Uitdagingen alleen het onderscheid te maken, maar bovendien precies dat
unieke stedelijk klimaat te bevorderen dat het voor de mondiale
Dat stelt de grootstad echter wel voor nieuwe uitdagingen. De
kenniseconomieën aantrekkelijk maakt. In principe is dit ook het
keuzevrijheid van (met name de beter gesitueerde) bewoner,
aandachtsveld van het Rotterdamse ‘sense of place’ onderzoek 6,
bedrijf of bezoeker is in de netwerksamenleving immers enorm
alsmede van de onderhavige rapportage over het functioneren
toegenomen. Naast de gebruikelijke aandacht voor de hardware
en het mogelijk effect van culturele vrijplaatsen in de stad.
van de stad (aantallen woningen, m2 bedrijfsterreinen, optimale
bereikbaarheid, aantallen parkeerplaatsen, frequentie van metro’s
etc.) gaat het daarbij ook steeds meer om de zachte en moeilijk te 1.2 De paradox van creativiteit
kwantificeren criteria als algemeen welbevinden, aantrekkelijkheid
en internationaal profiel. Een drietal nieuwe vraagstukken dienen Deze inzet sluit aan bij de opkomende theorievorming rond de
zich daarbij aan: creatieve stad, maar nuanceert ook. 7 In plaats van het accent
te leggen op ‘creative industries of the high brow culture’, is het
• Het eerste vraagstuk is (intern gericht) op het zo goed centrale uitgangspunt hier dat in de mondiale netwerkwereld vooral
mogelijk voorkomen en verhelpen van de onmiskenbare ook creativiteit in de subculturen en aan de schaduwkant van de
negatieve facetten van het stedelijk leven, op het gebied stad een doorslaggevende kracht geworden is voor het sociaal
van bijvoorbeeld onveiligheid, armoede, overlast, uitsluiting, welzijn, het algemeen welbehagen en daarmee de aantrekkelijkheid
segregatie, ongemak etc. Deze uitdagingen hebben te maken van de stad. Het mes snijdt aan twee kanten. Aan de ene kant
met het garanderen van basiskwaliteiten op het gebied van zou de economische groei en concurrentievermogen niet alleen
bijvoorbeeld veiligheid, gemak, algemeen welzijn, gezondheid afhankelijk zijn van de aanwezigheid van hoogwaardige productie,
etc. zonder daarmee ook de voornoemde positieve elementen diensten of stromen goederen en investeringen in de stad, maar ook
van stedelijkheid als een kind met het badwater weg te gooien. afhankelijk zijn van het innovatief en creatief vermogen in de stad.
de schaduwstad 1 introductie 7
8. Aan de andere kant zou dat economisch concurrentievermogen
ook weer creatief vermogen aan zich kunnen binden door werk
en ontplooiingskansen te bieden, die op hun beurt weer andere
creatievelingen en innovatieve kennismilieus aantrekken.
In de praktijk blijkt dit proces echter bijzonder subtiel. Volgens
Richard Florida zijn immers slechts drie criteria voor de opkomst van
creatieve milieus van cruciaal belang zijn; i.c. technologie, talent
en (sociale) tolerantie 8. Op basis van deze criteria constateerden
Richard Florida en Irene Tinagli onlangs nog dat:
- België en Nederland, samen met Finland tot de top van het
creatief vermogen van Europa behoren; bijna 30% van de
werkgelegenheid zou te vinden zijn in de creatieve economische
sectoren (meer dan bijv. in de industriële sector);
- België en Nederland, samen met de drie Scandinavische EU-
landen specifieke eigenschappen en karakteristieken bezitten
om te concurreren op het gebied van technologie en het
aantrekken van toptalent vanuit de hele wereld;
- in vergelijking tot deze drie Scandinavische EU-landen en een
groeier als bijvoorbeeld Ierland, verliezen België en Nederland
echter wel steeds meer terrein, een gegevenheid dat voor de UK
en Duitsland al langer speelt.
- Met name het verlies aan (sociale) tolerantie van de huidige ‘no-
nonsense politieken’ daaraan ten grondslag liggen. 9
Daarnaast blijken andere factoren cruciaal. In bijvoorbeeld De uitdaging voor Nederland en België, en wel met name voor de
Amsterdam en London blijken bv. de beschikbaarheid van geschikte Belgische en Nederlandse grootsteden, lijkt dan ook te zijn:
(niche-)ruimte, de mogelijkheid van ad hoc zelforganiserende
netwerken, alsmede een ruime omgevingstolerantie cruciaal te Hoe kan het aanwezig potentieel aan creatieve krachten ook bij
zijn. Nog niet rendabele innovatie is immers, naast de bereidheid een verdere ontwikkeling van dat potentieel aan de stad gebonden
om te investeren in een goede research & development (r&d), cq. worden?
hoogwaardige technologie, ook gebaat bij goedkope onderzoeks- en
leefomstandigheden, ruime mogelijkheden voor experimenten en Naast aandacht voor bijvoorbeeld onderwijs, r&d en een
tal van (vaak ongedefinieerde) ontmoetingsplekken. Bij de verdere herbezinning op het ‘tolerantie gehalte’ van de reguliere politiek,
groei van de stad blijken juist deze laatste aspecten onder druk te helpt het daarbij niet om specifieke zones voor de zogenoemde
staan. Zij leggen het dan vaak af tegen de economische druk van ‘creative class’ aan te duiden, dan wel om op basis van specifieke
een groter rendement, de minimalisering van de veiligheidsrisico’s of criteria subsidies aan ‘creatievelingen’ te verstrekken. Verderop
de behoefte aan een scherpe definiëring of vaak zelfs privatisering komen we daarop nog terug. Want het specifiek eigene van ‘the
van de openbare ruimte. Met andere woorden, booming creatieve creative class’ is nu juist dat het zich niet zomaar in een zo betitelde
(groot)steden blijken vaak hun eigen economische basis ‘op te eten’. ‘broedplaatsgetto’ of een bureaucratische regelgeving laat vangen. 10
Zo ook zijn de onlangs gepubliceerde ‘acht manieren om de condities
voor creativiteit in stedelijke netwerken te bevorderen’ te algemeen,
abstract en op een hoog schaalniveau om een zinvol metropolitaan
vrijplaatsen beleid op te zetten. 11 Met andere woorden de reguliere
8 1 introductie de schaduwstad
9. stedebouw en planologie lijken tot nu toe nauwelijks geschikt om Daarmee is deze verkenning als volgt opgebouwd:
dit thema in hun programma op te nemen. Zij concentreren zich tot
nu toe immers vooral op de formele en niet op de informele kant - Het begint met een historisch en theoretisch begrip van
van de stad. Bovendien lijkt hier sprake van een paradox. Hoe vrijstaten en vrijplaatsen. Wat was de rol van vrijplaatsen in
zijn de planologie en stedebouw, - primair gericht op vastleggen de stedelijke ontwikkeling en waar is een vrijplaats aan te
en reguleren - überhaupt in staat om effectief en verantwoord te herkennen?
reageren op zoiets als het conditioneren van creatieve milieus? Dat - Op basis hiervan wordt de hypothese voor de verkenning
leidt tot een overtuiging dat creatieve milieus je overkomen en in geformuleerd binnen de context van de actuele ideeën over
essentie niet te plannen zijn. creatieve steden en stedelijk beleid.
- Vervolgens worden de grootsteden Brussel en Rotterdam in
algemene zin en aan de hand van enkele cases van divers
1.3 Opzet van de rapportage pluimage beschreven. Hierbij komen aan de orde de specifieke
context, de vrijplaatscultuur en netwerken, alsmede hun
Uit deze paradox is deze studie geboren. Om überhaupt een poging
respectievelijke impact op de stedelijkheid in de stad.
te wagen om voorbij een blinde liberalisering en ‘noodlot gedachte’
- Alvorens het licht te laten schijnen op mogelijke conclusies
te komen en ook om iets over een (al dan niet) gewenst ruimtelijk
worden vervolgens enkele andere referenties uit de rest van
vrijplaatsenbeleid te kunnen zeggen, is het nodig scherper kennis
de wereld bekeken op ‘best practice’ en de lessen die daaruit
te nemen wat vrijplaatsen in feite zijn, wat hun oogmerken, hoe ze
geleerd kunnen worden.
intern en naar buiten toe zijn georganiseerd en welke bijdrage ze
- Geëindigd wordt tenslotte met enkele algemene en specifieke
nu eigenlijk leveren aan het creatief vermogen van de stad. Zijn
aanbevelingen voor resp. Rotterdam en het Gewest Brussel.
hier thema’s uit te halen die voor het versterken van het creatief
potentieel in grootsteden relevant zijn? Daartoe is meer specifieke en
gedetailleerde informatie nodig.
Wij hebben ons daarbij geconcentreerd op de actuele situatie in
Rotterdam en het Brussels gewest. Hier zijn in de afgelopen jaren
immers initiatieven ontplooid die door het tolerante klimaat in
beide steden mogelijk waren geworden en/of in andere steden
door een hausse aan stedelijke revitaliseringsprojecten juist waren
weggedrukt. Wij noemen dit vrijplaatsen, aangezien zij ondanks de
regelgeving overleven of worden getolereerd. Bovendien hebben
wij ons daarbij geconcentreerd op een breed scala aan vrijplaatsen.
Vaak worden creatieve milieu’s en vrijplaatsen immers gelijkgesteld
met het meer kunstzinnig en cultureel klimaat in de stad (al dan niet
verbonden met ICT en multimedia). Daarnaast zijn er echter ook
economische, politieke, sociale en gewoon ruimtelijke vrijplaatsen
in de betreffende steden aanwezig, die een cruciale bijdrage leveren
aan het creatief grootstedelijk vestigingsklimaat van beide steden.
Daarom hebben we in deze verkenning tenslotte ook een onderscheid
gemaakt tussen vrijplaatsen die uitsluitend parasiteren op de stad en
vrijplaatsen die door hun (ondergrondse) activiteiten ook belangrijke
waarden of kwaliteiten teruggeven aan het stedelijk leven. Vooral
de laatstgenoemde interesseren ons, omdat hier het verband tussen
vrijplaats en stad het meest direct wordt en de eerstgenoemde
vooralsnog hun meerwaarde voor de grootstad moeten bewijzen.
de schaduwstad 1 introductie 9
11. 2 BEGRIPSAFBAKENING
2.1 Historie - vlucht, vecht en verbind opnieuw werden gedoogd, vervolgens opgenomen in zijn inkomstenbelasting
om tenslotte zo nu en dan heftig te worden bestreden. Voor de horige
Een vrijplaats is van oorsprong een plek of een samenstel van was de stad letterlijk en figuurlijk een vrijplaats, na een verblijf in de
plekken waarin bescherming en leefruimte wordt geboden aan stad van langer dan een jaar was de horige bevrijd van de willekeur
andersdenkenden. Het bestaan ervan wordt bevestigd door een van zijn leenheer. ‘Stadslucht maakt vrij’ was in die tijd daarom een
eigen onafhankelijkheidverklaring en autonomie, die door de gevleugelde uitdrukking.
omringende of dominante partijen (om wisselende redenen) niet
wordt bestreden, maar ook niet omarmd en dus gedoogd. In de 2.1.2 Voorposten en pioniers van een nieuwe wereld
historie bestaan vele politieke vrijplaatsen die om verschillende
redenen tot stand zijn gekomen. Daarbij is in de loop van de Die situatie herhaalde zich bij de 17e en 18e eeuwse kolonialisaties.
geschiedenis een (schaal)verschuiving merkbaar. Waren vrijplaatsen Niettemin was hier ook een belangrijk onderscheid. Waren de
eerst bolwerken in een vijandige wereld, later werden ze ook assassijnen, katharen en eerste mercantilistische steden gericht
voorposten en pioniers van de nieuwe wereld, vluchtplekken voor op een verdedigend behoud van een burgerlijke cultuur en handel,
andersdenkenden en uiteindelijk ook broedplaatsen voor innovatief kolonisten waren op zoek naar uitbreiding van macht en fysiek
vermogen. Juist in die ontwikkeling is de toenemende relevantie van territoir. Kolonisten als de settlers in Amerika, de boeren in Zuid
grootsteden duidelijk geworden. Afrika en de veroveraars van het verre oosten verklaarden meer
dan eens de onafhankelijkheid van hun zojuist bezette gebied al dan
2.1.1 Bolwerken in een tegenwerkende wereld niet los van een ‘moederstaat’. De moederstaat was immers te ver
verwijderd om bestuur en wet op te leggen aan de koloniën. De grote
Rond 1000 woonden de Katharen in een uitgestrekt gebied met trek in Zuid Afrika bestond uit - de uit de liberale Engelstalige Kaap -
Katharendorpen. Zij waren gnostici die meenden dat hun kennis wegvluchtende calvinistische Afrikaans sprekende families die tot op
alleen mondeling kon worden overgedragen. De leer had veel de tanden bewapend expedities combineerden met landjepik op de
aanhang bij de nieuwe vrije burgers die de oude feodale structuur oorspronkelijke bewoners. Voordat een georganiseerde staatsvorm
verworpen. Toen de inquisitie tegen de Katharen werd afgekondigd ontstond, waren deze Boerenstaten geïmproviseerde en tijdelijke
vormde zich een netwerk van sympathiserende kasteelheren in Zuid staatjes met eigen wetten en leiders. 14
Frankrijk. Montségur was het Katharenkasteel dat een tijd moedig
standhield tegen de christelijke overheersing, waarna de katharen In Noord Amerika vormden de settlers daarentegen een netwerk
vluchtten met meeneming van - naar de legende verluidt - de heilige van ver uiteen gelegen stadjes die uiteindelijk de verovering van
graal. Het bolwerk was gebroken, maar het sociaal-culturele netwerk de nieuwe wereld verzorgde. ‘Filibuster expeditions’ (vrijbuiter
van de Kathaarse gnostici is nooit helemaal verdwenen. 12 expedities) tegen Mexico waren na de vorming van de Verenigde
Staten een semi-geautoriseerde mengeling van handelsexpedities
Op vergelijkbare wijze ontstond in die tijd in Centraal Perzië een en avontuurlijke trektochten. Er werd vanuit de V.S. nogal eens een
sterk kastelennetwerk in handen van de Assassijnen, moslimtegen- particuliere vijandige inval gedaan op naburige vriendschappelijke
standers van de kruisridders, die het bowerk Alamut in handen landen. Op deze wijze heeft de V.S. de zuidelijke grens bepaald en
hadden, een door Marco Polo liederlijk beschreven paradijs. De bv. Texas veroverd op Mexico. Deze veroveringen van gebieden
Assassijnen vertakten een netwerk tussen kastelen en versterkingen vormen in de beginperioden een soort vrijstaten: de vlucht uit de
die met elkaar verbonden waren via koeriers en brievenschrijvers. moederstaat en de relatieve afstand tot die moederstaat vormden
Op deze wijze heeft de Orde het bijna 200 jaar in een vijandige en condities voor een eigen regime. 15
sterkere wereld uitgehouden. 13
In zekere zin zou men zelfs kunnen zeggen dat deze bolwerken de
voorbode waren voor de eerste West-Europese steden die tijdens
de mercantilistische revolutie opkwamen. Ook hier was er immers
in eerste instantie sprake van bolwerken, die door de feodale vorst
de schaduwstad 2 begripsafbakening 11
12. 2.1.3 Vluchtplekken voor andersdenkenden schaal te vinden. In de jaren zeventig ontstond er in Nederland een
levendige kraakbeweging. Vanuit de toen heersende woningnood
Vanwege diplomatieke onschendbaarheid of gedoogbeleid van bezetten jongeren panden die veelal uit speculatie-oogmerk
de formele overheid zijn sommige vrijplaatsen ook potentiële leegstonden. De kraakbeweging had naast een huisvestingsideaal
vluchtplekken. Voor de ontwikkeling van een stad kan dit niet ook een duidelijke culturele stempel. Veel kunstenaars, musici,
onderschat worden. Een stad als Amsterdam bijvoorbeeld studenten, buitenlandse dissidenten en vluchtelingen vormden een
‘is gegroeid dankzij een wankel evenwicht tussen overheid, vrijheid nieuwe gemixte, activistische en dynamische cultuur. Een kraakpand
en handel. Tolerantie was niet zozeer een principe, maar een kenmerkt zich volgens ‘de vrije ruimte’ door:
praktische noodzaak: een open handelsstad is een trefpunt van • Het zelf willen bepalen van woonomstandigheden en andere
allerlei culturen en kan zich nooit omvangrijke vervolgingen van levensvoorwaarden
andersdenkenden permitteren.’ aldus Geert Mak. 16 Het tolerante • Het nemen van eigen initiatief
klimaat zorgde voor een bonte verzameling vluchtelingen: Portugese • Het collectieve element, onderlinge solidariteit
sefardische Joden die de diamant- en tabakshandel opzetten, • Maatschappelijke betrokkenheid, engagement. 17
immigranten uit de Zuidelijke Nederlanden die de zijde-industrie
en suikerraffinaderij deden groeien, de hele wereld dreef handel Het kraken is een herovering van plekken van de gevestigde orde
in de stad Amsterdam. Niet alleen zorgde dit tolerant klimaat voor en kan gezien worden als een hedendaagse, kleinschalige variant
een enorme groei; de ‘stad van outsiders’ onderhield ook contacten op de settlers of de vluchthaven. Naast deze (meestal tijdelijke)
met de oorspronkelijke steden en dorpen, waardoor de positie heroveringen op de stedelijke orde heeft het geleid tot hervormingen
in een groot netwerk sterk was. In tegenstelling tot de hiervoor in de woningwetgeving (het antispeculatiebeding) en in de jaren 90
genoemde verovering van gebieden of oorlog werd hier ‘dagelijks ontdekte men eindelijk de economische en culturele kwaliteiten
de overwinning gehaald door middel van handel’. En die kon alleen van ‘broedplaatsen’. Broedplaatsen zijn onderdeel geworden van
gedijen door de toepassing van vrijheden. Hier ligt het historisch de creatieve stad. De broedplaatsen blijken echter ook zelf steeds
bewijs dat een vrijplaats de bron is van weelde en stedelijkheid, en de pioniers voor commercieel te ontwikkelen stadsuitbreidingen
niet andersom. (zie tevens referentie New York, paragraaf 5.4). Een ruimtelijke
paradox is daarmee ontstaan: voor veel van dit soort activiteiten zijn
Iets vergelijkbaars was er overigens aan de hand in Antwerpen, goedkope en autonome ruimten belangrijk, die echter juist door het
Brussel etc. Daarnaast ontstonden ook in de 19e eeuwse in Midden en succes steeds moeilijker te vinden zijn.
Noord Amerika veel verspreide ‘maroon nations’ waarin weggelopen
slaven een beveiligde plek hadden en soms tot de dag van vandaag 2.1.5 Tussenconclusie
een eigen culturele karakteristiek, zoals in Moore Town, Jamaica,
dat thans door Unesco wordt beschermd als uniek levend cultureel Concluderend kan gesteld worden dat historisch vrijplaatsen
erfgoed. En tenslotte is er nog het voorbeeld van het door Engeland van bijzonder belang blijken te zijn geweest voor het ontstaan
bezette Hong Kong, waar de aldaar aanwezige Chinees militaire post van stedelijkheid, het uitbreiden van staten, de bescherming van
groeide tot een enclave onder Chinese jurisdictie waar vluchtelingen minderheden en de vernieuwing van de stad. Kortom: essentieel
welkom waren. Uiteindelijk groeide het uit tot de meest dichte in alle fasen van de ontwikkeling tot een stedelijke samenleving.
ministad ter wereld met een grote handelsmarkt: Kowloon walled Opmerkelijk is dan ook dat vrijplaatsen in de reguliere stedebouw
city. Het werd afgebroken in 1992. en ruimtelijke planning zo ondergesneeuwd zijn geraakt of worden
tegengewerkt door regelgeving en formaliteit. Vrijplaatsen zijn
2.1.4 Stedelijke broedplaatsen immers verbonden met een ‘anders zijn’ dat zowel strijdt om een
bestaansrecht als dat het bouwt aan het grootstedelijk leven.
Vroegere vrijplaatsen zijn er vooral op de schaal van ‘nieuwe Kenmerken blijken een vluchten uit een beklemmende samenleving
natiestaten’ geweest, waarbij het streven naar een eigen set van (bolwerken en vluchtplekken), een bundelen van krachten in
regels fysiek vertaald werd in een eigen grondwet op een eigen een vechten om het bestaansrecht (verovering en herovering)
grondgebied. Hedendaagse vrijplaatsen zijn eerder op kleinere en het op een of andere wijze weer verbinden met de omgeving.
12 2 begripsafbakening de schaduwstad
13. De voornoemde actuele trend van fragmentatie en herclustering freezone is daardoor veelal niet één fysieke plek (in tegenstelling
is hier dan ook in verhevigende mate aan de orde. En juist in die tot de traditionele vrij- of broedplaats), maar meerdere plekken in
herclustering komt de nieuwe stedelijkheid tot stand. 18 Vrijplaatsen mogelijk verschillende steden, op verschillende schaalniveau’s of
zijn derhalve niet alleen in de historie van de stad, maar ook voor andere hoedanigheid. Vele initiatieven komen eerst tot stand in
haar toekomst van cruciaal belang. samenzweringen en in netwerken, voordat deze ‘landt’ in de fysieke
ruimte. Een plek speelt daarin een rol als podium, feestplek, veilige
haven, ontmoetingsruimte, atelier of productieruimte. Afhankelijk
2.2 Theorie - de vliedende vrijplaats van de rol kan deze een meer of mindere openbare betekenis
hebben, permanent dan wel tijdelijk.
Gegeven deze achtergrond is het dan ook opmerkelijk dat de
theorievorming over vrijplaatsen beperkt is. Mogelijk heeft het iets te
2.2.2 Controle-ontwijking
maken met het feit dat een vrijplaats een vat vol tegenstrijdigheden
is. Het bestaat dankzij en ondanks de omgeving, het kan blijven
Een volgend hiermee samenhangend kenmerk van de freezone
bestaan zonder een fysieke aanwezigheid te hebben, het speelt
is volgens Bey het ontwijken van controle. De freezone is in
een tastbare rol in het ontwikkelen van stedelijkheid, maar is
essentie anti-planning en anti-bureaucratie. Relatieve luwte, niche
tegelijkertijd ongrijpbaar. Bovendien is de vrijplaats door de
en buitenissigheid zijn een historische noodzaak om te kunnen
ontwikkeling van de netwerksamenleving niet meer op één plek
experimenteren en op een ongestoorde wijze de (innovatieve,
aanwijsbaar, zoals dat in het verleden wel het geval was. Zoals
informele en nog niet gangbare) activiteiten te ontplooien. De
hiervoor gezegd wensen creatievelingen zich ook niet zomaar
technische controle van plekken is de laatste decennia als gevolg van
te laten opsluiten in een specifieke definitie of zogenoemd
ICT evenwel vergevorderd; gemeenschappen schermen een eigen
‘broedplaatsgetto’. Het begrip vrijPLAATS lijkt derhalve dan ook
woonomgeving met controleposten af en de stedelijke openbare
eerder ingehaald door vrijNETWERK. De steeds breder en draadloos
ruimte staat bol van observatie mechanismen. De ontwijking van de
beschikbare netwerken van computers en telecommunicatie
controle geschiedt de laatste tijd derhalve niet zozeer in het creëren
blijken ook voor de traditionele vrijplaatsactoren, subculturen en
van geografische enclaves (zoals bijv. Christiania in Kopenhagen,
creatievelingen van toenemend belang. Op dit punt komen thans
AVL-Ville in Rotterdam), maar eerder in een actief ontwijkingsgedrag
sporadisch wel eerste theorieën op, waarvan die van Hakim Bey
waarin bepaalde - al dan niet gecontroleerde - plekken weliswaar
echter nog steeds de meest oorspronkelijke blijft. 19 Hij beschrijft de
een rol spelen, maar op een nieuwe, buitenissige en vaak tijdelijke
kenmerken van de actuele vrijplaats (of vrijnetwerk) vooral in haar
manier worden gebruikt. Desalniettemin dienen bepaalde activiteiten
spanningsveld, via dat wat het niet is.
wel publiciteit te hebben waarbij een selectieve media-aanpak
wordt gebruikt. Per subcultuur zijn er optimale plekken voor het
2.2.1 Virtuele locaties in netwerken
verspreiden van stickers, flyers, posters en mondelinge promotie. De
nieuwe media heeft daarin ook weer een belangrijke rol, met name
Ten eerste op het gebied van plek en plaats. Bey beschouwt
het internet en mobiele telefoons, waarbij al dan niet gecodeerd een
de relatieve onvindbaarheid van een vrijplaats immers als het
subdomein wordt afgebakend.
belangrijkste kenmerk van wat hij (bij gebrek aan beter) maar
de ‘freezone’ noemt. Deze ‘freezone’ krijgt weliswaar uiteindelijk
2.2.3 Isolement-participatie
ergens een plek, maar bestaat toch vooral bij gratie van zijn vliedend
netwerk, dat slechts voor ingewijdenen (bijvoorbeeld diegenen
Het derde principiële kenmerk van de freezone is daarmee ook het
die behoren tot een bepaalde creatieve klasse) toegankelijk
relatieve isolement. De freezone plaats zich in principe buiten de
is. Broedplaatsen, vluchtkerken en kraakpanden etc. zijn in de
reguliere maatschappij. Zij is overtuigd van haar eigen gelijk en de
theorie van Bey slechts sporen van waar een vrijplaats of freezone
noodzaak van vernieuwing, omdat anders de drive van innovatie en
is geweest. Freezones bestaan derhalve zoals gezegd eerder uit
eigenzinnigheid niet overeind gehouden kan worden. In een steeds
het netwerk van gelijkgezinden actoren, die een soort ‘data- of
meer open en onderling afhankelijke wereld staat dat isolement
sociaal bestand’ van mogelijke geschikte plekken hanteren. Een
echter steeds meer onder druk. Bovendien, om die vernieuwing en
de schaduwstad 2 begripsafbakening 13
14. innovatie te implementeren zal men op specifieke momenten ook in - Identiteit en/of ruimte verschaffen aan een schaarse of
de reguliere wereld moeten participeren. De noodzaak of wens tot bijzondere leefstijl en/of
autonomie wordt op bepaalde fronten dan ook vervangen door een - Mensen in tijd en plaats motiveren voor een specifiek doel, zoals
stap richting serieuze participatie. De manifesten van de culturele een feest, debat of ontmoeting.
ondernemers te Rotterdam en de creatieve klasse te Eindhoven
illustreren dit. 20 Was vroeger de onzichtbaarheid een essentieel Niet zozeer isolement, maar engagement is daarvoor nodig. Naast de
voordeel, thans worden (gemeente)besturen opgeroepen juist oog verdeling over de verschillende aandachtsvelden (economie, politiek,
te hebben voor de kleinschalige experimenten en is periodieke sociaal, cultureel en ruimtelijk) vormden die criteria eigenlijk de
zichtbaarheid belangrijk voor een geslaagd overleven. Daarnaast is belangrijkste overwegingen voor de keuze van de hierna beschreven
het schaalniveau van het netwerk gewijzigd. Van de locale context cases.
van panden zijn de meeste vrijplaatsen inmiddels verbonden met
een regionaal, en zelfs mondiaal netwerk van gelijkgestemden.
Een voormalig kraakpand als het Poortgebouw op de Rotterdamse
2.3 Vraagstelling -
Kop van Zuid wordt voor de helft - al dan niet tijdelijk - bewoond voorbij de planologische misvattingen
door buitenlanders. De bezetting van het Brusselse Leopoldstation,
tijdens het Belgische Europees voorzitterschap werd ingezet als 2.3.1 Het karakter van vrijplaatsen
internationaal forum voor een alternatieve europese politiek.
Resumerend zijn vrijplaatsen altijd al van belang geweest voor
2.2.4 Tussenconclusie het ontstaan of handhaven van stedelijkheid, niet andersom.
Amsterdam, Antwerpen, Brussel en andere steden zijn groot
Deze theoretische kenmerken maken het onderzoek naar échte geworden mede dankzij de internationale status van vrijhaven en
vrijplaatsen niet eenvoudig. Want hoe kan men op basis van vrijplaats voor andersdenkenden en andersgelovigen, die naast
kenmerken als permanente vluchtigheid, guerrillatactiek, principiële dat anders-zijn ook een levendige handel meenamen en daarmee
oncontroleerbaarheid en relatieve isolatie en grenzeloosheid een een mondiaal handelsnetwerk vormden. Het spanningsveld tussen
vruchtbare interactie tussen stad en freezone nu feitelijk aan de orde regel en vrijheid is eerder een rode draad in de ontwikkeling van
stellen? Derhalve hebben we wat beperkingen moeten aanleggen. de stad dan een rafel (zie: Geert Mak e.a.). Dit is nu niet anders,
We zijn in deze studie nog steeds uitgegaan van die plekken, mensen maar de context veranderd. Door de informatierevolutie hebben
en netwerken die toegankelijk en vindbaar waren en tegelijkertijd bedrijven en huishoudens een grotere vrijheid in de keuze van
een meerwaarde voor de stad genereren. We zijn in onze zoektocht hun vestigingsplaats. Een levendig stedelijk milieu wordt dan een
nog steeds uitgegaan van plekken van ogenschijnlijk verwilderd belangrijk vestigingscriterium. Creatieve milieus zijn daarom van
wonen/werken, zelfregulerend bouwen, restruimten en breukzones, belang voor de economische ontwikkeling van de stad. (zie ook:
gedoogplaatsen, tijdelijke bezettingen en/of markante manifestaties Richard Florida e.a.). Tot nu toe worden dergelijke creatieve milieus
of events, maar hebben vervolgens gepoogd de organisatie achter echter vooral op basis van reguliere en formele data onderzocht
die plekken te spreken te krijgen, teneinde in beeld te krijgen hoe (Kloosterman e.a.). Op zijn best wordt hiermee slechts een
zij zijn georganiseerd, hoe ze zijn ontwikkeld in de tijd, met welke enkelvoudig en gehalveerd aspect van de creatieve stad onderzocht.
intenties en/of (groot-stedelijke) doelstellingen en met welk imago. Want creatieve milieus worden niet alleen geconditioneerd door
In sommigen gevallen werden we doorverwezen naar anderen in de formele creatieve industrie, maar vooral ook door de informele
een inspirerende zoektocht naar de lommerrijke schaduwkant van creativiteit in de stad. Daarnaast blijkt dat dergelijke informele
de stad. Cruciaal voor ons waren immers ook die vrijplaatsen (of activiteiten weliswaar op specifieke plekken gestalte krijgen,
vrij-netwerken) die een verbinding leggen met de verbetering van de maar vooral door eigenstandige netwerken van gelijkgezinden
condities van de onderzochte steden, dwz. geconditioneerd worden. De condensatie van vrijplaatsactiviteiten
- Identiteit verlenen aan de stad wordt niet zozeer bepaald door fysieke condities, maar eerder
- De plek verlevendigen door sociaal-maatschappelijke en informele krachten in locale en
- Publieke activiteiten genereren voor stad, buurt of netwerk mondiale netwerken van vernieuwers.
14 2 begripsafbakening de schaduwstad
15. 2.3.2 Vier planologische misvattingen 4
Het hebben van creatieve milieus is tenslotte ook geen cruciale
De wijze waarop in planning en beleid wordt omgegaan met factor in de concurrentiestrijd tussen steden. Zoals gezegd is het
vrijplaatsactiviteiten is meestal niet adequaat. Vaak wordt nog informele deel van de creatieve klasse niet zozeer georganiseerd
uitgegaan van vertrouwde mechanismen en opvattingen. De rond plaatsen, maar meer rond netwerken. Zij vormen bovendien
volgende vier misvattingen komen bij de toenemende aandacht voor het meer nomadisch deel van de samenleving. Een vernieuwende
creatieve steden dan ook vaak aan de orde: houding ten aanzien van vrijplaatsen als onmisbare factor voor
(groot)stedelijkheid impliceert dan ook niet zozeer een afzetten ten
1 opzichte van elkaar, maar eerder de onderlinge uitwisseling van
Creatieve milieus komen niet tot stand door top-down maatregelen: kennis en tactieken, aansluitende bij de creatieve netwerken die zicht
- het aantrekken van multimedia- en kennisbedrijven, thans ontwikkelen (zie ook: DNA van Eindhoven).
- door een verleidelijke evenementenplanning
- door het realiseren van hoogwaardige architectuur en 2.3.3 Uitdagingen
kwalitatieve openbare ruimte.
De kern zit in het van onderaf spontaan ontkiemende initiatieven Er dient in het stedelijk en planologisch beleid derhalve een
die medebepalend zijn. Dat vereist ruimte en ongedwongenheid gevoeligheid ontwikkeld te worden voor de condities rondom
- ‘vrijplaatsen’ - die niet van te voren te plannen of te ontwerpen zijn. spontaan opkomende initiatieven van onderop. Creatieve milieus
Precies dat bepaalt de paradox voor het stedelijk beleid en ontwerp. zijn immers in de netwerksamenleving steeds meer bepalend voor
grootstedelijkheid. Naast het formele, regelgevend, stollend en
2 gebiedsgerichte karakter van stedelijk beleid, dient dat beleid veel
Creatieve milieus komen ook niet tot stand door het via subsidie meer aandacht te krijgen voor de informele, grensverleggende,
garanderen van goedkope ruimten of het aanbieden van een vliedende, netwerkgerichte, maar niettemin ook maatgerichte
eenduidige loketfunctie voor overheidsbeleid. De veronderstelde vrijplaatsvragen. De vraag is niet langer hoe we een plaats kunnen
bijdrage van de vrijplaatsen aan het welzijn en welbehagen van inruimen voor die vragen, maar eerder wat we de creatieve klasse
het stedelijk leven, werk- en woonklimaat blijft vaak te impliciet (zowel de formele als informele) eigenlijk te bieden hebben. Het
hetgeen weinig houvast geeft aan beleidstoetsing. De pogingen van vraagt misschien eerder om een omgekeerde inzet van de stedebouw
de overheid om nieuwe subculturen direct te stimuleren lopen vaak en planologie. Dat vormt de centrale vraagstelling van deze studie.
vast op regelzucht en slechts tijdelijke, weinig duurzame initiatieven. Het vereist in eerste instantie meer zicht op het organisatievermogen
Culturele intendanten en gemeentelijke coördinatoren hebben vaak van vrijplaatsen, hun gebruik van ruimte en (potentiële) bijdrage aan
eerder een rol in de interne afstemming en minder in de bevordering de stad of stedelijkheid.
van veelbelovende, werkelijk innovatieve acties.
Daarover gaan de volgende twee hoofdstukken, om vervolgens
3 via een kort uitstapje naar exemplarische praktijken elders weer
Creatieve milieus met een relevantie voor stad en stedelijkheid terug te keren bij deze uitdaging: hoe te komen tot een zinvol
komen echter ook niet tot stand via een laisser faire-politiek of het vrijplaatsenbeleid voorbij de planologische misvattingen.
bewust de handen afhouden van vrijplaatsen. Dit pleidooi behelst
meestal een tegenkracht tegen het opgeruimde en overgereguleerde
Nederland dan een stimulering van vrijplaatsactiviteiten. Echter
ook de situatie in België zal laten zien dat een bewuste onthouding
weliswaar veel initiatieven en activiteiten van onderop stimuleert,
maar nog geen creatief milieu schept dat er werkelijk toe doet.
Tussen Nederland en België, tussen scherpe wetten maken en niets
doen ligt een scala van mogelijkheden die meer perspectieven
bieden. Verderop komen we daar nog op terug.
de schaduwstad 2 begripsafbakening 15
17. 3 BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST
3.1 Bestuurlijke context provincielaag, weliswaar naast gewestbevoegdheden ook enkele
agglomeratiebevoegdheden, maar bekommeren daarnaast zowel
In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heerst op het gebied van het de bestuurders van de Vlaamse Gemeenschap als de Franse
stedelijk beleid een ingewikkeld spel van evenwichten. Sinds 1970 Gemeenschap zich over zaken van Brussels sociaal-cultureel belang.
(de eerste autonomie voor deelstaten) en vooral met de herziening Het verkrijgen van bestuurlijke consensus (zeker voor zaken die
van de grondwet in 1993 is België immers geëvolueerd van een sector overstijgend zijn) is derhalve voortdurend meertalig aan
eenheid- of unitaire staat naar een federale staat. Die federatie de orde van de dag. Om die situatie nog extra gecompliceerd te
is echter niet op één principe gegrondvest, maar gebaseerd op maken, bestaat Brussel uit 19 gemeenten die nog steeds behoorlijk
een verzoening tussen twee tegengestelde uitgangspunten: een zelfstandige posities ten opzichte van het Gewest bezitten, en is
ruimtelijk-economische en een sociaal-culturele. Op ruimtelijk- Brussel tegelijkertijd de hoofdzetel van zowel de Europese Unie, de
economisch terrein is België onderverdeeld in drie Gewesten (het Belgische Regering, het Vlaams Gewest/Gemeenschap, de Franse
Vlaams, Waals en het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest), die bevoegd Gemeenschap en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Deze willen in
zijn op het gebied van de ruimtelijke ordening, huisvesting, energie, principe alle een eigen stempel op hun hoofdstad drukken. Dit neemt
werkgelegenheid, economie, handel, ontwikkelingsamenwerking, niet weg dat belangrijke onderdelen daarvoor buiten de bevoegdheid
openbare werken en vervoer, alsmede toezicht op de gemeenten en van het Brusselse Gewest vallen. Zo ligt bijvoorbeeld de Brusselse
provincies. Op sociaal-cultureel terrein is het land onderverdeeld in luchthaven buiten het Brussels grondgebied en vallen slechts 12 van
eveneens drie, maar deels anders samengestelde Gemeenschappen de 72 kilometer lange Brusselse Rondweg met bijna alle belangrijke
(De Vlaamse, Franse en Duitstalige Gemeenschap), die bevoegd zijn snelwegafslagen, inclusief de halteplaatsen van het Gewestelijk
op het gebied van culturele aangelegenheden, welzijn, gezondheid, OV Net (het GEN) en de daarbij horende vestigingscondities voor
onderwijs en taalgebruik. Daarnaast resideert een stilaan uitgeklede appartementen, kantoren en hoogwaardige werkgelegenheid buiten
Federale Regering, die beslist over justitie, politie, staatsfinanciën, de Brusselse bevoegdheid.
defensie, buitenlandse zaken en verkeer, alsmede de pensioenen,
sociale zekerheid, volksgezondheid en maatschappelijke integratie.
Op deze wijze wordt België thans bestuurd door 48 ministers en 5
staatssecretarissen, waarvan 15 ministers en 2 staatssecretarissen op
federaal niveau, 7 ministers in het Waals Gewest, 9 ministers in de
Franse Gemeenschap, 10 ministers voor het Vlaamse Gewest en de
Vlaamse Gemeenschap (deze staatsorganen zijn samengesmolten),
3 ministers in de Duitstalige Gemeenschap, alsmede 5 ministers en Vlaamse gemeenschap
3 staatssecretarissen voor het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest.
Daaronder kent het land nog 10 provincies en 589 gemeenten, die in Franse gemeenschap
ieder gewest nog weer andere bevoegdheden kennen. 21
Brussels Hoofdstedelijk Gewest
3.1.1 Institutionologie van Brussel
19 gemeenten
In principe oogt deze staatsconjunctuur op papier al ingewikkeld;
in de praktijk leidt het bij momenten (en vooral in Brussel) tot
institutionele spitsroede behendigheid. Het Brusselse Hoofdstedelijk
Vlaams gewest
Gewest heeft bijvoorbeeld een paritair bestuur, waarbij in de regering
5 franstaligen en 3 nederlandstaligen zetelen, die afkomstig zijn uit
6 verschillende politieke partijen (i.c. La Mouvement Réformateur,
Waals gewest
Parti Socialiste, Front National, Christen-Democraten Vlaanderen,
Vlaamse Liberalen & Democraten, alsmede de Socialistische Partij
Anders). Bovendien heeft het Gewest door het ontbreken van een
de schaduwstad 3 Brussels hoofdstedelijk gewest 17
18. 3.1.2 Brussel als spiegel • Onder invloed van een voortgaande mobiliteit vond in deze
periode tegelijkertijd echter een groeiende uittocht plaats van
Het gevolg is dat deze ontwikkeling bij momenten een effectief, de meer gegoede burgers en ondernemingen naar de periferie,
openbaar en fatsoenlijk bestuur ernstig kan verlammen. Weliswaar het Vlaams en in mindere mate het Waals Gewest. De tweede
tracht het Gewestelijk Ontwikkelingsplan (het GEWOP) van periode (1985-1998) stond voor de Brusselse bestuurders dan
het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te komen tot een omvattend ook (net als elders) in het teken van het tegengaan van deze
mobiliteitsconcept, nieuwe ontwikkelingspolen en bescherming van uittocht en een nieuwe economische impuls aan Brussel te
waardevolle gebieden die onder hoge (prijs)druk staan, of tracht men geven; dit mede om voldoende draagvlak voor de metropolitane
in het verlengde daarvan te komen tot inventieve wijkcontracten, voorzieningen te behouden. Dit gebeurde volgens Lagrou via
die initiatieven van burgers ruimte geven. Toch is er een situatie twee hoofdstrategieën:
ontstaan waarbij ontwikkelingen vooral tot stand komen via 1 Het volgens de publiek-private partnership formule invulling
bilaterale overeenkomsten, met een hoge graad van pragmatisme en geven aan een zo breed mogelijke multifunctionele en stedelijke
probleemoplossing via persoonlijke contacten. Brusselse planologen invulling, in de gebieden rond bijvoorbeeld de Europese wijk, de
mogen dit vervelend vinden; het is voor het Brussels Hoofdstedelijk HST-terminal Bruxelles Midi en het Noord-Station;
Gewest steeds meer de realiteit van alledag. Bovendien, gelet op de 2 De aandacht voor de zwakke groepen in de samenleving uit
netwerk gedreven verschuivingen die de afgelopen tijd plaatsvinden, te breiden met aandacht voor de midden- en hoger inkomens,
lijkt dit zelfs de institutionele toekomst te worden voor steeds meer waarbij bijvoorbeeld projectontwikkelaars via planologische
metropolitane gewesten overal ter wereld. 22 richtlijnen gedwongen werden om voor elke 5 m2 kantoorruimte
1 m2 woonruimte te realiseren.
3.1.3 Recente Brussels planninggeschiedenis in drieën
• Voor een deel is deze politieke strategie succesvol geweest.
Een spiegeling aan de actuele situatie is daarmee noodzakelijk. Sinds Vanwege de institutionele constellatie in Brussel zijn er
het modernisme en het van bovenaf gedicteerde ‘plannersmodel’ dat gedurende elke periode echter ook vele uitzonderingen
behoorlijk heeft ingegrepen op het historisch, geomorfologisch en op de regel geweest. Daarnaast hebben de multinationale
sociaal weefsel van de stad, zijn er volgens Lagrou drie fasen die tot ondernemingen en ontwikkelaars inmiddels Brussel ontdekt als
deze situatie geleid hebben: een interessant investeringsobject. De actuele situatie bestaat
er dan ook eerder uit dat de private sector de overheid uitnodigt
• De periode 1968-1985, welke (net als in andere delen van de om mee te participeren in specifieke objecten, en niet zozeer
wereld overigens) in het teken stond van ‘small is beautiful’, omgekeerd. Dit komt volgens Lagrou onder andere goed tot
hergebruik in plaats van nieuwbouw, prioriteit aan langzaam uiting in de eerste schermutselingen rond een mogelijke nieuwe
verkeer, openbaar vervoer en inspraak via lokale medezeg- HST terminal Noord, de volgende uitbreiding van de Europawijk
genschapscommissies. In deze periode werden ondermeer en het Muziek Centrum T&T (op het complex van Thurn & Taxis).
onder druk van de publieke opinie stichtingen als Inter- Het liberale klimaat zou dit bovendien stimuleren. Persoonlijke
environment Bruxelles, de Brusselse Raad voor het Leefmilieu netwerken worden daarbij meer en meer geïncorporeerd
(BRAL), Ateliers de Recherche et d’Action Urbaines en het in mondiale planningnetwerken, die weliswaar een verdere
St.Lukasarchief opgericht. Deze stichtingen en raden werden economische revitalisering dichterbij, maar een gewenste
voor een deel betaald uit publieke middelen en benoemden zelfs integrale en omvattende gebiedsontwikkeling steeds verder weg
sommige van hun bestuursleden tot de persoonlijke staf van de helpen 23.
minister. Niettemin toen de uitbreiding van de Europese Unie
speelde en hier een patstelling dreigde tussen (door groen-
linkse partijen gesteunde) lokale actiegroepen enerzijds en de
gewenste flexibiliteit door de Europese Commissie anderzijds,
greep de federale regering in door een bouwgarantie te
verschaffen voor het Europees Parlement in 1987.
18 3 Brussels hoofdstedelijk gewest de schaduwstad
19. 3.2 Freezoning Brussel gepaard gaande privatisering van de openbare ruimte op cruciale
plekken in Brussel, tevens nieuwe ontwikkelingen gaande zijn die
Deze ontwikkeling vindt inmiddels ook plaats in andere inspelen op een herdefinitie van de stedelijke openbare ruimte
metropolitane delen van de wereld. Kern van het gedachtegoed en lokale netwerken in andere delen van precies diezelfde stad.
daarachter is dat de aloude Keyniaanse welvaartstaat, alsmede de Dat hangt volgens Swyngedouw samen met de gekke paradoxale
daarmee verbonden hiërarchische benadering van stad en planning bijzonderheid van een grootstedelijke cultuur. Aan de ene kant is
de langste tijd gehad hebben. Onder invloed van de mondiale er immers (meer dan op het platteland) sprake van niet alleen een
netwerkeconomie en netwerksamenleving komt er eerder een nieuw marginalisering, scheiding en soms zelf onderdrukking van specifieke
soort planning en stadspolitiek op, die uitgaan van een relationele bevolkingsgroepen; er is ook sprake van een unieke smeltkroes
benadering van stedelijke planning. De stad zou immers in relatie van verschillen en andersdenkenden die de kracht van diezelfde
en daarmee ook in competitie staan met een veelheid van andere grootstedelijke cultuur bepaalt. Vooral in Brussel is die kracht vanaf
plekken op de wereld. Unieke stedelijke ontwikkelingsprojecten het midden van de jaren negentig sterk tot ontwikkeling gekomen.
dienen derhalve aangeboord te worden om de concurrentie met Wellicht heeft het iets te maken met de bijzondere bestuurlijke
die andere steden én ommeland aan te kunnen. Hierbij wordt constellatie in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, die in principe
bijvoorbeeld gedoeld op projecten als Adlershof in Berlijn, Ørestad ruime mogelijkheden laat voor zelfwerkzaamheid en eigen initiatief
in Kopenhagen, ‘The Olympic Village’ in Athene, het Central om iets van de toentertijd vergeten delen van de stad te maken.
Business District in Birmingham, Abandoibarra in Bilbao, Donau Mogelijk heeft het ook iets te maken gehad met de toen gemaakte
City in Wenen, het Leopoldkwartier in Brussel of bijvoorbeeld keuze voor Brussel als Europese Culturele Hoofdstad 2000, dat al
sleutelprojecten als de Zuidas en de Kop van Zuid in Nederland. dan niet slapend potentieel tot leven leek te wekken. Feit is dat het
Elke Europese groot- of zelfs middelgrootstad wil eigenlijk minstens creatief klimaat van de Brusselse grootstad inmiddels niet alleen
één van dergelijke projecten ontwikkelen om zich daarmee in de meer afhangt van de mate waarin de mondiale economische elite en
internationale kijker te spelen. Deze zouden immers weer aanleiding culturele highbrow lokaal gebonden en gefaciliteerd kan worden.
kunnen geven tot een verbeterd vestigingsklimaat, welzijn en In toenemende mate spelen ook de culturele (sub)economie, de
groei, voor zowel de bovenkant als de onderkant van de stedelijke spontane activiteiten op specifieke plekken en de versterking
samenleving. Voorwaarde daarvoor is dat die sleutelprojecten de van lokale identiteiten een centrale rol in het versterken van een
zogeheten economische, politieke en culturele elites van de huidige positieve metropolitane ontwikkelingsdynamiek. 24
grenzeloze netwerksamenleving aanspreken en dat deze elites met
hun milieu de projecten tot leven wekken. Volgens ‘metropolitan 3.2.2 Netwerk Brussel
governance’ wordt daarmee de hiërarchische masterplanning en
de planning van de kwaliteit van de stad als geheel, steeds meer Dat informele creatief netwerk Brussel bestaat inmiddels uit een
ingehaald door een fragmentarische projectenplanning in horizontale groot aantal al dan niet tijdelijk samengestelde of min of meer
allianties met projectontwikkelaars, internationale investeerders en vrijblijvende partijen, sub-netwerken en initiatieven, met zo nu en
ontwerpers van ver over de wereld. dan specifieke relaties en netwerken naar andere metropolitane
freezones in binnen-, maar vooral ook buitenland. Na de meer door
3.2.1 Glocalisatie bewonersorganisaties en vanuit een welvaartstaat gemotiveerde
oprichting van ngo’s in de jaren zeventig (zoals BRAL, het St.
Het bijzondere van de Brusselse situatie is echter dat er naast deze Lukasarchief etc.), ontstond vooral in de jaren 1996-1998 een
praktijk van metropolitan governance, inmiddels ook een praktijk hausse aan nieuwe spontaan opkomende activiteiten in de stad.
van onderop tot ontwikkeling gekomen is die op een nieuw manier Naast Kunstplatforms of kunstenaarscollectieven als Constant
inspringt op de niches en overblijvende zones in de stad. Alhoewel (1997), les Bains Connective (1997), Les Corsaires (1998),
deels informeel en verborgen dragen deze op hun beurt bij aan L’Emploi du moi (1998) etc., was er in enkele jaren sprake van
een inspirerend en zinderend stedelijk klimaat van de stad. In de oprichting van sociale vrijplaatsen als de Universal Embassy
de terminologie van bijvoorbeeld Erik Swyngedouw heet het dat (1998), economische incubators als Alter Ego (1998), ruimtelijk
naast de infiltratie van mondiale elites, alsmede de daarmee vaak gemotiveerde actiegroepen als Recyclart (1997) en Disturb (1998)
de schaduwstad 3 Brussels hoofdstedelijk gewest 19
20. of multimedia vrijplaatsen als ACSR (1996), Nova Cinema (1997), - Na een sterke val gedurende de jaren tachtig en begin jaren
Foton Records (1998), etc. In hun kielzog zijn weer tal van andere negentig is de aantrekkelijkheid van de stad om er te (blijven)
al dan niet tijdelijke activiteiten ontstaan, zo sterk dat men Brussel wonen en deze toeristisch te bezoeken sinds het einde van de
rond de eeuwwisseling inderdaad met recht de bohémien en jaren negentig weer sterk gegroeid. Ten opzichte van 1998,
vrijplaatshoofdstad van Europa mocht noemen. Inmiddels is een werden in 2002 12,5% meer (vooral internationale) aankomsten
groot aantal van deze actiegroepen weer verdwenen, maar een geteld; op het gebied van het aantal overnachtingen was het
deel daarvan is nog steeds in de stad werkzaam, al of niet met een bijna 15% meer. 25
gedeeltelijke financiële ondersteuning van de Vlaamse of Franse - Tegelijkertijd is ook de zakelijke positie van Brussel in de
Gemeenschap cq. de Koning Boudewijnstichting. Daarnaast lijkt op wereld sterker geworden. Sinds 1999 is Brussel bijvoorbeeld
grond van lopende en deels afgelopen initiatieven ook het aloude na marktleider Parijs, maar voor steden als Londen, Wenen,
BRAL en de in 1997 opgerichte City Mine(d) een stimulerende en Singapore, Berlijn, Amsterdam of zelfs Washington, de
activerende rol in het netwerk te spelen. tweede stad in de wereld op het gebied van de organisatie
van internationale congressen. In 2002 werden er bijna 200
internationale congressen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
3.3 Stedelijke impact georganiseerd; dat is zo’n 4 congressen per week deels in
combinatie met het voornoemde toerisme. 26
Op de kaart is een deel van de stand rond 2002 weergegeven van
- Daarmee is uiteindelijk ook de economische situatie in het
het dynamische freezone netwerk in Brussel en in bijgaande boxen
Brussels Hoofdstedelijk Gewest sterk verbeterd. Na decennia
is voorts een geselecteerd deel verder beschreven. Kenmerk van
van magere jaren kent het gewest sinds 1998 soms weer de
nagenoeg al deze praktijken en initiatieven is dat zij nog sterk op
grootste economische groei van de drie gewesten. De groei zit
zichzelf staan, alsmede een sterke (vaak oppositionele) afstand
voornamelijk in de zakelijke dienstverlening en de creatieve
houden tot de reguliere institutionele of private (planning)praktijk.
werkgelegenheidssectoren. 27
Wat de europese, nationale, gewestelijke of lokale overheid doet
wordt vaak, al dan niet terecht, met argusogen bekeken. Dat geldt
Dit neemt niet weg dat net als in vele andere grootsteden de
temeer voor de initiatieven van private bouwheren. Tegelijk wordt
multiculturalisering van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest met
in slechts beperkte mate beroep gedaan op publieke middelen en
rasse schreden doorzet. In België in het algemeen, maar in het
probeert men zoveel mogelijk en via eigen kanalen autonoom te
Brussels Hoofdstedelijk Gewest in het bijzonder is er sprake van een
zijn. Het amateuristisch karakter is groot en zo nu en dan hebben
afnemende natuurlijke aanwas en een toenemende immigratie. Thans
de vernieuwers naast hun vrijplaatsactiviteiten een reguliere baan.
bestaat bijna 30% van de brusselse bevolking uit buitenlanders.
Mogelijk komt dit omdat er ook maar beperkte middelen zijn, of
Deze groep is in tegenstelling tot vele andere grootsteden echter
omdat men gesteld is op de eigen zelfstandigheid of vrijblijvendheid.
zeer gemixed samengesteld. De grootste groep wordt gevormd
Dit neemt niet weg dat men toch met beperkte middelen maximale
door Marokkanen, maar vlak daarna komen de Fransen, Italianen,
resultaten bereikt, het hefboomeffect is groot. Vanuit kleine
Spanjaarden en tenslotte de Turken. Met de recente uitbreiding
aanzetten worden nieuwe initiatieven geboren, die een verdere
van de Europese Unie wordt verwacht dat deze mix zich nog
bijdrage leveren aan een aantrekkelijk en cultureel metropolitaan
sterker doorzet. Verschillende freezone initiatieven (zoals bijv. de
klimaat, dat op haar beurt weer creatief potentieel aantrekt.
Zinneke Parade of Limite Limiet etc.) zetten met name ook in op
die multiculturaliteit. Bedoeling is om daarmee van onderop een
3.3.1 Bijdrage aan een grootstedelijk klimaat?
nieuwe identiteit aan de Europese hoofdstad te geven: mogelijk
van een fragmentarische en multiculturele grootstad naar een soort
Een directe relatie is nooit vast te stellen en natuurlijk ook niet
‘Mediterranean Capital of Europe’. 28
zo werkzaam; maar sinds het einde van de jaren negentig van
de afgelopen eeuw (het moment dat ook de Brusselse freezone
praktijken sterk opkwamen) was er ook sprake van een opmerkelijke
opleving binnen Brussel op meerdere terreinen:
20 3 Brussels hoofdstedelijk gewest de schaduwstad
21. 3.3.2 Netwerkstilstand?
Ondanks al deze prachtige cijfers en verwachtingen kan nog steeds
geconstateerd worden dat de freezonepraktijk behoorlijk afstaat
van de feitelijke bestuurspraktijk in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest. De hier gepresenteerde weldaad aan allerhande culturele
vrijplaats activiteiten van onderop krijgt nauwelijks aandacht en/of
doorgang binnen de reguliere planningmachine. Wellicht heeft het
iets te maken met de institutionele tweedeling tussen gewesten
en gemeenschappen, welke in feite ook de beleidsterreinen van
ruimtelijke ordening en cultuurbeleid splitst. Maar mogelijk heeft
het ook iets te maken met de culturele activiteiten zelf, die eigenlijk
allemaal, zonder uitzondering, hun eigen ding doen. CityMine(d)
lijkt hier enige coördinatie te willen opzetten, maar kan zich toch
ook niet aan de indruk onttrekken dat onderlinge connectiviteit en
samenhang toch vooral tot stand komt op basis van persoonlijke en
opportunistische netwerken.
Precies dat lijkt dan ook een verdere ontplooiing van de cultuur in
Brussel in de weg te zitten. Want zoals ook Erik Swyngedouw al
eerder opmerkte, spelen op beide lagen van de stadscultuur (zowel
die van de mondiale elite, als die van de subculturen) interactieve
netwerken een cruciale rol. Net zoals zwakke steden tegenwoordig
gekenmerkt worden door een slechte bereikbaarheid of een
onvoldoende aanhaking op mondiale netwerken, zo worden zwakke
buurten in de stad gekenmerkt door niet alleen de afwezigheid van
de mondiale elites, maar ook door de afwezigheid van netwerken,
met name die welke contacten en relaties buiten de eigen groep
of belangen (kunnen) leggen. Het lijkt dan ook zaak om aan die
netwerken, zowel door de geledingen heen, als door de verschillende
partijen en stakeholders heen, hernieuwde aandacht te geven (zie
verder ons pleidooi voor intermediates in paragraaf 6.3). Na de
pionierfase lijkt de freezonepraktijk in Brussel dan voor een volgende
uitdaging te staan, waarin, de échte vrijplaatsstatus voorbij, wel
een nieuwe invulling gegeven wordt aan nieuwe projecten op zowel
strategisch als deelplanniveau.
de schaduwstad 3 Brussels hoofdstedelijk gewest 21
23. KAART
Brusselse vrijplaatsen en
sympathisanten 2002
op basis van gesprekken en
internetsearch
p. 24
p. 26
p. 28
p. 29
de schaduwstad 3 Brussels hoofdstedelijk gewest 23
24. BOX 1 PORTAL; City Mine(d) als aanjager
Wie, wat waar
‘City Mine(d) is opgericht in 1997 met het oog op het ondersteunen, initiëren en/of produceren van projecten van sociaal-culturele
aard, hoofdzakelijk in de publieke ruimte, op plaatsen en in buurten die gekarakteriseerd worden door typische grootstedelijke
problemen, zoals armoede, uitsluiting en een zwakke identiteit. De organisatiestructuur is flexibel, netwerkgericht, rhizomatisch
en haar interventies zijn tijdelijk van aard.’ Haar overtuiging is dat de huidige dynamiek van marktgerichte stedelijke ontwikkeling
de publieke ruimte in Brussel tot een marginale restruimte gemaakt heeft. Dat komt vooral tot uitdrukking in de zwakke buurten.
Niet alleen draagt dat bij tot een negatieve beeldvorming, maar verscherpt het de reeds zwakke buurtidentiteit. De projecten van
City Mine(d) zijn er dan vooral op gericht om met ingrepen een proces van positieve identiteitsvorming teweegbrengen, teneinde
daarmee de betrokkenheid van de bewoners bij de stad te vergroten, het imago te versterken en daarmee zo mogelijk uiteindelijk een
economisch welzijn te stimuleren.
Netwerk
Daartoe heeft City Mine(d) met zes leden inmiddels een breed netwerk opgebouwd (zowel binnen als buiten de stad, nationaal en
internationaal) en verschillende projecten, bijeenkomsten, seminars en studieopdrachten in de stad gerealiseerd.
Hierbij hanteert het vijf sleutels:
1 een meerduidig positief sociale visie op de stad,
2 het kwalitatief inspelen op dromen en wensen van de bewoners,
3 het provocerend ageren in de stad,
4 het daarbij gebruiken van restruimtes en breuklijnen en
5 het steeds verdere exploreren van de stad, gecentreerd rondom een drietal actieterreinen of ook wel actiekamers genoemd:
• Het Steunpunt, waarbij bewoners, kunstenaars en actievoerders terecht kunnen met vragen, verzoeken om juridische hulp of
adviezen met betrekking tot haalbaarheid en realiseerbaarheid van hun wensen en dromen;
• De Katalysator, waarbij City Mine(d) actief in projecten participeert of deze faciliteert, dan wel zelf projecten in de stad opzet,
dan wel studies verricht naar innovatieve vormen en methodes van stadsontwikkeling;
• De Netwerking, waarbij het verschillende bewoners, en projectgroepen met elkaar in verband brengt , internationale
uitwisseling mogelijk maakt en bewoners en gebruikers in contact brengt met formele instituten als bedrijven en openbare
diensten.
City Mine(d) ontvangt sinds 1998 een structurele subsidie van de Vlaamse Gemeenschapscommissie via het Sociaal Impulsfonds,
maar krijgt daarnaast ook per project aanvullende financiële ondersteuning van andere betrokken partijen, als bijvoorbeeld het
Brussels Gewest, de stad Brussel of andere Gemeenschappen.
Projecten die men op deze wijze in de afgelopen zes jaar gerealiseerd heeft zijn bijvoorbeeld: Bunkersouple (een netwerk van
informele initiatieven in de stad), HUGO (een ludieke caravan door de stad om sombere plekken in de stad nieuw leven in te blazen).
Limite Limiet (de bouw van een vuurtoren in de Brabantwijk om het imago van en de communicatie in de buurt te verhogen),
PleinOPENAir (het organiseren van Cinema, muziek en animatie, gratis in de open lucht voor de achtergebleven bewoners tijdens de
zomermaanden), Passerelle (een loopbrug door het Leopoldstation om een link te creëren tussen de Europawijk en de stad Brussel)
en het Uitrolbaar zebrapad (als een mobiel actiemiddel in de stad).
24 3 Brussels hoofdstedelijk gewest de schaduwstad
25. Daarnaast organiseert en draagt men bij aan discussies over de stad en faciliteert men diverse zelfstandige projecten die deels nog
steeds binnen City Mine(d) opereren, zoals PRECARE. Deze (sub)organisatie van City Mine(d) ondersteunt jonge, eclectische, en
vaak informele culturele collectieven bij het onderhandelen over het tijdelijk gebruik van leegstaande gebouwen in de stad. Daartoe
verschaft het juridisch en economische advies, medieert het tussen potentiële gebruikers en eigenaren, beheert het een actueel
databestand en geeft het tips of garanties betreffende een goed collectief en veilig beheer van de ruimte. Een bijkomend doel van
PRECARE is om meer en meer synergieën te ontwikkelen tussen het tijdelijk gebruik van gebouwen en een erkende verrijking van het
stedelijk leven. Daartoe overweegt men dat PRECARE ook zelf overgaat tot het beheer en exploitatie van een gebouw.
Impact
Met zeer weinig middelen heeft City Mine(d) een maximaal resultaat geboekt. Het aantal culturele en sociale initiatieven is
aanzienlijk uitgebreid. Bovendien bestaat de indruk dat het belang van subculturen inmiddels ook binnen het bestuur aanvaard
begint te worden.
In zoverre kan gesproken worden van een succes story van City Mine(d). Niettemin brengt dit thans ook een nadere heroverweging
met zich mee: moet men doorgaan op de huidige voet, die eigenlijk alleen maar te realiseren is door een verdergaande formalisering
of moet men blijven vasthouden aan de meer vrijblijvende, agerende en spontane status, teneinde kritisch engagement en creativiteit
van de stad te handhaven? Een extra probleem, zeker voor PRECARE, is dat inmiddels de stad aantrekt en daarmee de nicheruimte
voor activiteiten drastisch wordt ingeperkt.
de schaduwstad 3 Brussels hoofdstedelijk gewest 25
26. BOX 2 STADSCULTUUR; gekraakt in Hotel Tagawa
Wie, wat, waar
Hotel Tagawa bestaat thans uit ongeveer 40 personen die in begin 2003 het betreffende hotel aan de Avenue Louise gekraakt
hebben. Inmiddels hebben ze een mondelinge overeenkomst met de eigenaar dat ze voorlopig mogen blijven zitten. Daarvoor betalen
ze een symbolisch bedrag op zijn rekening. Naast dat het de krakers onderdak biedt, zijn er in de kelder en op de begane grond
ruime mogelijkheden aanwezig voor meetings, feesten, theater en expositie. Deze activiteiten worden thans verder ontwikkeld en
uitgebreid. De primaire doelstelling van de groep is om het gebrek aan goede woonruimte voor de onderkant van de Brussels markt
aan de kaak te stellen en daarvoor alternatieven te ontwikkelen. Dat verhaal begon ruim voor Hotel Tagawa en heeft wellicht eerder
zijn hoogtepunt bereikt.
Historie netwerk
In feite zijn de voorlopers van de groep geboren uit de buurtcomités die reeds in de jaren zeventig in Brussel werkzaam waren. Tegen
de alles verpletterende bouwwoede van de gemeente, stelden deze buurtcomités zich te weer tegen het daarmee gepaard gaande
verlies aan de nog betaalbare (huur)woningen in de stad. Toen dit in de loop der jaren onvoldoende resultaat opleverde, ontwikkelde
zich een meer radicale actie. Het kwam tot een soort ‘eigenaar krakers coöperatief’, dat naast de sociale doelstelling van het
wonen, tevens de verbetering van de leefbaarheid in de wijk en het zelf opzetten en exploiteren van een aantal gemeenschappelijke
voorzieningen op het oog had, zoals bijv. een crèche, een table d’hôte, straatschoonmaakdienst, winkelservice, buurtkapper of een
wijkfeest. Het eerste project bevond zich pal achter het Berliamont gebouw in de Europa wijk. Het resultaat was dat thans sociale
huisvesting en contracten met de buurt in de reconstructie- en herbouwplannen zijn voorzien.
Toen dit resultaat werd geboekt en herbouwplannen met een meer sociaal gezicht werden voorgesteld, heeft een deel van de groep
zich verplaatst naar het Complex Drapié, zo genoemd naar de hoofdstraat binnen een bouwblok aan het begin van de Avenue Louise,
tegenover het Hilton hotel. Deze locatie, waar ook nog enkele van de oorspronkelijke bewoners woonden, was toentertijd opgekocht
door een internationale projectontwikkelaar, die er een shopping centrum, luxe appartementen, schouwburg, theater/bioscoop,
restaurant etc. van wilde maken. Op de betreffende locatie heeft de groep toen enkele panden op strategische plekken gekraakt
en een vergelijkbaar programma ontwikkeld als bij de Berliamont site. Daarbij kreeg men toenemende steun van de reeds zittende
bevolking die daarmee eigenlijk ook werd geactiveerd. Tegelijkertijd heeft men een soort ontwikkelingscoöperatief vanuit de
zittende bevolking opgericht, die voldoende kennis en mankracht in huis had om de renovatie zelf in hand te nemen. Daarnaast was
een deel van de groep ook cultureel georiënteerd en heeft het heft in hand genomen om ook culturele events en manifestaties in de
wijk te organiseren.
Impact
In feite had de club toen ook vier speerpunten:
• het eigenaar-krakers-coöperatief
• het buurtcomité met de zittende bevolking
• de buurt renovatieontwikkelaar en
• de culturele actiegroep.
Deze beweging werd inmiddels zo krachtig, dat het ook de politiek aansprak (met name de Groenen)
waardoor de internationale projectontwikkelaar sterker onder druk gezet kon worden. Dankzij de
krakersgroep werd de positie van de gemeente eigenlijk krachtiger en ging de projectontwikkelaar
26 3 Brussels hoofdstedelijk gewest de schaduwstad
27. eindelijk overstag, resulterend in het feit dat zij nu een deel van het project inzette voor sociale huisvesting. Voorwaarde was dat
de krakers weg zouden gaan. Zo’n twintig leden van die groep hebben vervolgens hotel Tagawa gekraakt met het oogmerk om een
vervolgproject in de stad op te zetten.
Sinds Hotel Tagawa krijgt de groep echter steeds meer bekendheid bij de buitenwacht. De actuele situatie zou door een van de
initiatiefnemers echter eerder worden omschreven als een crisis. Dit komt doordat:
• de groep in dit project eigenlijk het contact met de buurt en zittende bewoners verloren heeft
• het gebouw zo groot is dat het eerder als een groot gemeenschappelijke woonproject gezien moet worden, terwijl het voordien
een verzameling van afzonderlijke woningen was
• binnen de groep nu zelf verdeeldheid begint te heersen hoe de gemeenschappelijke financiën aan te wenden. Een deel wenst
het belang van de eigen huisvesting voorop te zetten, een ander deel wenst eerder het belang van ‘freezone activiteiten’ te
markeren.
Daarnaast beginnen enkelen nu gesetteld te raken. Hoe dit verder uit zal gaan pakken is vooralsnog onduidelijk. Het lijkt er op dat
de groep zich in twee uiteenlopende richtingen zal gaan ontwikkelen. Wellicht zal een deel elders nieuwe activiteiten oppakken,
terwijl Hotel Tagawa dan goedkope huisvesting zal kunnen bieden aan kunstenaars-krakers met wellicht een florerende en creatieve
culturele gemeenschap op de begane grond en in de kelder.
de schaduwstad 3 Brussels hoofdstedelijk gewest 27
28. BOX 3 RUIMTE; diStUrb - urbanisme als verzet
Wie, wat, waar
DiStUrb is een min of meer vrijblijvend (internet)netwerk van momenteel zeven geëngageerde stedebouwers, architecten , geografen
en architectuurhistorici, die begaan zijn met het ruimtelijk lot van Brussel. Daartoe ageren zij vooral tegen een aantal stedelijke
projecten die in de marge van de stedelijke openbaarheid ontwikkeld worden en vaak uitgaan van een slechts eenzijdige of
onvoldoende benadering van de stedelijke context. Doelstellingen zijn:
• het verdedigen en het bevorderen van een goede debat over Brussel
• het aanvechten van vaak al te gemakkelijk aanvaarde ideeën over de stad
• het bevorderen van het idee dat de stad complex is en meer specifieke actie vergt
• het faciliteren van het uitwisselen van ideeën over mogelijk alternatieve ideeën
• het openbaar maken van die uitwisseling en waar nodig aansturen op actie
Dit gebeurt vooral via hun website, de pers (geschreven, gesproken, verbeeld), het organiseren van debatten en uitschrijven van
prijsvragen.
DiStUrb (di-Stedebouw Urbanisme) bestaat sinds 2001 en heeft in die tijd ondermeer het stedelijk debat aangezwengeld over:
• de hoogbouwpolitiek in Brussel i.r.t. het gebouw van Justitie
• de disneyficatie van het Van Kuyck gebouw
• de herinrichting van het Champs de Mars
• de afbraak van de Lotto-toren en de Martini toren
• de herinrichting en toekomst van de Europese wijk
Recente projecten zijn ondermeer:
• de herinrichting van het Flagey plein, waarvoor een zelf opgezette prijsvraag is georganiseerd, die tal van alternatieven heeft
opgeleverd voor een voorstel dat vooral door de ondergrondse heraanleg van de metro- en parkeergarage werd gedicteerd;
• het debat over de herontwikkeling van het Rijksadministratief Centrum (RAC) aan de rand van de stad, dat door het Gewest
in feite is vergeven aan de Nederlandse projectontwikkelaar Breevast, (de huidige eigenaar van het RAC) die voor de
herontwikkeling bijna carte blanche had gekregen.
DiStUrb organiseren deze acties op non-profit basis. Elke actie wordt dan ook samen met andere partijen georganiseerd, zoals bijv.
met City Mine(d) met betrekking tot het debat over RAC en met de aangrenzende Hogeschool en het betreffende Stadsdeel met
betrekking tot de prijsvraag voor het Flagey plein.
Impact
Vooral met betrekking tot de laatste drie genoemde projecten (Europese wijk, Flagey plein en het RAC) kan gesproken worden van
een toenemende invloed van diStUrb. Met betrekking tot de Europese wijk heeft de minister-president inmiddels toegezegd dat de
herontwikkeling van de Europese wijk op basis van de wensen en verlangens van de buurt ingezet zullen worden, met betrekking tot
het Place Flagey zijn inmiddels gemeenteraadsvragen gesteld, ondanks dat het bestemmingsplan en de vergunning reeds vergeven
was en met betrekking tot het RAC, wordt de herontwikkeling inmiddels heroverwogen. Niet alleen bij de betrokken burgers en
gebruikers van de stad, maar ook bij de politici begint er een toenemende aandacht voor betere en meer contextgerichte planvorming
te ontstaan. Niettemin krijgen de initiatiefnemers inmiddels ook zelf projecten en rollen in de revitalisering van Brussel toebedeeld en
begint het gevaar van zelfbelang te dreigen.
28 3 Brussels hoofdstedelijk gewest de schaduwstad
29. BOX 4 SOCIAAL; De Universal embassy voor de netwerkmens
Wie, wat, waar
Universal Embassy is in feite geboren uit een actie die in 1998 plaatsvond.
Toen hebben een aantal asielzoekers een kerk bezet om te wijzen op hun
uitzichtloze situatie. Rondom deze actie zijn verschillende autochtone
vrijwilligers gegroepeerd die deze mensen met (juridische) hulp en
(financiële) daadkracht wilden helpen. Dit vanuit de overtuiging dat
burgerschap in deze tijd van de grenzeloze netwerksamenleving in feite
opnieuw geformuleerd diende te worden in plaats van het vasthouden aan de
aloude criteria van de staat.
Deze actie heeft toentertijd enige beroering veroorzaakt met als resultaat dat de betreffende mensen voorlopig mochten blijven
zitten. Niettemin is er in 1999 brand uitgebroken in de kerk, waardoor hun aanwezigheid aldaar niet langer mogelijk was.
Toevalligerwijs werd ongeveer in dezelfde tijd de ambassade van Somalië in Brussel ontruimd, vanwege interne perikelen in dat land.
De vertrekkende ambassadeur heeft toen de sleutel van de ambassade overhandigd aan één van de mensen die betrokken waren bij
de actie van de asielzoekers. Besloten werd om de mensen in de ambassade onder te brengen.
Netwerk
Thans wonen ongeveer acht huishoudens in de ambassade. Tegelijkertijd is de ambassade in feite uitgegroeid tot een centrum voor
belangeloze hulp en adviezen bij asiel- en uitzettingsprocedures. Tegelijkertijd probeert men de strijd voor een gelijkwaardige
mondiaal burgerschap via demonstraties, pamfletten en de website onder de aandacht te brengen. Daarnaast probeert men met
andere freezone activiteiten culturele activiteiten op te zetten. Zo is er in januari 2004 een event geweest dat samen met NOVA
CINEMA is opgezet. De ambassade van Somalië is daarmee eigenlijk een belangenvertegenwoordiger cq. een ambassade voor de
universele rechten van de netwerkburger geworden.
Impact
Niettemin erkent een van de initiatiefnemers van de Universal Embassy de fragiliteit van het geheel:
• Ten eerste is de ambassade nog steeds eigendom van de regering van Somalië. Zodra deze hun eigen zaken weer op een rij
hebben en het gebouw weer opeisen voor hun eigen representant, moet het initiatief wijken
• Ten tweede bestaat het initiatief volledig uit de belangeloze medewerking van een aantal activisten. Zodra deze om wat voor
reden dan ook wegvallen, zijn de asielzoekers weer aan hun eigen lot overgelaten
• Ten derde wordt het initiatief thans door de politiek en politie door de vingers gezien. Zodra er bv. interne ruzie uitbreekt of er
een minder soepel politiek klimaat ontstaat is een gewelddadige uitzetting niet denkbeeldig
• Ten vierde blijft er door het kleinschalige karakter het initiatief vooral tot de ambassade zelf beperkt. Men is voorlopig niet
in staat gebleken een brede stroming of netwerk in de stad Brussel zelf op te zetten, laat staan bijvoorbeeld het potentieel
multicultureel klimaat als een weldadig eigen kracht voor het wel en wee van de stad te promoten of activeren.
Hierdoor blijft de toekomst van het initiatief onzeker en de armslag vooralsnog beperkt.
de schaduwstad 3 Brussels hoofdstedelijk gewest 29
