1. HITZAURREA
Giza adi m e n a ri buru z k o en t s e i u a (Ent s e i u a ) epi s t e m o l o gi a et a ez a g u t z a r e n t e ori a r e n
hist o ri a n ze h a r e gi n d e n lanik gail e n e n a du g u . Ber e h a l a k o on a r p e n a iza n zu e n b ai brit a n i a r
uh a r t e e t a n bai eu r o p a r konti n e n t e a n er e , et a adi t z e r a e m a n d a k o idei e k m o d e r n i t a t e
filosofiko a r e n er ai k u n t z a n oin a r ri bilak a t u zire n . Adibid e r a k o : Leibniz e k 17 0 1 - 17 0 4 urt e r e n
bit a r t e a n Ent s ei u a n a g e r t u t a k o idei ei be r e Nou v e a u x e s s ai s sur l’ent e n d e m e n t hu m a i n e a n
pu n t u z pu n t u er a n t z u t e k o lan a ri eki n zion, azk e n h a u er e Klasiko a k bild u m a n ar gi t a r a t u t a
dauka gu n a 1 . On a r p e n a r e n arr a k a s t a b er r e t s i rik da g o ar gi t a r a t u zire n ar gi t a r a l di e n
kop u r u a g a t i k 2 . Ent s ei u a 19 6 0 e a n ar gi t a r a t u ze n leh e n b i z i et a Lock e bizirik ze g o e l a b e s t e
ar gi t a r a l di b a t z u er e iza n zire n : big a r r e n a 16 9 4 a n , hiru g a r r e n a —funt s e a n au rr e k o a r e n
b er r a r gi t a r a l d i a ze n a — 16 9 5 e a n et a lau g a r r e n a 17 0 0 e a n . Egile a k b er a k pr e s t a t u zu e n
hurr e n g o ar gi t a l p e n a , b er a hil et a bi urt e r a , hot s , 17 0 6 a n ar gi t a r a t u k o ze n a . Bitar t e a n , Lock ek
fra n t s e s e z k o be r t si o a n er e p ar t e h ar t u zu e n , Pierr e Cost e k at o n d u k o zu e n a ing el e s e z k o
lau g a r r e n ar gi t al p e n e t i k abi a t u t a , et a 17 0 5 e a n ar gi t a r a t u a izan ze n a 3 .
Euskar az k o edizio hon ek oinarritz at hart u due n test u a Alexan d e r Cam p b ell Fraser- ek
Entsei u a ren laug arr e n argit al p e n e t i k abiat ut a 189 4 a n argit ar a t u t a k o a da4.
Egilea et a ber e gar ai a.
John Locke 1632 a n jaio zen Bristoldik hurre n dago e n Wringto n e n , Ingal at e rr a n . 1652 a n
Oxfordko Unibert sit a t e k o Christ Church College a n sart u zen. 1659 a n aipat u College a r e n irakasl e
izend a t u a izan zen zegozkion grad u a k lortu ondor e n , Grekoko et a Erret orikako lektor a d u e n
ardur a d u n aritu zen et a Filosofia mor al ek o Zent s or e. Unibert sit a t e k o ego n al di a laburr a izan zen,
bain a zentz u bikoitz bat e a n em a n k orr a : 5 alde bat e tik, Oxford e n nagu si zen eskola s tizis m o a ri zion
am orru a n sako n d u ah al izan zuel ako, ildo filosofiko berriak arak a t z e k o bilaket a pert so n a l e a n
sako n d u z ; et a best e tik, bide bat e z eza g u t u ah al izan zituel ak o Robert Boyle- ren (1626- 91)
zirkuluko fisikari et a kimikari osp e t s u a k edo Thom a s Syde n h a m (1624- 89) bez al ak o osa gile ak; hor
piztu zitzaion zientziar e n azt erk e t a r a k o grina 6.
Ents ei ua ren «Irakurl e a r e n t z a k o gut u n e a n » Lockek ber e gar aiko zientziar e n et a filosofiar e n
art eko erre alit a t e urrun d u a k erkatz e n ditu. Aipat u berri ditugu n adin ako zientzilariek, Huyge n s ,
Newton et a best e batz ur e ki n bat e r a «ez a g u t z a r e n erre p u blikar e n » sust a p e n e a n dihar d u t e .
Sust a p e n horret a n arrak a s t a izat eko eskakizu n a mintz air a ilun et a zirriborrot s u bat e k ber e
ihard u e r a intelekt u al a r e n aurre a n jar ditzak e e n oztopo e t a t ik ask e egon g o den pent s a m o l d e
bat e a n zertz e n da.

2. «asko aurr er a t u a g o zegok e e n mun d u a n , baldin gizaki argi et a langile e k zientzi et a n sart uriko
et a art e mailar a jasot ak o termi n o langa b e , artifizial edo ulert ezin e n erabil er a eskol at u bain a
azal eko a n oztop o han di e gi a k aurkitu ez balituzt e. Izan ere erabiler a hau hain izan da kalt e g a rri a,
non filosofia, gauz e n egiazko ez a g u t z a baino ez den arre n, hezku n t z a d u n jend e a r e ki n et a
gizabi d e z ko solas al di et a n era biltz eko des e g o kitz a t ego n den. Esa m ol d e lanbrot s u et a es a n a hi
gab e a k et a hizkunt z abu s u a k hain luzaro hart u dira zientziet a k o mist eriotz a t , et a hitz sail et a
gaizki aplikat u e k, es a n a hi gutxiko edo gab e k o e k , hain esku bi d e han di a ukan dut e gizakiek, inoren
agind u z, jakintz a sakon tz a t et a goi esp ek ul aziotz a t har ditzat e n , non ez den erraz izan e n horiek
dar a biltz at e n e i edo entz ut e n dituzt e n ei ter mi no horiek ezjakint a s u n a r e n est alki et a egi azko
eza g u t z a r a k o beh a z t o p o baino ez direla sine st a r a z t e a . Harrop uzk e ri ar e n et a ezjakit e a r e n
sant u t e gi a n brast a sartz e a , nik ust e, giza adi m e n a ri a esk ainit ako zerbitz u a izan e n da, oso gutxi
diren arre n ust e izan dez ak e t e n a k hitz horiek erabiliz ber e n buru a edo best e e n a k eng ai n a t z e n
dituzt el a, edo ber ai ek dara bilzkit e n sekt ako hitzek azt ert u et a zuze n d u beh a rr e k o akat s a k
dituzt el a, hal ako maila n eduki ere, non ust e dud a n barka t u k o zaidal a, Hirugarr e n Liburu a n punt u
honi buruz hain luze aritze a , nire as m o a ez bait a izan haux e argi uzt e n ahal e gi n t z e a best e rik,
alegi a, ez gaitz a oso errot u a egot e a ez mod a r e n gailent a s u n a ezin direla zurigarri izan ber e n
hitze n esa n a hi a r e n ardur a rik hartz e n ez dut e n e n t z a t et a ber e n adier a z p e n e n esa n g u r a r e n arak e t a
jasat e k o prest ez dau d e n e n t z a t ».
Locker e n es a n e t a n , kart e si arr a ez izan arre n, Desc ar t e s e n obrak pent s a m o l d e argi et a
orde n a t u bat e r a k o ered u et a ekar p e n era gi nkorr a osatz e n du, filosofiar e n bilaka e r a n m es e d e g a r ri
suert a dait ek e e n a 7 .
Iraka sk u n t z a alde bat er a utzirik Lockek part e hartz e n du gar ai hart a ko Ingal at e r r a k o
politikagi ntz a nah a si a n , Estu ar d o t a r r e n dinas ti ar e n am ai e r a et a Oran g e k o a r e n hasi er a ekarriko
due n a , «th e Glorious Revolution » izenar e ki n eza g u t u riko gert a e r a historiko osp e t s u a n . Lockek
zere gi n politiko ezb er di n a k izan zitue n. Urte bita n Brand e b u r g o k o elektor e g o a r e n aurre a n
enb a x a d a bat e ko idazkari gisa aritu zen, 166 7 a n gero a n Shaft e s b u r yk o lehe n kond e a izango
zen ar e n zerbitz u p e a n aritz eko 8. Konde a 167 2 a n Lord Kantz el ari bihurt u zen e a n Locke eliz onur e n
aurk ez p e n e r a k o idazkari izend a t u a izan zen, et a urt e bat ber a n d u a g o Merkat a ritz a et a
Nekaz a ritz ak o Batzord e a k o idazkari a. Bere osa s u n m ak al a del a et a Frantzi a n jarrait u beh a r du
167 5 e t ik 1680r a . Bost urt e hau e t a n kart e si a rr e n aldeko et a aurk ako pole mik e t a n part e hart u ah al
izan zuen, har e n ondorioz et a ber eziki, aurr er a g o ikusiko den legez, Gass e n di r e n ez a g u t z a r e n
teori ak era n gi n d a izango zelarik9.
Ingal at e r r a r a itzultze a n Shaft e s b u r yk o kond e a r e n zerbitz u p e r a buelt a t z e n da berriz ere.
Baina, Yorkeko kond e a r e n —gero a n Jame s II.a erre g e a izango zen ar e n— aurk ako kons pirazio bat
azal e a n jartz er ak o a n , Shaft e s b u r yk Holan d a r a ihes egit e n du, 168 3 a n heriotz ak era m a t e n due n
art e. Heriotz hon e k kolokan jartz e n du Locker e n segurt a s u n a Ingal at e rr a n et a, ondorioz, urte
horret a n bert a n Herri Beh er e t a r a ihes egit e n du1 0. Han oran g e t a r zirkulu ekin et a filosofo
kontin e n t al e ki n harre m a n a k ditu1 1. 1688k o iraultz ak Oran g e k o Gillerm o jartz e n du Ingal at e rr a k o
tronu a n et a Locke berriz ere itzultze n da. Ordutik aurr er a, bizitza publikoa ia bazt e rt urik, aurrek o
ha m a r k a d e t a n land ut a k o test u e n argit al p e n ezb er di n a k prest a t u k o ditu, bai et a hezku n t z a ,
politika, ekono m i a, erlijioa edo epist e m ol o gi ari buruzko idazlan berriak idatzi ere, hau e t a riko
batz uk ber a hil ost e a n argit ar a t u k o diren a k.
Lockek landuk o ditue n alor ezb er di n a k bereziki Shaft e s b u r yk o kond e a r e n zerbitzu p e a n
gar at u t a k o tutor e t z a et a politika gint z a lanek era gi n d a k o a dira1 2. Halere, Locker e n teoria politiko
et a hezku n t z a z k o a k gutxie st e a litzat ek e hau e k whig alder di ar e n , Estuar d o t a r r e n aurk ari a,
adier a z p e n instru m e n t a l huts al a k edo kond e gazt e e n hezku n t z a r e n zerbitzu p e a n jarritako
adier a z p e n gisa hart uk o bag e ni t u 1 3 . Izan ere, jakintz ar e n alor hau e t a n , Locke Ilustrazio ar e n izenik
nag u si e n e t a riko bat dugu, frant s e s entziklop e di s t e n g a n era gi n zue n, et a bait a Monte s q ui e u
bez al ako pent s al a ri politikoe n g a n ere1 4. Hem e n ez dugu gai horiet a n sakon tz e k o lekurik, ber az

3. nahiko a izango dugu Ents ei ua ren egile ar e n teoria politikoa et a sozialar e n aipa m e n laburbildu a k
agertz e a r e ki n.
Lockek Glorious Revol ution aren ondor e n Oran g e t a r r e k Ingal at e r r a n ez arriko due n
pent s a m o l d e politiko et a soziala funts a t u , sist e m a t ik ot u et a teroriz atz e n du1 5. Gazt aro a n oraindik,
166 0 et a 166 4 a r e n art e a n , Essay s on the Law of Nature n zortzi ent s ei u a k idatzi zitue n 1 6 . Locker e n
abia p u n t u a gizakie n jatorrizko ego er a nat ur al e a n kokatz e n da, gero, hala nahit a, gizart e politiko
bat e n part ai d e izat e a era b a kitz e n dut e n art e. Baina, Hobb e s e n ego er a nat ur al e a n ez bez al a,
Locker e n e a n ez dago gerr a ego er a rik, nat ur a r e n lege mor al ak nag u si diren ego e r a baizik,
arraz oi m e n a r e n bitart e z idoro dait ezk e e n a k 1 7 . Lege nat ur al horien exist e n t zi ak esku bi d e
nat ur al e n exist e n t zi a ere det e r m i n a t z e n du, Estat u e n et a bert a k o lege di e n gain e tik gord e beh a r
diren a k 1 8 . Lockek esku bi d e horiek azt ert z e n ditu et a horiei eust e k o form a politiko egoki e n a k ere
ber e Gobern u Zibilari buruz k o bi Ents eiu a k idazkiet a n , 1679 et a 168 1 e a n bukat u a k izanik
169 0 e r a r t e argit ar a t u k o ez ziren a k 1 9 .
Azterke t a r e n m e n p e jarrit ako esku bi d e a k , best e batz ur e n art e a n , norb e r a r e n iraup e n a r e n
et a norb e r a r e n biziar e n bab e s e r a k o esku bi d e a k , aska t a s u n esku bi d e a et a, ber eziki et a den a r e n
gain e a n , jabe g o a r e n esku bi d e a dira2 0. Eskubid e hau e k eginb e h a r korrel atib o a k dar a m a t z a t e
eur eki n; adibid ez, bat e k ez du ber e buru a z best e egit eko esku bi d e rik, nahit a esklab u t z a r a joat ek o
esku bi d e rik edo best e inoren bat baldintz a horre n me n p e jartz eko esku bi d e rik, edo am airik gab e
ber e onur a bak arr er a k o ond a s u n a k pilatz eko esku bi d e rik2 1. Eskubid e hau e k guzti ak bat dat oz
gauz e n kokap e n nat ur al e a n adier a zit ak o boron d a t e jainkotiarr ar e ki n. Egokitz a p e n hau mod u
ber ezi a n agertz e n da jabe go a r e n esku bi d e a n . Best el ako esku bi d e e n alde a n , ond a s u n kopuru jakin
bat e n jabe go a r e n atribuzio a ez dago ab initio em a n d a , ost er a , lana da har e n gauz a t z e
efektibo a r e n jatorrizko iturria. Lanar e n bidez gizaki ek ego er a nat ur al e a n zenb ait fruitu lortz en
dituzt e bere n lur alorretik et a, ondorioz, hai en jabetz a t hart u ah al dut e ber e buru a 2 2 .
Hala et a guztiz ere, et a nahiz et a aipat u t a k o esku bi d e e k kontzi en t zi ar e n bitart e z agintz e n
gaituzt e n , horret a tik ez dator beti, ezinb e s t e z , bet e t z e n direnik. Egoer a nat ur al e a n gizakiak
bakoitz a ber e kabuz bizi dira. Eskubid e ei eust e k o —eta den a r e n gain e a n best e guzti ak uzt artz e n
ditu e n jabe g o a r e n esku bi d e a ri eust e k o— mod urik one n a gizart e a r e n barn e a n da. Gizakiak elkart u
egit e n dira et a gizart e a k osatz e n dituzt e, elkart e txikiet atik abi at uz, politikoki gob e r n a t u t a k o
gizart e zibilak osat u art e. Bilaka er a hau razion al a da, gizab a n a k o e n ado st a s u n a r e n ara b e r a
finkatz e n bait a: hau e k ego e r a nat ur al ar e n aska t a s u n osoari uko egit e n diot e, ber e buru a k
gehi e n g o a r e n nahi ar e n m e n p e a n jarriz, hau da, gob e r n u a n ordezk a t u t a k o gehi e n g o a r e n
ado st a s u n a r e n me n p e , bere aska t a s u n esku bi d e a ziurt a s u n hau n di a g o bat ez ber m a t z e k o —orain
murrizt u a g o a den a, orde a 2 3—. Monarki a absol ut u a , beraz, gob er n u zibil razion al a r e n aurk ako da,
bert a n ez bait a gehi e n g o a r e n ado st a s u n a r e n bet e kizu n a aintz at hartz e n .
Hobb e s e n alde a n , zeine n t z a t gizart e zibila eraikitz eko ah al bid e- baldintz a gisa, gizaki ak diren
subira n o a r e n esku bot er e a jartz e n dut e n a k , Lockek gizart e horre n aurre ti az ko eraikun t z a
aldarrikat z e n du et a hortik apart e gob er n u form a zeh a t z a finkatz ek o akordio a 2 4 . Hortik dator
bot er e lege gile a k gizart e ko best e bot er e e n aurre a n due n garr a n t zi a, hots, hau e k hare n ondorio
dira et a bere me n p e a n dau d e 2 5 . Hortik dat orkio gizart e a ri bot er e ex eku ti bo- judizialar e n aurka
egit ek o —edot a hura iraultz eko ere— esku bi d e a , hon ek, zelan edo hala n, gizart e a k ados t u t a k o
oinarri ak hau s t e n ditue n e a n 2 6 .
Xehet a s u n e t a n sart u gab e azald ut a k o Locker e n teori a politiko hau nahiko a da egile ar e n
bizipe n pert so n al e n et a bere ideie n art eko harr e m a n est u a ageri a n jartz eko, nahiz et a bere n
baliag a r rit a s u n a sortu ziren une historiko- sozial ar e n esp arr u tik har ai n di dago e n . Zentz u hon e t a n ,
zalant z a rik ez dago Locker e n ekar p e n a berezi a izan dela pent s a m o l d e liberal ar e n sorrer a r e n
jatorrian. Izan ere, aska t a s u n printzipioar e n nagu si t a s u n a berre s t e a n et a aut orit a t e printzipio a
bazt er tz e a n , bere ekarp e n a erab a ki g a rri a izan zen jatorrizko pent s a e r a liberal a best el ak o
alorret a n zeh ar barr ei a t z e k o —hala nola, ped a g o gi a n , ekono m i a n , erlijioan edo etika n—2 7.

4. Arrazoi m e n a r e n aska t a s u n e r a k o bet ekiz u n a k Ents ei ua ren egile ar e n teoria epist e m ol o giko a ere
oinarritz e n du.
Locker e n ez a g u t z a r e n teoriar e n probl e m a t i k a .
Lockek ikuspu n t u berri bati em a t e n dio hasi er a araz o filosofikoe n plaz ar a k e t a n . Abiapu n t u a
filosofian m et afisikar e n jorrak e t a n dago, bera u giza adim e n a r e n azt erk e t a r e n beh e tik pas a t u z ,
hau da, araz o met afisiko e n azt erk e t a giza adi m e n a r e n zab al er a , gait a s u n a k et a mug a k finkat uz.
Locke plaz ar a t u t a k o egiker a berri hon e n garr a n t zi ar e n jakinar e n gain e a n dago, Ents ei ua ren
Pem br ok e k o kond e a ri zuzen d u t a k o «Eskai ntz a »n zera ohart a r a z t e n due n e a n :
«Eza gu n a zara zu, jaun a, gauz e n eza g u t z a abstr ak t u et a orokorre n e t a n esp e k ul azio oso
aurr er a t u e t a r a heldu zarel ako ohiko m et o d o e n irispide tik har a g o, hal at a n heldu ere, non zuk
trat a t u hon e t a k o ah al e gi n a ri em a n d a k o oniritziak et a baiezko a k irakurri gab e gaitz et si a izat etik
bab e s t u k o baitut e et a ohiko bidetik kanpo egot e a r r e n aintz at hart u gab e utziko lirat ek e e n zenb ai t
at al nolab ai t balioet si ak izat e a era gi n e n baitut e . Berrita s u n egoz p e n a akus a zi o izugarri a da,
gizakie n buru az ber a u e n ileord e a z bez al a x e , mod a r e n ara b e r a erra n nahi bait a, juzga tz e n dut e n e k
era biltz e n dut e n a , onart uriko doktrin e t a t ik alde n t z e n den inork arraz oi ukan dez ak e e n i k inoiz
am e tit u gab e . Egia, berrire n berri aurk ez t e n den e a n , ia inoiz ere ez da bozket a z onartz e n et a,
horre g a tik, iritzi berriak sus m a g a r ri ak izat e n dira beti et a aurk at u a k esku a rki, oraindik ohikoak ez
direl ako best e rik gab e . Baina egia, urre a bez al a, ez dago egiatik urrun a g o , m e a z ul otik at er a berria
delako. Prob ak et a azt erk e t a k em a n beh a r diot e balioa, et a ez inongo antigu al e k o mod a k ».
Filosofiar e n ikusp u n t u berri hon e n jatorria Shaft e s b u r yk o kond e a r e n zerbitzu p e a n egon
zen ek o lehe n e n g o urte e t a t ik dat or. Konde a r e n lagu n a r t e k o batz arr e t a n et a mor alt a s u n et a
erre b el a t u t a k o erlijioar e n arazo a k azt ert z e k o era bilitako ikusp u n t u filosofikoar e n des e g o kit a s u n a ri
buruz zera ohartz e n du Lockek Entsei u a ren «Irakurl e a r e n t z a k o Gutun e a n »:
«Aldi bat e z lanbro art e a n et a nora e z e a n murgildurik ginduzk a t e n zalantz e n konpo n bi d e r a
hurbiltz e a lortu gab e ibili ondor e n , pent s a t z e n hasi nintz e n okerr eko bide a hart u gen u el a et a,
halako gauz ak ikertz e n jarri aurre tik, gure gait a s u n a k azt ert u et a gure adi m e n a zein objekt u
ikertz ek o bad e n et a ez den gauz a ikusi beh a rr a zego el a ».
Hau da, zeintzu ideiak izan ditzak e t e n gizakiek, et a zeintz u dira hai en art e a n finkat u
dait ezk e e n erlazio ak, ziurt a s u n osoz edo, gutxi e n e k o prob a bilit at e bat e z behintz a t . Ontologi a
epist e m ol o gi a r e n m e n p e dago: filosofiar e n lehe n biziko gald ekizu n a ez dago Izat e a ri dagozkion
m at e ri ei buruz aritz e a n , gure adi m e n e a n , hau da, gure ideie n esp a rr u a n dau d e n hai ei buruz
aritze a n baino. Lockek ideia hitza erabiltz e n du «gizaki bat ek pent s a t z e n due n e a n adi m e n a r e n
objekt u a den a r e n ordez (to sta n d for)» (Ents ei ua I, sarrer a § 8). Ideiet a r a heltz eko «bide berria »
gog a m e n e k o eduki ar e n izaer a et a jatorriar e n azt erk e t a r e n bitart e z egin beh a r da, hots,
gog a m e n e k o azt erk e t a r e n bitart e z. Azterket a zeh a t z bat ek erak u s t e n digu, Desc a rt e s e n
razion alis m o a r e n alde a n , ideiak ez direla sortz e tiko a k, senti p e n a r e n ( sens a tio n ) et a
hau s n a r k e t a r e n (reflection ) ondorio baizik.
Locker e n ideie n azt erk e t a filosofikoa ez dago ulertz erik Desc a rt e s e ki n et a kart e si a rr e ki n
ideie n jatorriaz et a est a t u s ontologiko az izan zuen lehiatik at. Izen ere, et a hast e k o, kart e si ar erroa
due n razion alis m o a k et a Lockek puzt u et a Berkel eyk et a Hum ek jarrait ut a k o razion alt a s u n ered u
enpirist ak ardur a kom u n bat bad u t e ukan, hots, zientzia mod e r n o a k —eta, bereziki, horret a n
m at e m a t i k a k due n garr a n t zi ak— plaz ar a t u t a k o araz o e n ikerket a filosofikoa n, et a zientzi ak
gizakiari izadi an esk aint z e n dion kokap e n berri an dago e n a . Galileo et a Desc art e s e n zientzigintz ak
ber e baliozkot a s u n a zentz u n e a n baino mat e m a t i k a n jartz e n du. Paradi g m a t i koki, mun d u erre al ek o
feno m e n o e n eza g u p e n e r a k o sarbid e a mat e m a t i k a k eskai ntz e n digu —eta ez soilik ere m u
m at e m a t i ko a r e n entit at e abstr ak t u e n a —. Ondorioz, mun d u fisikoar e n eza g u t z a atz e m a t e k o era
m at e m a t i k a r e n eza g u t z a atz e m a t e k o era berb e r a da, hau da, arraz oi m e n a r e n bidez. Esperi e n t zi a
gur e teori ak —mat e m a t i k o a k zein enpiriko ak— egi azt a t z e k o bide bat baino ez da, et a ez, haiet a r a

5. heltz eko bide gore n a . Orokorre a n , teori a epist e m ol o giko hon e n aurka zentz u n e a n oinarrit ut a k o
enpirist a britani arr e n a jarri ohi da; hon e t a n , kanp oko mun d u a r e n ez a g u t z a zuzen e a n
haut e m a t e a r e ki n lotze n den senti m e n e z k o esp e ri e n t zi atik dat or. Honel a azald uz, razion alis m o a
et a enpiris m o a era b a t alde n d u rik agert z e n dira.
Enpirism o a r e n ez a g u t z a r e n teoriak, ost er a , razion alis m o era berri bat ez artz e n du. Teoria
epist e m ol o giko berri bat e k zeintzia mod e r n o a hart u beh a r du ikergaitz a t ezinb e s t e z , et a ez
zientzi a aurre n e w t o n d a r r a . Azken hon e n alde a n , Galileo et a Newton e n zientziek gauz e n propi et a t e
m at e m a t i ko a k dituzt e bere n ikergaitz a t , et a ez senti m e n e t a t i k zuze n e a n haut e m a n g a r ri diren
propi et a t e a k et a m a g ni t u d e a k . Filosofikoki garr a n t zi a due n auzia, beraz, mun d u a r e n ez a g u t z a
atz e m a t e k o m ek a ni s m o kognitibo a mod u onar g a r ri bat e z azaltz e a r e n a da, et a ez gure senti m e n e z
haut e m a n g a r ri izan dait ezk e e n koalit at e edo propi et a t e e n ara b e r a , entit at e mat e m a t i k o e n azpi a n
dau d e n , et a soilik arraz oi m e n a r e n bitart ez lortu dait ezk e e n , erlazioe n ara b e r a baizik. Jokaer a hau
era b a t erre pr e s e n t a z i o n al a dugu: entit at e mat e m a t i k o e k et a bere n erlazioek, mod u bat e r a edo
best e r a —finkatz e a r dago e n a —, mun d u k o gauz e n ego er a , mun d u erre al a r e n izaer a, alegi a,
ordezk a t z e n dut e. Izan ere, horrel ax e bakarrik atz e m a n dait ezk e gauz a k egiazki diren lege z , et a ez
agert z e n zaizkida n lege z edo esp e ri e n t zi a t z e n ditud a n legez.
Gure ohiko haut e m a t e e k ez da m ai g u t e beti mun d u fisikoari buruzko egi a. Esat er a k o, nik hotz
edo bero a r e n sentip e n a izan dez ak e t esku a uret a n sartz e n dud a n e a n . Ost er a, nire sentip e n e t a t i k
ez ondoriozt a t u t a k o kontz e p t u bat e k, ten p e r a t u r a kontz e p t u a k alegi a, mun d u a ri buruzko egia
objektibo a g o a eskai ntz e n dit. Lockek ber e egit e n due n teoria ato mi st a r e n ara b e r a , adibid ez, —
hotz edo bero sentitz e n dugu n— gorp ut z bat osatz e n dut e n oinarrizko partikul e n higidur a r e n
neurri gisa definitz e n du tenp e r a t u r a 2 8 . Tenp er a t u r a , ber az, osa g ai bik det e r m i n a t u rik dago,
m at e ri a et a higidur a; et a hau e n az alp e n a em a t e k o Lockek teoria mek a niko egokiak zitue n ber e
esku. Biet ariko bat ere ez da m aila ato miko a n haut e m a n g a r ri a , bain a, gauz ak egiazki diren bez ala
osatz e n dituzt e.
Razion alis m o biren, kart e si arr a r e n et a enpirist ar e n , art eko aurk ako tz a , ez da soilik araz o
kom u n bat e tik abiatz e n. Komun a da, era ber e a n , zientzia mod e r n o a r e n sorrer a ulertz ek o
era bilitako matriz e epist e m ol o giko a , et a hon ak o ez au g a r ri ak ditu e n a : (i) ziurt a s u n a azpi m a r r a t z e n
da eza g u t z a razion al ar e n bet ekiz u n gisa, (ii) egi a nab a ri e n ber eizku n t z a egit e n da ez a g u t z a r e n
teori ar e n oinarrizko eusk a rri gisa, et a (iii) eza g u t z a r e n azalp e n onar g a rri bat e k goga m e n a r e n et a
ideie n art eko harre m a n e n azalp e n a eska tz e n due n a r e n ust e sen d o a . Arazo hau ei em a n d a k o bi
era nt z u n ildoek XVII. m e n d e ti k diraut e n epist e m ol o gi a nag u si biak irudikatz e n dituzt e, hau da,
mod e r nit a t e a r e n Scilla et a Charyb di s. Enpiris m o a r e n ekar p e n a r e n berrit a s u n a senti m e n e k mun d u
fisikoar e n —eta esp a rr u m at e m a t i k o a r e n — egi e n atz e m a t e a n dut e n funtzioa mod u onar g a rri
bat e a n finkatz e a n datz a. Lockere n ekar p e n oinarrizko e n a (i)-(iii)n adier a zit ak o baldintz ak as et uk o
ditu e n senti m e n e z k o esp e ri e n t zi ar e n ikusm ol d e berri bat plaz ar a t z e a r e n a da.
Locke kanpok o mun d u a r e n exist e n t zi ar e n egi azt a p e n e t i k abi atz e n da, zerg a tik et a bert a n
dau d e n gauz a anitz e n haut e m a t e edo pertz e p zi o a k ditugul ako. Alabain a, nola hel nait ek e
haut e m a t e hoiek izat er a ? Kartesi arr e n ara b e r a sortz e tiko ideiak ditugul ako. Lockek, orde a, ust e du
es p eri e n t zi a dela gure ez a g u t z a oso ar e n oinarria:
«Gizaki oro bere pent s a m e n d u a z kont ur a t z e n den e z et a pent s a t z e n ari den e a n ber e
gog a m e n a k hant x e dau d e n ideie n inguru a n dihard u e n e z gero, ez dago dud a rik gizakiek ber e n
gog a m e n e a n zenb ai t ideia dituzt el a... Lehen e n g o et a behin, ordu a n , gizaki a horiek edu kit z era
nola heltz e n den jakin beh a rk o da. Bad akit doktrin a onart u a del a gizaki ek sortz etiko ideiak et a
jatorrizko karakt e r e a k dituzt el a ber e n goga m e n e t a n sorrer a k o...
Jo dez a g u n , bad a , gog a m e n a , es a n ohi dugu n mod u a n , pap e r zuri bat dela karakt e r e rik
gab e k o a , inolako ideiarik ez due n a . Nola heltz e n da horiek edukitz er a ? Nola heltz e n da gog a m e n a
gizakiar e n irudim e n lant s u et a mug a rik gab e a k ia am ai g a b e k o anizt a s u n e z ber e bait a n pint a t u
dion ugarit a s u n hori guzti a edukitz er a ? Nondik at er a t z e n du arraz oi m e n a r e n et a eza g u t z a r e n

6. m at e ri al hori guztiori? Galderoi hitz bakar bat e z eran t z u n e n diet: esp e ri e n t zi a tik» ( Ents ei ua ,
II.i.1et a 2).
Lockek Desc ar t e si egit e n dion kritikar e n abi ap u n t u a k , printzipioz behinik behi n,
zentz u n a r e ki n bat dat orr el a dirudi. Nola es a n dez ak e g u mod u onar g a r ri bat e a n gure ideiak,
baku n e n a k diren a k, jaiob erri a n jada nik grab a t u t a dau d el a ? Galder a best e hau litzat ek e, alegi a,
nola az al dait ek e ideie n jatorria esp e ri e n t zi ar e n bidez? Zentz u n a r e ki n lotut a dago e n kritika hau,
ost er a , az al eko a baino ez da . Galder a biet a n plaz ar a t z e n den auzia ez a g u t z a r e n jatorriari
dagokio n a baino orokorr a g o a da. Bai Desc a rt e s e n g a n bai Locker e n g a n «idei a » termi n o a
gog a m e n a r e n eduki a osatz e n due n a ri dagokio. Hau da, pent s a m e n d u e i dagoki e, bain a bait a
senti m e n d u e i , sentip e n e i, em ozio ei et a kontz e p t u ei ere. Dugu n auzia, beraz ez da gizab a n a k o a k
nola ez a g u t z e n due n, baizik et a goga m e n a k nola, orokorre a n , heltz e n den eduki hori —den a
delako a izand a ere— eskur a t z e r a . Honel a plant ei a t u rik kart e si arr ek em a n d a k o at er a bi d e a ez dago
era b a t e k o onar g a rrit a s u ni k gab e et a, hort az, ez dago auzit a n jartz erik intuizioz edo zentz u n e z
soilik em a n d a k o iritziez. Teoria epist e m ol o giko bat beh a r dugu: (i) gog a m e n a r e n et a ideien art eko
harr e m a n a aurkituko due n a , biak ere entit a t e inde p e n d e n t e gisa hart urik, (ii) gog a m e n e k o ideie n
jatorria argit uko due n a , et a (iii) eza g u t z a r e n feno m e n o a goga m e n a r e n ideiekiko era gi n a r e n
em ai tz a gisa azald uko due n a . Teoria hori eratz e a da Lockere n eginkizu n a .
Ideia guztie n jatorria diren ez a g u t z a r e n iturri biak kanp oko objet u senti g a rri e n pertz e p zio a
et a geur e gog a m e n barn e k o era gik et e n pertz e p zio dira. Lehe n g o a ri «se n ti p e n » deritzog u et a
bigarr e n a ri «ha u s n a r k e t a ». Lehe n e n g o a k hon el ax e dihard u:
«Gur e senti m e n e k , objekt u sentig a rri partikul arr e kin ari direl arik, gauz e n hainb a t pertz e p zio
ezb er di n dara m a t z a t e goga m e n e r a , objekt u horiek egit e n dizkien era gi n mot a ezb er di n e n ara b e r a .
Eta horrex e t a r a heltz e n gar a hori , zur i, bero ,.... et a koalitat e sentig a rri deitz e n diegu n horien
ideiak edukitz er a . Eta horiex e k direla senti m e n e k gog a m e n e r a dara m a t z a t e n a k diod a n e a n , es a n
nahi dut senti m e n e k kanp oko objekt u e t a tik gog a m e n e r a pertz e p zi o horiek han sortz e n dut e n a
dar a m a t e l a » (Entsei u a , II.i.3).
Hausn a r k e t a sentip e n a r e n antz er a k o ideien lorpe n e r a k o iturria dugu, bain a gure
gog a m e n e k o barn e era gike t e n gain e a n era gi n e z , horre g a t ik «b ar n e senti p e n » gisa bereizi dait ek e .
Lockek «er a gik e t a » horiek zentz u zab al e a n ulertz e n ditu, bai goga m e n a k ber e ideiekiko due n
era gi n a r e n bitart e z nola bait a haiekin elkart ut a gert a dait ezk e e n irriken bitart e z ere —hala nola,
ideia bat e k era gi n d a k o ats e gi n a edo ats e gi n e z a—. Honel a bad a:
«aip a t u riko era gike t e k, arim ak hai ei buruz hau s n a r k e t a n et a pent s a k e t a n dihard u e n e a n ,
best e mot a bat ek o ideiez hornitz e n dut e gog a m e n a , alegi a, kanp oko objekt u e t a tik, erdi et si ezin
diren e z. Hau ex e k dira horiek: haut e m a t e a , pent s a t z e a , dudat z e a , ust e izat e a, arrazoitz e a,
eza g u t z e a , nahi izat ea, et a gur e gog a m e n a r e n egintz a difere n t e guzti ak. Eta horien ohart u n izan
et a geur e bait a n haut e m a t e n ditugul arik, berori et a tik, geur e senti m e n e t a n era gi n a dut e n
gorp ut z e t a t ik hartz e n ditugu n a k bez ai n ber eiziak diren ideiak hartz e n ditugu » ( Entsei u a , II,i,4).
Sentip e n a et a hau s n a r k e t a giza pertz e p zi o a r e n mod u bi dira. Locker e n teori a
epist e m ol o giko a k ber az, eza g u m e n a r e n azalp e n a lortz en du haut e m a t e a r e n teoria bat e n bidez.
Izan ere, Lockek pent s a t u et a haut e m a n art eko ber eizke t a arind u egit e n du, kanp oko objekt u
senti g arri e n beh a k e t a pent s a t u edo ideiak edukitz e a r e ki n berdin d u art e. Kanpoko objekt u bat
beh a t z e a ideia bat edukitz e a da et a ideia bat edukitz e a pent s a t z e a da. Beh at z e a et a pent s a t z e a
ideie n bitart ez erre pr e s e n t a t z e k o mod u bi dira.
Locker e n teori a epist e m ol o giko a r e n aurk ez p e n hau zeh az t u beh a rr e a n gau d e . Bere
pertz e p zio ar e n teoria ez da soilik haut e m a n a r e n teoria psikofisiologiko bat. Bere teoria n behi n
kanp oko objekt u e n erre alit a t e a r e n exist e n t zi a ez arririk —goga m e n a et a ideie n inde p e n d e n t zi ar e n
eusk a rri a den a—, pertz e p zi o a k erre alit at e hori et a gog a m e n a uzt artz e n ditu —ideiak gog a m e n e a n
zerg a tik sortz e n diren az alduz—. Ezagu t z a z ko m ek a ni s m o a r e n alderik garr a n t zit s u e n a dago,

7. ber az, azaltz e a r, hain zuze n, gog a m e n e a n land u g a b e k o m at e ri al ar e n harrer a r e ki n, hots,
«inpr e si o » senti g a rri ekin, hast e n den hura. Haut e m a t e a ez da inpre si o hut s a , egi a nab a ri ak
atz e m a t e k o gaitz e n gaitu e n lehe n urrat s epist e m i ko a baizik. Honel a haut e m a t e a k kart e si arr e n
intuizioa bazt e rt z e n du egiazko ez a g u t z a r e n oinarri legez: eza g u p e n bat erre al a da —hau da,
gauz e n erre alit at e a r e ki n ados dago— ez senti m e n e z k o inpresio bat del ako (edo bert a tik
datorr el a ko), baizik et a giza eza g u t z a k mun d u hura et a gure gog a m e n a r e n art e a n dago e n
bitart ek a ritz a r e n ondorioz, pertz e p zio ak idieak sor ditzan kanp oko mun d u erre al a r e n exist e n t zi a
beh a r duel ak o.
Bitart ek a ritz a hori izaer a erre pr e s e n t a z i o n al e k o a da era b a t . Sarrita n ispiluar e n analo gi ar e n
bitart ez ere azald u ohi da: goga m e n a k objekt u a k pasiboki islatz e n ditu. Ents ei ua ren irakurk et a
sako n a g o bat e k, orde a, konpl ex u t a s u n han di a g o a agert z e n digu. Inpre sio a k ez du egiazko era gi nik
pertz e p zio bihurt u eze a n , hots, ber e gait a s u n aktibo a r e n bitart e z gog a m e n a k inpresio e n izaer a
osatz ail e a onart u ez e a n: adibid e z, inpre si o jakin batz uk loreo nt zi gorri bat e n inpre si o osatz ail e ak
direl a onart u art e a n . Pertz e pzio ak ez dira isla esp e k ul a rr a k edo zantz u huts al ak arga zki plaka
bat e a n . Ideiek mun d u a erre pr e s e n t a t z e n dut e mintz air ak ideiak hitzen bidez erre pr e s e n t a t z e n
ditu e n antz er a . Bate a n zein best e a n , erre pr e s e n t a z i o e k esa n a h a i a dut e esp e ri e n t zi ar e n objekt u ei
bad a g o z ki e. Best el a, ideia edo erre pr e s e n t a z i o «fant a s tiko edo kimeriko e n » aurre a n gau d e . Haux e
da Lockek ezartz e n due n eza g u t z a r e n teori a enn pirist a r e n muin a.
Giza adi m e n a ri buruzko ent s ei u a liburu ar e n eduki a.
Ents ei ua 1690 e a n argit ar a t z e n den arre n, ern at z e proz e s u a bi ha m a r k a d a lehe n a g o hasi
zen2 9. «Irakurl e n t z a k o gut u n e a n » idazt aro a n et e n al di luzeak tart ek a t u zirela diosku, gaiei berriz
an a b a s e a n ekinez, et a hau e k, gehi e n bat e a n , Frantzi ako azke n egon al di a n aton d u zituel a. Hori
dela et a erre pik a p e n a k aurki ditzak e g u liburu a n, ber eziki luze a suert a t u z . Are gehi a g o , egile askok
konsit e n t zi a ez ak edot a kontr a e s a n a k ikusi nahi izan dituzt e obrar e n hainb a t pas a rt e e t a n .
Ents ei ua lau liburuz osat u t a dago. Lehen e n g o biek ideiak azt ertz e n dituzt e. Lehe n liburu a n
Lockek sortz etiko ideien teori a kritikatz e n du. Bigarre n e a n , ideien jatorria, izaer a et a eginkizu n a ri
buruzko bere teori a epist e m ol o giko a r e n berri em a t e n da. Hirugarr e n liburu a n ideia et a hitzezko
zeinu e n , hots, hitze n art eko lotura azt ertz e n da, zeinak ber e lehe n edo ber e h al a k o es a n a h i a n
haiek era biltz e n ditue n ideiak ordezk a t z e n (stan d for ) dituzt e n zeinu senti g a rri ak baino ez diren
(Ents ei ua , 3.ii.2). Hau da, ideiek gauz ak erre pr e s e n t a t z e n dituzt e, et a hitzek ideiak
erre pr e s e n t a t z e n dituzt e. Azkenik, laug arr e n liburu a n Lockek ideiek da m ai g u t e n eza g u t z a r e n
irism e n a et a baliag a rrit a s u n a ikertz e n du, et a, era ber e a n , ziurra ez den, ez a g u t z e tik, hots,
prob a bilitat e tik ondoriozt a t u t a k o sines t e praktiko e n t z a k o fund a m e n t a z i o bat ezartz e n du.
Ents ei ua ren teori ar e n eginkizun eraikitz aile a erralit at e a ri buruz ditugu n egi azko judizioe n
egi azt a p e n intuitibotik dat or. Nola izan dait ek e hori? Gure ideiak oinarrian senti m e n e z k o
pertz e p zio ak da m aizkigu n esp e ri e n t zi ez osat ut a dau d el a k o et a esp e ri e n t ziok mun d u a r e n et a gure
gorp ut z a r e n art eko elkarr er a gi n a r e n ondorio direlako. Oinarrizko ideia horiei Lockek ideia baku n a k
deitz e n die. Ideia horiek ez dira fikzio huts ak,
«zer e n guga n era git ek o gai diren itxure n pea n irudikatz e n (repr e s e n t ) baitizkigut e gauz a k,
itxuron bidez subst a n t zi a partikul arr e n esp e zi e a k bereizt ek o, subst a n t zi ok zein ego er a t a n dau d e n
som a t z e k o et a, ondorioz, geur e pre mi e t a r a k o hart u et a era biltz eko gaitz e n gar el arik. Horrela,
zurit as u n a r e n edo mingo s t a s u n a r e n ideiak, gorp ut z bat ek bera u gog a m e n e a n dago e n mod u a n
era git ek o due n ah al ari era nt z u n e z , eduki ah al due n edo beh a r luke e n bat etortz e guztia dauk a
gug a n dik kanpok o gauz eki n. Eta gure ideia baku n e n et a gauz e n exist e n t zi ar e n art eko bat etortz e
hori nahiko da ez a g u t z a erre al er a k o » (Ents ei ua , IV.iv.4).
Pasart e hon e t a n zuritas u n a ideia baku n e k o adibid e bat da. Haler e, best e batz ut a n lore jakin
bat ek o zurita s u n a aipatz e n du halako ideia bat e n adibid e gisa ( Entsei u a , II.ii.1). Lehe n kasu a n

8. unibert s al bat e n aurr e a n gau d e ; bigarr e n e a n , partikul ar abstr a kt u bat e n aurre a n . «Lore hon e n
zurit as u n a » bez al ako partikular abstr ak t u a k ( tropoa k ) et a unib ert s al abstr a kt u a k («zurit a s u n a »)
edo partikular konkret u a k («lore hau ») oso ezb er di n a k dira. Egile batz uk Locker e n teori an
inkonsi st e n t zi a bat aurkitu dut el a ust e izan dut e. Zen b ait egilek ideia baku n a k partikul ar
abstr a kt u e ki n lotze n ditu, best e batz uk, unibert s al e ki n. Haler e, bere teori a erre pr e s e n t a z i o n al a r e n
ara b e r a , bereizk et a ez da Lockere n t z a t araz o iturri30.
Aipat ut a k o egile ek pertz e p zi o a inpresio huts a dela ulertz e n due n ikusm ol d e a n sost e n g a t u z ,
ideia isla bat bailintz a n arinki definitz e n dut e. Sentip e n a k ez dira goga m e n e a n inprim a t z e n
argiz ariko xaflatxo bat e a n bez al a. Bere barn e a n erald a t z e n dira gog a m e n a r e n izaer a aktibo ar e n ,
pent s a t z ail e a r e n , indarr a g a t i k. Hau kolore jakin bat e k o inpresio a, adibid e z, zuritz at hartz e n den
proz e s u a da. Errepr e s e n t a zi o proz e s u bat non, senti p e n land u g a b e a pertz e p zio esa n g u r a d u n a
bihurtz e n den. Best el a esa t e k o: inpre si o bat e k partikul ar bat e n est a t u s a du, pertz e p zio
senti g arri a n, orde a , gauz e n kontzi en t zi a dugu hau e k partikul ar abst r a kt u a k bailiran. Modu
hon e t a n azaltz e n du Lockek esp e ri e n t zi a konkret u e t a t i k kontz e p t u e t a r a gar a m a t z a n bide ar e n
hast a p e n a , gur e intel ekzioa, pent s a m e n d u a et a mintz a m e n a esp e ri e n t zi a n gert a t u t a k o oinarrizko
entit at e e t a t i k eraikiak direl a azpi m a rr a t z e n due n ikus m ol d e enpirist ari eut siz.
Aipat ut a k o bide a best el ak o ideiez osat urik dago ere, ideia konpl e x u e z , hain zuzen. Hau ek
ideia baku n e n elkarke t e z gert a t z e n dira. Esat er a k o, zurit as u n a , goxot a s u n a et a solidot a s u n a r e n
ideia baku n e k azukr e- kozkor bat e n ideia konpl ex u a osatz e n dut e, Lockek ideia mot a biak
ezb er di n tz e n ditu gog a m e n a k haiek egit eko era bili ditue n proz e d u r a ezb er di n e n arab e r a : ideia
baku n e n kasu a n gog a m e n a k pasiboki dihard u, et a aktiboki ideia konpl ex u e n kasu a n ( Ents ei ua ,
II.xii.1). Azalpe n hon e k okerku n t z a r a era m a n gaitz ak e . Aipatu den legez, pertz e p zio
es a n g u r a d u n a k goga m e n a r e n jardu er a z beh a r du. Ideia konpl ex u e n ekoizp e n e a n gog a m e n a k
due n izaer a aktibo a ideia konpl ex u ezb er di n e t a r a era m a n g o gaituzt e n ekintz a berezi e n
burutz a p e n ezb er di n e tik dator. Ideia baku n e n et a ideia konpl ex u e n art eko oinarrizko alde a
hon e t a n datz a gehi e n bat: ideia baku n a k erre alit a t e fisikoak det e r m i n a t u rik dau d e (berrikiago
es a n g o gen uk e erre alit a t e hori ez dago el a objekt u e z soilik osat urik, egiturat ut a k o objekt u e z
baizik), ideia konpl ex u a k, printzipioz bed e r e n , nahi dugu n eran osa genitz ak e e n art e a n .
Ents ei ua n ideia mot a ezb er di n e n ez au g a r ritz e bat esk aint z e n da, bai baku n e n a bai
konpl ex u e n a . Lehe n e n g o e n art e a n sentip e n a r e n ideiak ber eizt e n dira, hau da «ka n p ok o »
senti m e n e n bidez lortut ak o a k, et a hau s n a r k e t a r e n ideiak, hau da «b ar n e k o » senti m e n a r e n bidez
lortut ak o a k, hots, haut e m a n a , goga m e n a et a nahi m e n a bez al ak o ideiak. Atsegi n ak et a
ats ek a b e a k , goz a m e n a k edo larrit as u n a k ideia baku n e n mod u ezb er di n a k osatz e n dituzt e ere bai.
Lockek, best al d e , ideia konpl ex u e n tipologi a bi eskai ntz e n ditu. Lehen e n g o a azt ert u t a k o
objekt u mot a ezb er di n ei dagoki e (sust a n t zi ei, mod u ei, edo erlazioei). Bigarre n a goga m e n a k ideia
baku n a k elkartz e r a k o a n egit e n ditue n era gike t a ezb er di n e n ara b e r a zertz e n da (elkartz e a , elkart u
gab e erkat z e a edo ideiak bat a best e e t a t i k ber eizt e a r e n arab e r a ).
Halere, sailkak e t a hau e n ulerkun t z a egokia Locker e n teori ar e n best e alde garr a n t zit s u bati
so egit e a n soilik lor dait ek e , koalitat e lehe n e n et a bigarr e n e n teoriari, hain zuen. Teoria hau
Entsei u a ren zientziar e n filosofiari dagokio ber eziki.
Desc a rt e s e k senti p e n e n et a gauz e t a n egiazki dago e n a r e n art e a n , hots, senti p e n horiek
era git e n dituzt e n koalitat e r e n art e a n des b e r di n d u zuen. Zientziari dagokio, jatorria n, koalitat e r e n
ikerku ntz a . Lockek, alder a n t ziz, zientzi a sentip e n e ki n lotzerik bad a g o e l a onar g a r ri egit e n saiatz e n
da. Pertz e p zio a k hal ako pertz e p zi o a k era git e n dituzt e n gorp ut z e n modifikazio et a tik alde n d u
ondor e n , Lockek ideia et a koalit at e a k ber eizt e n ditu:
«Gog a m e n a k bere baitan haut e m a t e n due n oro edo pertz e p zio, pent s a m e n d u edo
adi m e n a r e n zuzen e k o xed e den oro da nik ideia es at e n diod a n a ; et a gur e adi m e n e a n ideia bat
sort ar a z t e k o ah al m e n a ri ah al m e n hori due n subj ekt u a r e n koalitat e a deitz e n diot. Horrel a elurbol a

9. bat ek gure bait a n zuri, hotz et a biribilar e n ideiak sort ar a z t e k o ah al a duel arik, ideia horiek guga n
sort ar a z t e k o ahal m e n e i elurbol a n dau d e n e z koalitat e a k deitz e n diet; et a gure adi m e n e k o senti p e n
edo pertz e p zio ak diren e z ideiak deitz e n diet, et a batz u e t a n ideia horiez objekt u e t a n eure t a n
aurkituko balira bez al a mintz o baldin ban aiz ere, ideia horiek sort ar a z t e n dizkigut e n objekt u e n
koalit at e e z ari naiz el a ulertz e a nahi nuke » ( Ents ei ua , II.vii.8).
Behin esp e ri e n t zi ar e n azke n e n g o osa g a r ri ak norb a n a k o a r e n esp eri e n t zi a erre al ak ez direl a
finkat urik, esp eri e n t zi at z e n ditugu n gert a k a ri ak ez direla, alegi a, objekt u e n koalit at e a k baizik,
Lockek koalitat e mot a biak ber eizt e n ditu, lehe n a k et a bigarr e n a k . Gorput z e tik, edoz ei n ego er a t a n
dago el a ere, era b a t ban a e z i n a k diren a k halako a k non, gorp ut z horrek ber e gain era gi n d a k o
edoz ei n indarr e n ondorioz izan ditzak e e n gora- beh e r a et a aldak e t a guzti et a n koalit at e o k et e n g a b e
atxikitze n ditue n ei koalit at e lehe n a k deritz e. Ideia horiek solidot a s u n , hed a d u r a , irudia, higidur a
edo ats e d e n a , et a kopuru a r e n ideia baku n a k era git e n dut e guga n . Koalitat e bigarr e n a k , bere
aldetik, objekt u e t a n eur et a n ez er izan gab e hai en lehe n koalit at e e n bidez, hau da, ber e n alde
senti g aitz ak diren kolore, hots, zapor e et a horrel ak o e n bolu m e n , irudi, ehu n d u r a et a higidur a r e n
bidez, gug a n sentip e n ezb er di n a k sortz ek o ah al m e n a k dira.
Koalitat e mot a biek ekoiztut ak o ideiak ezb er di n a k dira bere jatorri kaus al e kiko dut e n
antz ek o t a s u n a del a et a:
«g o r p u t z e n leh e n koalit a t e e n idei a k koalit a t e hori e n an t z e k o t a s u n a k dira et a b er o ri e n
er e d u a k gor p u t z e t a n eu r e t a n exi sti t z e n dira e gi a z ki, b ai n a big a r r e n ko alit a t e e k gu g a n
sort a r a z t e n dit uz t e n idei e k ez dut e hai e n inol ak o an t z e k o t a s u n i k . Ez da g o gur e idei e n a n t z e k o
ez e r, obj e k t u e t a n e ur e t a n exi s ti t z e n de ni k. Idei a hori e n ar a b e r a kalifika t z e n dit u g u n
gor p u t z e t a n gur e bai t a n se n t i p e n a k er a gi t e k o ah a l m e n a b ai n o ez da g o ; et a idei a n goz o a ,
ur di n a , be r o a d e n a zati s e n t i g a i t z e n h al a k o ed o horr el a k o bol u m e n a , irudi a et a hi gi d u r a
b e s t e r i k ez da horr el a kalifika t u ri k o gor p u t z e t a n e ur e t a n » ( Ent s e i u a , II.viii.1 5).
Arazo gaitz a da lerro horiet a n antz eko t a s u n a z dioen a ulertz e a . Zein zentz u t a n
erre pr e s e n t a t z e n dut e antz er a k o mod u a n koalitat e lehe n e n ideiek et a zeine t a n ez dut e koalitat e
bigarr e n e k egit e n? Auzia hon ak o gald er a r e n antz ek o a da, hots: zein zentz ut a n da koadro bat
irudikatz e n due n a r e n antz ek o a ? Egind ak o gald er a k bad u ber e garr a n t zi a eza g u t z a erre al a izat eko
baldintz a finkatz e n baitu: ez a g u t z a erre al a da gauz e n (berai e n koalit at e lehe n e n ) antz er a k o a k
diren ideiei dagoki e n ez a g u t z a delako. Modu hon e t a n kart e si arr a r e n jeinu m altz urr e tik salbu
gelditz e n da teoria.
Baina koadro a r e n auzi a hari esk er ez a g u t z e n bad u g u , nola esa n gen e z a k e ber ar e n antz ek o a
dela? Ideia baku n a k sortz ek o printzipio enpirist ar e n aipa m e n soilar ekin ez dugu nahiko a.
Antzekot a s u n a r e n esk akiz u n a estrukt ur al a dirudi era b a t , hau da: ezb er di n a den ideia baku n orok
ber e ezb er di nt a s u n a r e n egokitz a p e n a izan beh a r du objekt u e n mun d u a n . Auzia ideia baku n e k
kanp oko mun d u a n erre pr e s e n t a t u t a k o difere n t zi ak gog a m e n e k o difere n t zi a erlazion al e t a n
m a nt e n t z e n diren «en pirikoki» azt ert z e a n datz a. Eta auzi hau ideia konpl ex u e t a n ere aurki
dez ak e g u .
Aldea hon e t a n datz a, ideia baku n e n kasu a n ondo et a est uki ma n t e n t z e n dela eskakizu n hori,
ideia horien izaer a dela et a, hau da, kanp oko objekt u e n (haie n koalit at e lehe n e n ) difere n t zi ek
det er m i n a t u rik dau d el a et a. Ideia konpl ex u e n kasu a n adi m e n a k difere n t zi a sist e m a ezb er di n a k,
mun d u a ri buruzko teori a ezb er di n a k, alegi a, osa ditzak e —gaurko hitzet a n , sort ut a k o
erre pr e s e n t a z i o a k ez dira bakarr a k—. Haiet ariko batz uk ez dira bat etorriko —ez dira antz ek o a k
izango— gur e mun d u erre al a r e ki n.
Azalpe n hau e k Locker e n zientziar e n filosofiar e n oinarri ato mi st a k finkatz e n dituzt e 3 1 .
Atomist e n fisika gorp uz kul arr a k mun d u fisikoa az al dez ak e azke n hau m at e ri a higikorr ek o zatiki
txikiez osat urik dago el a k o, gert ak a ri fisikoak mat e ri ak o zatiki edo partikula horien propi et a t e
geo m e t riko edo dina m iko e n bitart ez erre pr e s e n t a t u z azal dait ezk e el a rik. Fisikak feno m e n o fisikoak
azaltz eko erabiltz e n ditue n entit a t e epist e m ik o a k bat datoz, hain justu, objekt u e n bulkad a k

10. (kont akt oz sortut a k o higidur a) gug a n era gi n d a k o mod u baku n e n jatorrizko ideiekin (idei a baku n
bat et a ber ar e n erald ak u n t z a rik soilik sortut a k o ideia konpl ex u e ki n, alegi a), hau da: hed a d u r a ,
solidot a s u n a . higigarrit a s u n a edo higitu a izat eko ah al a, antz e m a n g a r ri t a s u n a edo antz e m a t e k o ,
pent s a t z e k o ah al a, exist e n t zi a, iraup e n a et a zenb a ki a ( Ents ei ua , II.xxi.75). Honel a bad a, hed a d u r a ,
solidot a s u n a , higigarrit a s u n a et a b a r r e k o ideiak hed a d u r a z , solidot a s u n a z , higigarrit a s u n a z et a b a r
osat ut a k o objekt u e k era gi n d a dau d e , et a horrek gug a n kolore a , dast a m e n a , hotz a, bero a
et a b a rr e n ideiak era git e n ditu.
Oraintx e uler gen e z a k e Locke et a Desc ar t e s elkarr e n g a n d i k urruntz e n due n a zer den
zientzi ar e n zere gi n a ri dagokion e a n . Desc a rt e s e k esa n d a zuen haut e m a t e n ditugu n senti p e n a k
era git e n dituzt e n koalitat e e n ikerket a —eta ez sentip e n e n a berai e n a— zela zientzi ar e n jatorrizko
zere gi n a . Lockek orain dioe n a da koalitat e lehe n a k et a bait a hai ek era git e n dituzt e n senti p e n a k
(ideiak) direl a mun d u a den bez al ak o erre alit at e objektibo a osatz e n dut e n a k Zientzi ari ber az,
jatorrizko ideia hau e n azt erk e t a dagokio.
Arestiko zeh az t a p e n a k egind a Lockek eza g u m e n a ideien art eko ado st a s u n a edo
des a d o s t a s u n a r e n pertz e p zi o a bez al a definitz e n du. Ezagut z a rik ziurren a eza g u t z a intuitibo a da,
hots, goga m e n a k ideia ezb er di n e n art e a n bereizi et a hei en art e a n erlazion a t z e k o due n
gait a s u n e t ik ondoriozt a t u t a k o a den a . Intuizioak eza g u t z a nab a ri a da m ai g u: adibid ez , zirkulu bat
ez del a lauki bat. Ezagu t z a ez nab a rir e n art e a n gauz a erreal e n ezag u t z a et a soilik abstrakt o a k
diren ideien eza g u t z a ber eiz genitz ak e .
Sust a n t zi e n (ideie n substr a t u m a diren a r e n ) kasu a n , ezgut z a r e n lehe n mot a objekt u e n
es e n t zi a erre al ei dagokio n a da —hau da, koalitat e lehe n e n ara b e r a aditz er a em a n dait ek e e n
barn e egiker a—; bigarr e n a es e n t zi a nomi n al ei dagokion a da. Hark soilik era gi n dez ak e
eza g u t z a r e n gehiku nt z a , sust a n t zi e n es e n t zi a nomi n al e n ez a g u t z a k ideiei zeinu berri ak (hitzak)
soilik gehitz e n dizkien bitart e a n . Adibidez, «urr e a »z urre a r e n ese n t zi a nomin al a ulertz e n bad u g u ,
hau da, horia, met aliko a et a abar den zerb ait, ber ari buruz horia dela esa t e a horitz at jotze n dugu n
zerb ait hori horia dela esa t e a r e n parek o a da.
Ideia baku n e n et a mod u e n (adibid ez, mor al ar e n et a mat e m a t i k a r e n ideien) eza g u t z a n
alder a n t ziz, es e n t zi a erre al ek bat egit e n dut e ese n t zi a nomin al e kin. Honel a, hiru lerro e n art eko
hut s u n e a due n irudia trian g el u a r e n ese n t zi a erre al a bez ai n nomin al a dugu. Ez da soilik izan
orokorr a atxikitz e n diogu n ideia abstr ak t u a , baizik et a bait a gauz a ber ar e n egiazko es e n t zi a ber a
ere (Ents ei ua , III.iii.18). Haatik, ideien ez a g u t z a erreala izan dadin ez da nahiko a es e n t zi a erre al e n
eza g u t z a soilar ekin; izan beh a r du, horrez gain er a , hare n es a n a h i a barn e h a r t z e k o nahiko a, et a ez
hitze n ordezk ak e t a huts al a soilik.
III. liburu a n hitzen azt erk e t a egit e n du Lockek, hizkuntz a r e n izaer a et a zere gi n a , alegi a.
Ideiak gauz e n zeinu a k, gauz e n erre pr e s e n t a z i o a k, diren bez al a, hitzak ideien zeinu ak dira, haiek
erre pr e s e n t a t z e n dituzt e, kom u nik a t u ah al a izat eko. Irudikatz e zere gi n biren art eko alde a hon e t a n
dago: ideiek objekt u e k era gi n d a k o zeinu nat ur al a k diren hein e a n erre pr e s e n t a t z e n dut e, hitzak,
orde a, ados t u t a k o et a hitzar m e n e z k o zeinu a k dira, zeine n esa n a h i a «h a u t a t u z » ezartz e n dugu n :
«...hitz ek gizaki en ber e ideia partikularr ak soilik adier a z t e n dituzt el a, hau erabat haut a z k o a
(arbitr ar y) den ez ark e t a r e n bidez gert a t z e n del arik, begi- bist ako a da gogo a n izan ez gero ideia
horiek m aiz ez dituzt el a best e e n g a n (hizkuntz a ber a dara bilt e n e n g a n ere) pizte n hitz horiek zeinu
mod u a n adier a zitz at ditugu n ideiak. Eta gizaki orok dauk a hitzak nahi ditue n ideien ordai n
bihurtz ek o ask at a s u n ken ezi n a, halako a, non inork ez due n ah al m e n ik best e a , berak era bilitako
hitz ber ak dar a biltz a n e a n , goga m e n e a n ber ak ditu e n ideia berb e r a k edukitz er a beh a rt z e k o »
(Ents ei ua , III.ii.8).
Alabai n a, hitze n es a n a h i a ez dat or ideia jakin batz ur e ki n hitzar m e n e z ez arrit ak o lotura
hut s e z finkat ut a. Ezinb e s t e k o a da entz ul e a k et a hizlariak ideia berb e r a antz e m a t e a . Hau ez da beti
gert a t z e n . Adibidez, hitzak ideia oso konpl ex u bat irudika dez ak e e l a k o et a, kasu horret a n , beraz,

11. zaila izango del ako gizaki guztie n g a n bere es a n a h i a ri eust e a . Hortik, ondoriozt a gen e z a k e auzi bat
dela hitz bat e k esa n a h i a duel a es at e a et a best e auzi ezb er di n bat hau edo best e es a n a hi a duel a.
Zailtas u n hau are a g o t u egit e n da gain er a , sarrit a n hizkunt z «ab u s u a k » gert a t z e n direlako.
Ester ak o, ideia argi et a ber eizirik adier a z t e n ez dut e n hitzak as m a t z e n diren e a n , edot a hitz bat
adier a z p e n ezb er di n e ki n era biltz e n den e a n et a abar.... Orokorki, bukatz e n du Lockek, zeinu e n
era bilp e n zuzen a ikertuko due n zientzia ber ezi bat beh a r dugu et a, ber eziki, artikulat u t a k o
soinu e n a ; zientzi a hau se mi oti ka da (Ents ei ua , IV.xxxi.4).
Argitar al di honi buruz.
Ents ei ua k eza g u t z a r e n teoria erre pr e s e n t a z i o n ali st a bat e n adibid erik argie n e t a riko bat
osatz e n du. Ezagu tz e n dugu ideiek et a mintz air ak mun d u a erre pr e s e n t a t z e n dut el ako. Irudika p e n
hori, ikusi den legez, era ezb er di n e z gert a t z e n da. Ideia batz uk objekt u a k erre pr e s e n t a t z e n dituzt e
haiekin dut e n antz eko t a s u n a dela et a; best e batz uk, orde a , ez dut e erre alit a t e a r e ki n zerikusirik.
Egiazki garr a n t zit s u a den a erre alit a t e a n dau d e n difere n t zi ak m a nt e n t z e k o funtzio
identifikatz ail e a r e n bet ekiz u n a bet e dez a t el a da. Ideiek, ber az, izen ek legez, objekt u a k
adier a z t e k o, erre pr e s e n t a t z e k o edo izend a t z e k o balio dut e. Betekizu n hau erab a t ordezk a p e n e k o a
edo bikari al a da. Ideiek et a objekt u e k erre pr e s e n t a t u t a k o objekt u e n lekua n dau d e n hein e a n
erre pr e s e n t a t z e n dut e.
Ideien et a mintz air ar e n bet ekiz u n ber eizi hau adier a z t e k o termi n o a to stan d for da «- en
ordez ego n ». Ents ei ua ren itzulp e n e t a n «adi er a zi », «erref e rit u », «es a n nahi » et a ab ar par eko e n
gisa agert z e n da hizkuntz a ezb er di n e t a n . Aukera hau e k «- en ordez egon »- aren berezit a s u n
ordezk a t z ail e a , bikarial a, est altz e n dut e, hain zuzen, ordezk a p e n politikoar e n an al o gi az azal
dait ek e e n a , et a Lockere n ikerket a zeh a t z a r e n gai a ere izan zen a.
Honako edizioa n «to sta n d for» «- en ordez egon », «ord e z k a t u », «ord ai n izan » gisa itzuli izan
da, nahiz et a zenb ai t e t a n esal di korapilat s u a k era gi n. Era bere a n , orokorr e a n Leibniz e n Nouv e a u x
Essais ean eusk ar a r a k o itzulpe n e a n erabilit ako ter mi nolo gi a erabili izan da. Berau, Sarrera hon e n
hasi er a n adi er azi dugu n legez, Ents ei ua ren solas al di- iruzkina da, non solaskid e bat e k Locker e n
obrar e n letra —eta ez soilik izpiritu a— zintzoki bere g a n a t z e n due n.
Andoni Ibarra
Logika et a Zientzi ar e n Filosofia Saila
Euskal Herriko Unibert sit a t e a
Oharrak
1 G.W. Leibniz, Giza adi m e n ari buruzk o ents ei u berriak , itzul. Imanol Unzurru nz a g a , Bilbo, Klasikoak 1996.
Halere, Leibnize n goga r p e n kritikoa k ez ziren 1765. urte a r t e argitar a t u k o. Alema ni a r filosofoak ez zuen begi
onez ikust e n haiek argit a r a at er a t z e a Lockek (hain justu 1704 a n hil zenak) oster a t z e k o auker a rik izan gab e.
Idazla n biren arte ko alder a k e t a bat e r a ko, N. Jolley, Leibniz and Locke: A Stud y of the New Essays on Huma n
Underst a n di n g , Oxford, Clare n d o n Press, 1984.

12. 2 Locker e n ideiak (et a ez baka rrik epist e m ol o giko e k) Frantzia n izan zuten lehe n harr er a r e n ikusp e gi bat er a k o
hona ko a k ikuska dait e zk e R. Hutc hi so n, Locke in France : 1688- 1734, Oxford, Voltaire Found a tion at the Taylor
Institution, 1991, J. Schosl e r, La Biblioth è q u e raisonn é e , 1728- 1753: les reactions d´ un periodiqu e français à
la philoso p hi e de Lock e au XVIIIe siècle , Oden s e , Oden s e University Press, 1985, J. Schosler, John Locke et les
philoso p h e s français: la critique de s idé es inné e s en France au dix- huitiè m e siècle , Oxford, Voltaire
Found a ti on, 1997, M.P. Thomp s o n
(argit.), John Lock e und Im ma n u e l Kant: historisch e Rez e p tion und geg e n w är tig e Releva n z , Berlin, Duncker &
Humblot, 1991.
3 J. Locke, Essai philoso p hi q u e conc ern a t l`ent e n d e m e n t hu m ain , E. Naert- ek pres t a t u t a k o berrar git a r aldia.
Paris, 1972. Zalant z a rik ga b e Leibniz ek frant s e s e z k o bertsio hau ber e eskut a n izan zuen, idazt e n ari zen
bitart e a n , bere Entseiu berriak egit e ko. Frant s e s e z k o argitalp e n a k idazlan a r e n zati batzur e n edukia aldat u
zue n, et a bere egitur a ere bai, Lehe n Liburua, adibidez, «Sarr er a »- tik alde n d u z,; «Sarre r a » eta gainon tz e ko
Entseiuare n art e ko erlazioa hobe t o egokitz e n zuen aldake t a suert a t u zen hau. Ingeles e z ko seigarr e n
argit a r al di a k alda ke t a gutxi ditu frant s e s e z ko argit alp e n hone n alde a n .
Locke zirkulu kart e si a r eta gas s e n di a r r e ki n zituen harre m a n estu a k, frant s e s e z ere liburu ar e n Epito m e
(«Laburp e n ») bat argit a r a t z e a era gi n zue n, Entseiuare n lehen argitalp e n a baino bi urte lehen a g o . Le Clerc- ek
bere Biblioth è q u e univ ers ell e (Amst e r d a m , 1688, urtarrila) aldizkari osp et s u r a ko pres t a t u t a k o laurog eit a
ha m a r orrialde baino gehi a go ditue n Epito m e hon e n izenbu r u a zen: «Extrait d´u n livre Anglais, qui n´e s t pas
encor e publié, intitulé: Essai Philosop hi q u e conce r n a n t l´Ente n d e m e n t , où l´on montr e quelle est l´éte n d u e
de nos conn ai s s a n c e s cert ai n e s, et la ma ni è r e dont nous y parve n o n s . Com m u ni q u é par Monsieur Locke».
4 An Essay Conc ernin g Huma n Underst a n di n g , A.C. Fras er- en argit alp e n a eta oharr ak (Dover argitalp e n a ),
Oxford, Oxford University Press, 1959, (2.bol.).
5 Lockek eza gu t u zue n giro aka d e m i ko a ri buruz, ikus. E.G.W. Bill, Education at Christ Church, Oxford 1650-
1800 , Oxford, Oxford University Press, 1988, eta W.N. Hargr e a v e s - Mawdsley, Oxford in the Age of John Locke ,
Norm a n , University of Oklaho m a Press, 1973. Ingalat e r r a k o gar aiko kultur az, R. Ashcraft, R. Kroll, P. Zagorin
(argit.), Philosoph y , Scienc e and Religion in England 1640- 1700 , Cambrid g e , Cambrid g e University Press,
1992.
6 Azkene a n ere Lockek osa gile titulua eskur a t u k o zuen 1674 a n, profesion alki inoiz arituko ez baze n ere; ikus
P. Roma n e ll, John Locke and Medicine: A New Key to Locke , Buffalo, N.Y. Prome t h e u s Books, 1984, eta K.
Dewhur s t , John Locke 1632- 1704, Physician and Philosoph er , New York, Garlan d, 1984 (jatorrizko argit. 1963).
Lockere n et a Boyle n art e ko harre m a n zientifikoaz bereziki, Ikus M.A. Stewa r d, «Locke ´ s Profes sio-
-nal Cont a c t s with Robert Boyle», Locke Newslet t er 12 (1981), 19- 44 eta P. Alexan d e r, Ideas, Qualities, and
Corpuscl e s: Lock e and Boyle on the External World , Camb rid g e , Cambrid g e University Press, 1985.
7 Cf. P.A. Schouls, The Imposition of Method: A Stud y of Descart e s and Locke , Oxford, Claren d o n Press, 1980.
8 Lan honeta n Locke sasoi batez (1686- 1689) lehen kondeare n bilobaren prezeptore gisa aritu zen, etorkizune an
Shaftesbury (1671- 1713) filosofoa izango zena eta Moralistak en egilea. (Klasikoak bilduma honetan argitaratut a
dago, itzul. Xabier Arregi). Shaftesbury Lockeren ikasletzat hartu ezin den arren, bere tutorearekin bat dator
Hobbese k gizakiari buruz zuen interpret a zioaren aurka, haren iritzia gizakia oinarrian izaki berekoia baizen. Baina
Locke kritikatzen du grekoen oreka eta harmoniaren idealik urruntzen delako. Bere iritzian gizakiaren izaera
sozialari buruzko Aristotelese n teorien ezagutza sakonago ak gaituko zukeen Locke eginbehar morala nahikunde
jainkotiarre nga n dik bereizteko, eta ongia, funtsean, gizakien eginbeh ar gisa ulertu ahal izateko, arrazoiak
gidatut ako sentime n e n harmonia gisa.
Lockere n filosofia mor al a ri buruz, cf. J. Colma n, John Locke’s Moral Philosoph y , Edinbur g h. Edinbur gh
University Press, 1983, eta J.M. Vienne , Experien c e et raison: les fonde m e n t s de la morale selon Locke , Paris,
Vrin, 1991.

13. 9 Cf. J. Lough, Locke ` s Travels in Franc e , Cambrid g e , Cambrid g e University Press, 1984.
10 M. Goldie, «John Locke ´ s Circle and James II», Historical Journal 35 (1992), 557- 582, M. Goldie, «John
Locke and Anglica n Royalis m », Political Studie s 31 (1983), 61- 65.
11 C.D. van Strien, British Trav ellers in Holland During the Stuart Period: Edward Brown e an John Locke
as Tourist s in the Unite d Provinc e s , Leide n, E.J. Brill, 1993.
12 Ingel e s liberalis m o a r e n jatorrira ko harre m a n horre n em a n ko r t a s u n a ri buruz, cf. F. Hugel m a n n , Die
Anfang e de s englisc h e n Liberalis- mu s; John Locke und der first Earl of Shaft e s b ur y , Frankfurt am Main, P.
Lang, 1992.
13 Cf. I. Harris, The Mind of John Lock e: A Stud y of Political Theory in its Intellect u al Setting , Cambrid- ge,
Ca mb rid g e Universit y Press, 1994.
14 Cf. P.A. Schouls, Reason e d Freedo m : John Locke and Enligh- ten m e n t , Ithac a, NY, Cornell University
Press, 1992 et a A.P.F. Sell, John Lock e and the Eighte e n t h- Century Divines , Car- diff, University of Wales Press,
1997. Lockek am e rika r konstit uzioa r e n idazke t a n izan zuen eragin a ri buruz, T.L. Pangle, The Spirit of Modern
Repu blicanis m: The Moral Vision of the American Found er s and the Philosop h y of Locke , Chicago, The
University of Chica go Press, 1988, et a S. M. Dworetz, The Unvarnish e d Doctrine: Locke, Liberalis m , and the
American Revolution , Durha m , Duke Univer- sity Press, 1990.
15 Lockere n pent s a m e n d u politikoa r e a n sarrer a bat er a k o, hau e x e k ikus daitezk e: V. Capp ell (argit ), John
Locke: Political Philosop h y , New York, Garland, 1992, J.W. Gough, John Locke ´ s Political Phyloso p h y: Eight
Studi e s, Oxford, Clare n d o n Press, 1973, P.C. Myers , Our Only Star and Comp a s s: Locke and the Strug gl e for
Political Rationalit y , Lanha m , Md., Rowm a n & Littlefield, 1998, J. Tully , An Approach to Political Philosop h y:
Locke in Cont e x t s , Ca mb ri d g e ; Ca mb ri d g e University Press, 1993, F. Aguilar Viquez, Orígen e s del liberalis m o:
teoría política de John Locke , Puebl a, México, Ed. de la Universid a d Popular Autóno m a del Estado de Puebla,
1992, A. Pezoa Bissier e s , Política y econo m í a en el pen sa m i e n t o de John Locke , Iruñe a, EUNSA, 1997, R. Polin ,
La politiqu e moral e de John Locke , New York, Garlan d, 1984. Lockere n test u politiko garra n t zizko e n bildu m a
bat e r a ko, ikus M. Goldie (argit.), Locke: Political Essays , Cambrid g e , Cambrid g e University Press, 1997.
16 John Locke, Essays on the Law of Nature , Wolfgang von Leyden- en argitalpen a, Oxford, Clarendon, 1954.
17 Lege hau ei buruz Lockek ulertz e n zuen a z, ikus R. Horowitz, J.S. Clay, D. Clay, Ques tion s on the Law of
Nature , Ithac a , NY, Cornell Universit y Press, 1990. Egoera natur al ari buruzko Locker e n eta Hobbe s e n
ikus m ol d e e n alder a k e t a bat e r a ko, ikus W. von Leyde n , Hobb e s and Locke, the Politics of Freedo m and
Obligation , New York, St. Martin´ s Press, 1982.
18 Lockere n iusn a t u r a li s m o a ri buruz, cf. C.B. Macph e r s o n , The Political Theory of Posse s siv e
Individualis m: Hobbe s to Lock e , Oxford, Claren d o n Press, 1962 (gazt el er a t u t a , La teoría política del
individu alis m o pos e sivo, Bartz elon a , Font a n ella, 1979), N. Bobbio, Locke e il diritto naturale , Torino, G.
Giappic h elli, 1963, A.J. Sim m o n s , The Lockea n Theory of Rights , Princet o n, NJ, Princeto n University Press,
1992, J. Tully, Lock e: droit naturel et propriét é , Paris, Press e s Universit air e s de Franc e, 1992, J. Herrer a
Madrigal, Jusnat uralis m o e ideario político en John Locke , Iztap al a p a , México D.C., Universid a d Autóno m a
Metropolit a n a , 1990.
19 Horiet a n da go e n teori a politikoa ri buruz konts ult a daitezke, R. Ashcraft e n a k, Locke ´ s Two Treatis e s of
Govern m e n t (Londr e s, Allen & Unwin, 1987) eta Revolution ary Politics & Locke ´ s Two Treatis e s of
Govern m e n t (Princ e t o n, NJ, Princ e t o n University Press, 1986; frant s e s e z : La politiqu e révolution n aire el les
«Deux traité s du gouv e rn e m e n t » , Paris, Press e s Universitai- res de Franc e, 1995) eta J. Dunn- en, The Political
Thoug h t of John Locke: An Historical Accoun t of the Argu m e n t of the «Two Treatis e s of Govern m e n t »
(Ca m bri d g e , Ca m- bridge University Press; frants e s e z , La pens é e politiqu e de John Locke: une prés e n t a tion
historiqu e de la thè s e expo s é e dans les «Deus traités deu gouv ern e m e n t » , Paris, Press e s Universit air e s de
Franc e , 1991). Bi ent s ei u e n interpr e t a zi o ezber din e n ebalu a k e t a bat er a ko, ikus E.J. Harph a m (argit .), John
Locke ´ s Two Treatise s of Govern m e n t : New Interpret a tion s , Lawren c e, Kan., University Press of Kansa s, 1992.
Entseiu e n ikerke t a r a k o gida egoki a da: D.Ll. Thoma s , Routle d g e Philosop h y Guideb oo k to Locke on
Govern m e n t , Londre s, Routle d g e , 1995.
20 Ikus M.H. Kram e r, John Locke and the Origins of Private Property: Philosophical Exploration s on
Individualis m , Com m u ni t y , and Equality , Cambrid g e , Cambrid g e University Press, 1997.
21 Eskubid e e k dituzt e n mu ga hau ei buruz, cf. C.K. Rowley (argit.), Property Rights and the Limits of
De mo crac y , 1993, G. Sre e niva s a n , The Limits of Lockea n Rights in Property , Oxford, Oxford Univer- sity Press,
1995.

14. 22 Marxek esplizituki aipa t uko du Locke lan- balioar e n teoriar e n aintzind a ri gisa. Cf. J.T. Peters, Der
Arbeits b e g riff bei John Locke im Anhan g: Locke s Plan zur Bekä m p - fung der Arbeitslosig k ei t von 1697 ,
Frankfurt 1997.
23 Adost a s u n a k ondoriozt a t u t a k o murrizku n tz ei buruz, ikus K.M. McClure, Judging Rights: Lockea n
Politics and the Limits of Cons e n t , Ithac a , NY, Cornell University Press, 1996, A.J. Simmo n s , On the Edge of
Anarch y: Lock e, Cons e n t and the Limits of Societ y , Princet o n, NJ, Princeto n University Press, 1993.
24 Lockere n hitza r m e n sozial ar e n eta best el ako hitzar m e n a r e n teorien arteko alder a k e t a bat er a k o, ikus
C.W. Christ op h e r (argit.), The Social Contract Theorist s: Critical Essays on Hobbe s, Locke, and Rouss e a u ,
Lanha m , Md., Rowm a n & Littlefied, 1998, R.M. Lemos, Hobbe s and Locke: Power and Conse n t , Athens,
University of Georgi a Press, 1978, A. Rapa- czynski, Nature and Politics: Liberalis m in the Philosop hi e s of
Hobb e s, Lock e and Rouss e a u , Ithac a , NY, Cornell University Press, 1987, J. Steinb e r g, Locke, Rouss e a u an the
Idea of Conse n t: An inquiry into the Liberal- De mo cra tic Theory of Political Obligation , West por t, Conn.,
Gre e n wo o d Press, 1978.
25 Lockere n bot e r e hirukot e a ez da, oster a Monte s q ui e u k ezarrit ako a r e n berdin a. Halere, Lockere n
bot e r e lege gil e a k frant s e s pent s a l a ri a k adier azit ako a r e kin bat egite n du. Cf. R. Meyer, Eigent u m ,
Repräs e n t a t i on und Gewalt e n t e ilu n g in der politisch e n Theorie von John Locke , Frankfurt am Main, P. Lang,
1990, M. Rostock, Die Lehre von der Gewalt e n t eilun g in der politisch e n Theorie von John Locke , 1974.
26 Cf. J.H. Franklin, John Lock e and the Theory of Sover eig n t y: Mixed Monarch y and the Right of
Resist e n c e in the Political Thoug h t of the English Revolution , Camb rid g e , Cambrid g e University Press, 1978, J.
Marsh all, John Lock e: Resist a n c e , Religion, and Respo n s a bility , Camb rid g e , Cam- bridge University Press,
1994.
27 Askatasun a helburu izanik hazteko Lockeren ikusmolde pedagogikoari buruz, ikus N. Tarcov, Locke´ s
Education for Liberty , Chicago, University of Chicago Press, 1984, L.N.C. de Loughlin, La educación en Locke ,
Buenos Aires, Editorial Huemul, 1966. Bere teoria ekonomikoari buruz, P. Kelly, Locke on Money, Oxford, Clarendon
Press, 1991 (2 bol.), K.I. Vaughn, John Locke: Economist and Social Scientist , Chicago, University of Chicago Press,
1980 (gazteleraz : John Locke, econo mista y sociólogo , México, Fondo de Cultura Económica, 1983), B.P. Priddat,
Das Geld und die Vernunft: die vollstandige Erschliessung der Erde durch vernunftge m ä s s e n Gebrauch des Geldes.
Über John Lockes Versuch einer naturrechtlich begrundet e n Ökonomie , Frankfurt am Main, P. Lang, 1988, N. Wood,
John Locke and Agrarian Capitalism , Berkeley, University of California Press, 1984. Gizarte zibilaren sekularizazioa
eta askata s un erlijiosoari buruz, F. Veci Rodríguez, La política secularizadora de John Locke , Barce- lona, Universidad
de Barcelona, M. Teddesc hi (biltz.), La libertà religiosa nel pensiero di John Locke , Torino, Giappichelli, 1990.
Toleran- tziaren printzipio moralari buruz, J.I. Solar Cayón, La teoría de la tolerancia de John Locke , Madril,
Universidad Carlos III, 1996, J. Horton & S. Mendus (argit.), John Locke, «A Letter Concerning toleration», in Focus,
Londres, Routledge, 1991, A. Wolfson, Locke´ s Defense of Toleration , Chicago, University of Chicago (doktorego
tesia), 1993.
28 Cf. J.L. Kraus, John Locke . Empiricist, Ato mis t, Conce p t u alist, and Agnostic , New York, Philosop hic al
Library, 1969.
29 1671 e a n zirriborro bi idatzi zi-tue n, idazke t a proze s u luzear e n hasier a izango ziren a k : An Early Draft
of Locke ` s Essay et a An Essay Conc erni ng the Understa n din g, Knowled g e , Opinion and Asse n t . Biak dira
euska r a g a r ri a k P. Nidditc h eta G.A.J. Rogers e n argit alp e n e a n (ikus bibliogr afia).
30 Bereizke t a hau da gaur egun go filosofian ezta b ai d a iturririk ema n k or r e n e t a riko a . Cf. K. Camp b ell,
Abstrac t Particulars , Oxford, Blackwell, 1990.
31 Hei n h a n d i ba t e a n Ga s s e n d i k e t a fra n t s e s m a t e r i a li s m o a k er a gi n d a .

15. Cf. R.W. Pus t e r , Briti sc h e Gas- s e n d i - Re z e p t i o n a m Beis pi el John Lock e s , Stu t t g a r t - Bad Can n s - ta t t ,
Fro m m a n n - Holz b o o d , 19 9 1 e t a J.W. Yolton, Lock e and Fren c h Mat erialis m , Oxfor d, Oxfor d Uni- ver si t y
Pre s s , 19 9 1 .
Bibliografia
1. John Lockeren lanak
1.1. Ingele s e z
The Works of John Locke (P. Nidditch- en eta J.W. Yolton- en argitalpena, G.A.J. Rogers- en begiradap e a n). Oxford,
Clarendon Press, 1997.
A Lett er Conc erni ng Toleration (J. Tully- ren argit alp e n a ). Indian a p olis, Hacket t Pub. Co., 1983.
Epistola de tolerantia = A Lett er on Toleration (argit alp e n elebidu n a , R. Klibansky- ren itzulpe n a eta
hitza urr e a , J.W. Gough- en sarr e r a eta oharr a k). Oxford, Claren d o n Press, 1968.
A Paraphras e and Note s on the Epistle s of St. Paul (A. Waimwrigh t- en argit alp e n a ). Oxford, Claren d o n Press,
1987.
An Essay Conc erni ng Huma n Underst a n di n g (J.W. Yolton- en argitalp e n a eta sarr er a). Londre s, eta b., Dent,
eta b., 1967- 1968.
An Essay Concerning Human Understanding (P. Nidditch- en argitalpena). Oxford, Clarendon Press, 1975.
Drafts for the ‘Essay Concernin g Hum a n Understa n din g’ and Other
Philosop hi cal Writings (P. Nidditch & G.A.J. Rogers argitalp e n a ). Oxford, Claren d o n Press, 1990.
Essay s of the Law of Nature (W. von Leyde n- en argitalp e n a ). Oxford, Clare n d o n , 1954.
So m e Thoug h t s Conc erni ng Education (J.W. eta J. Yolton- en argit alp e n a ). Oxford, Claren d o n Press, 1989.
Two Tract s on Govern m e n t (P. Abra m- en argitalp e n a ). Camb rid g e , Cambrid g e University Press, 1967.
Two Treatis e s of Govern m e n t (P. Laslet t- en argitalp e n kritikoa). Camb rid g e , Cambrid g e University Press,
1963- 1987.
The Reaso n a bl e n e s s of Christianit y as Delivere d in the Scripture s (J. C. Higgins- Biddle- ren argitalp e n kritikoa).
Oxford, Clare n d o n Press, 1998.
1.2. Gast el a ni a z
Carta sobre la tolerancia (P. Bravo Gala- ren itzulpe n a ). Madril, Tecnos, 1991.
Dos ensa y o s sobre el gobierno civil (F. Gimé n e z Gracia- ren itzulpe n a ). Madril, Espas a Calpe, 1997.

16. Ensay o sobre el ent e n di m i e n t o hu m a n o (E. O’Gorma n - en itzulpe n a ). Mexico, Fondo de Cultur a Econó mic a,
1956.
Ensay o sobre el ent e n di mi e n t o hu m a n o (M.E. García- ren itzulpe n a , S. Rábad e - ren sarr er a eta oharr ak).
Madril, Editora Nacion al, 1980.
Ensay o sobre el ent e n di mi e n t o hu m a n o (L. Rodrígu ez Arand a- ren itzulpe n a ). Madril, Aguilar, 1987.
Ensay o sobre el Gobierno Civil (A. Martíne z Paraíso- ren itzulpe n a ), Madril, Edicione s Alba, 1987.
Ensay o sobre el gobierno civil (A. Lázaro Ros- en itzulpe n a ). Madril, Aguilar, 1990.
Ensay o sobre el gobierno civil (A. Lázaro Ros- en itzulpe n a eta L. Rodrígu ez Arand a- ren sarr er a). Bartzelon a ,
Orbis, 1985.
La condu c t a del ent e n di m i e n t o y otros ensa y o s póst u m o s (A.M. Lorenzo Rodrígu ez- en itzulpe n a , sarr er a eta
oharr a k). Bartz elon a , Anthropo s, 1992.
La racionalidad del cristianis m o . Madril, Edicione s San Pablo, 1977.
Pensa mi e n t o s acerca de la educ ación (D. Barne s- en itzulpe n a eta oharr a k, H. Quick- en hitzaurr e a eta
biogr afi a kritikoa). Bartz elon a , Hum a ni t a s , 1982.
Pensa mi e n t o s sobre la educ ación (R. Lasal e t a- ren itzulpe n a ). Madril, Akal, 1986.
Seg u n d o tratado sobre el gobierno civil: un ensa y o acerca del verdad ero origen, alcanc e y fin del gobierno
civil (C. Mellizo- ren itzulpe n a , sarre r a et a oharr a k). Madril, Alianza, 1990.
Seg u n d o tratado sobre el gobierno civil (C. Mellizo- ren itzulpe n a ). Edicion e s Altaya, 1995.
1.3. Frantz e s e z
De la conduit e de l’ent e n d e m e n t (Y. Micha u d- en sarr er a, itzulpe n a eta oharr ak). Paris, Vrin, 1975.
Deux traité s du gouv e rn e m e n t (B. Gilson- en aurkez p e n a eta itzulpe n a ). Paris, Vrin, 1997.
Essai philoso p hiq u e conc erna n t l’ent e n d e m e n t hu m ain (E. Naert- en argitalp e n a , P. Coste- ren itzulpe n a ).
Paris, Vrin, 1989.
Lettre sur la toléranc e (J. Le Clerc et a J.-F. Spitz- en itzulpe n a , J.-F. Spitz- en sarr er a, bibliografia, kronologia eta
oharr a k). Paris, Flam m a ri o n, 1992.
Quelqu e s pen s é e s sur l’éduc ation (G. Comp a yr é - ren itzulpe n a , J. Chat e a u - ren sarrer a eta oharr a k). Paris,
Vrin, 1992.
Text e s sur la loi de nature , la moral e et la religion (J.-F. Spitz- en aurkez p e n a , itzulpe n a eta oharr a k). Paris,
Vrin, 1990.
Traité du gouv e rn e m e n t civil (D. Mazel- en itzulpe n a , S. Goyard- Fabre- ren kronologia, sarrer a, bibliogr afia eta
oharr a k), Paris, Garnie r- Fla m m a ri o n, 1984.
2. Biografia eta korre s p o n d e n t zi a
G. BONNOT. Les relations intellec t u e ll e s de Locke avec la France (d’après des docu m e n t s inédits) . Berkele y,
University of California Press, 1955.
M.W. CRANSTON: John Locke, a Biography . Oxford, Oxford University Press, 1985.
E.S. DE BEER (argit.): The Corres- pondenc e of John Locke . Oxford, Clarendon Press, 1979- 1989 (8 bol.).
P. LASLETT & J. GOUGH: The Library of John Locke . Oxford, Oxford University Press, 1965.
U. THIEL: John Locke mit Seb s t z e ui g ni s s e n und Bilddo- ku m e n t e n darge s t ellt . Reinb ek bei Hamb u r g, Rowohlt
Tasch e n b u c h Verlag, 1990.
J. YOLTON: A Locke Miscellany: Lock e Biograph y and Criticis m For All . Bristol: Thoe m m e s , 1990.
3. Bibliogr afia k
J.C. ATTIG: The Works of John Locke: A Compreh en sive Bibliography from the Sevent e e n t h Century to the Present .
Westport, Conn., Greenwood Press, 1985.
H.O. CHRISTOPHERSEN: A Bi-bliographical Introduction to the Study of John Locke . New York, B. Franklin,
1968.
R. HALL & R. WOOLHOUSE: Eigthy Years of Locke Scholarship: A Bibliograp hical Guide . Edin- burgh, Edinbur gh
University Press, 1983.

17. P. LONG: A Su m m a r y Catalogu e of the Lovelac e Collection of the Papers of John Locke in the Bodleian Library .
Oxford, Oxford University Press, 1959.
J.S. YOLTON (biltz.): John Locke: A Descriptiv e Bibliograph y . Bristol, Thoe m m e s Press, 1996.
4. Iruzkin eta Gida Liburu orokorrak
V. CHAPPELL (argit.): The Cam bridg e Com p a nio n to Locke . Camb rid g e , Cambrid g e University Press, 1994.
J.W. YOLTON: A Locke Dictionary . Oxford, Blackwell, 1993.
J.W. YOLTON: The Locke Read er Selec tion s form the Works of John Locke with a General Introduc tio n and
Com m e n t a r y . Cam brid g e , Ca mbrid g e University Press, 1977.
J.S. YOLTON & J.W. YOLTON: John Lock e: A Refere n c e Guide . Boston, Mass., D.K. Hall, 1985.
5. Monogr afia orokorra k
R.I. AARON: John Locke . Oxford, Clare n d o n Press, 1971.
R. ASHCRAFT (argit.): John Locke: Critical Asse s s m e n t s . Lon- dres, Routled g e , 1991 (4 bol.).
M. AYERS: Locke: Epist e m ol o g y and Ontology . Londre s, Routled g e , 1993 (2 bol.).
V. CHAPPELL (argit.): Locke . Oxford, Oxford University Press, 1998.
J. DUNN & I. HARRIS: Locke. Chelt e n h a m , E. Elgar Pub., 1997.
E. GARCIA SANCHEZ: John Locke (1632- 1704) . Madril, Edicio- nes del Orto, 1995.
N. JOLLEY: Locke . Oxford, Oxford Universit y Press, 1999.
J.D. MABBOTT: John Locke . Oxford, Oxford University Press, 1980.
J.L. MACKIE: Proble m s from Lock e . Oxford, Claren d o n Press, 1976.
W.M. SPELLMAN: John Lock e . New York, St. Martin’s Press, 1997.
T.E. WEBB: The Intellec t u alis m of Locke: An Essay (J. Yolton- en sarrer a berriar ekin). New York, B. Fran- klin,
1973.
R.S. WOOLHOUSE: Locke . Brigh- ton, Harve s t e r Press, 1983.
J.W. YOLTON: John Lock e and the Way of Ideas . Oxford, Oxford University Press, 1956.
J.W. YOLTON: Locke, an Introduc- tion . Oxford, Blackwell, 1985.
6. Entseiua z et a Locker e n eza gu t z a r e n teoriaz
W. CARROLL: A Disserta tion upon the Tenth Capter of the Fourth Book of Mr. Locke’s ‘Essay Concernin g
Hum a n Underst a n di n g’ (J.W. Yolton- en sarre r a berriar e kin). Bristol, Thoe m m e s Press, 1990.
V. CHAPPELL (argit.). John Locke: Theory of Knowle d g e . New York, Garland, 1992.
J.J. DENKINS: Underst a n di n g Lock e: An Introduc tion to Philo- soph y Through John Locke’s Essay . Edinbur g h,
Edinbur gh University Press, 1983.
F. DUCHESNEAU: L’e mpiris m e de Lock e . Le Haye, M. Nijhoff, 1973.
A. GONZALEZ GALLEGO: Lo-cke: e m piris m o y exp erien cia . Bar- tzelon a, Montesino s, 1984.
P.J. HERRAIZ MARTINEZ: La conci e n ci a en el ‘Ensayo sobre el ente n di mi e n t o hu m a n o’ de John Locke:
actividad y pasividad . Madril, Universi d a d Complut e n s e - Dpto. de Filosofía I (Doktor e g o Tesia), 1993.
E.J. LOWE: Routledge Philosophy Guidebook to Locke on Human Understanding . Londres, Routledge, 1995.
T. MELENDO: John Locke: ensa y o sobre el ente n di mi e n t o hu m a n o . Madril, E.M.E.S.A., 1978.
I.C. TIPTON (argit.): Locke on Huma n Underst a n di n g. Select e d Essay s , 1977. Gazteler a t u a : Locke y el
ent e n di m i e n t o hu m a n o: ensa y o s esc ogido s . Mexico, Fondo de Cultura Econó mic a, 1981.
K.-F. WALTER: Der Sac hv e r h alt bei John Locke . Hamb u r g, Kovac, 1995.
N. WOOD: The Politics of Locke’s Philosophy: A Social Study of «An Essay Concerning Human Understan- ding» .
Berkeley, University of Califor- nia Press, 1983.
R.S. WOOLHOUSE: Locke’s Philosop h y of Scienc e and Knowled g e: A Consid eration of So m e Aspec t s of ‘An
Essay Conc er- ning Huma n Underst a n di n g’ . New York, Barne s & Noble, 1971.

18. J.W. YOLTON: Locke and the Comp a s s of Hum a n Understa n din g; a Selectiv e Com m e n t a r y on the ‘Essay’.
Ca mb rid g e , Ca mb ri d g e Universit y Press, 1970.
7. Locke test ui n gu r u enpirist a n
M. ATHERTON (argit.): The Empiricist s: Critical Essay s on Locke, Berkele y, and Hum e . Lanha m, MD, Rowm a n
& Littlefield Publishe r s, 1998.
J.F. BENETT: Locke, Berk el e y , Hum e : Central The m e s . Oxford, Claren d o n Press, 1971.
J.D. COLLINS: The British Empiricist s: Locke, Berkele y, Hum e . Milwauke e , Bruce Pub. Co., 1967.
R.A. MALL: Der operativ e Begriff des Geist e s: Locke, Berkele y, Hum e . Freibur g, K. Alber, 1984.
I. MARTINEZ LIEBANA: El proble m a del conoci mi e n t o del mu n d o ext erno en Descart e s , Locke y Berkele y .
Madril, Eos, 1996.
D. MORILLO-VELARDE TABERNE: Locke y Hum e . El e m piris m o: conoci mi e n t o y ética . Madril, Mare Nostru m
Edicione s Didáctic a s, 1992.
H. PANKNIN: Die trans z e n d e n t al e Bede u t u n g der Kraft in der

19. Erke nn t ni sl e hr e Locke s und Hum e s . Frankfurt am Main, P. Lang, 1992.
S. PRIEST: The British Empiricist s: Hobb e s to Ayer . Londre s, Penguin Books, 1990.
J.J. RICHETTI: Philosop hi cal Writing: Locke, Berkele y, Hum e . Cambrid g e , Mass., Harvard Univer- sity Press,
1983.
8. Locke a r ikaske t e n aldizka ri a
The Locke New sle t t e r: An Annual Journal of Locke Rese arc h .
(Editore a : Roland Hall). Sum m e r - fields, The Glade, Escrick, York YO4 6JH, Erresu m a Batu a.
GIZA ADIMENARI
BURUZKO ENTSEIUA
Lau liburut a n
J. LOCKE
Aitone n se m e a k idatzia
Bizi-arn a s a haurd u n a r e n sab el e a n nola sartz e n den et a haurr a nola hez ur m a m i t z e n den ez
dakizu n bez al a, ez dakizu ere nola dihar d u e n gauz a guzti en egile den Jainkoak. Koh.11,5.
Qua m bellu m est velle confiteri potius nescir e quod nesci a s, qua m ista effutie nt e m
nau s e a r e , atq u e ipsu m sibi displicer e. Ziz. De Natur. Deor. I,i.
LONDRES
Eliz. Holt- ek inprim a t u a , Thom a s Bass e t- entz a t, Georg e in Fleet Kalea n, St. Dunst a n Elizare n
ondo a n
MDCXC

21. TOMAS, PEMBROKE ETA MONTGOMERYko
Konde Jaun Ohora g a r ri ari
Cardiffko Herb ert Baroia
Jauna:
Zeur e begira d a p e a n hazi et a zeur e agind u z mun d u a n zeh ar ibiltzer a jalgi den Trat at u hau,
ber ezko esku bi d e z bez al a dat or berriro zuga n a duel a zenb ait urt e agind u zenion bab e s a r e n bila.
Ez dut nik, ez, inola ere ust e liburu bat e n hasi er a n jarrit ako ezein izen ek, han di e n a izand a ere,
est al litzake e nik bert a n aurki dait ezk e e n m e nt s- akat s a k. Inprim a t u riko gauz e k ber e n balioar e n edo
irakurl e e n gust u e n ara b e r a beh a r dut e behin dela zutik iraun behin erori. Baina egia erdie st e k o
nahi izan dait ek e e n gauz a rik one n a norb ait e k norb e r a ri zintzot a s u n e z et a inolako aurr eiritzirik
gab e entz ut e a delarik, ez da inor egoki a go rik zu neur e jaun hori baino, niri me s e d e hori
esk aint z e k o, egi ar e kin harr e m a n hert si a n izat eko auk er a ukan baituz u hare n gord el e k u
ezkut u e n e t a n . Ezagu n a zara zu, jaun a, gauz e n eza g u t z a abst r a kt u et a orokorr e n e t a n esp e k ul azio
oso aurrer a t u e t a r a heldu zarel ak o ohiko met o d o e n irispid etik hara g o , halat a n heldu ere, non zuk
Trat at u hon e t a k o ah al e gi n a ri em a n d a k o oniritziak et a baiezko a k irakurri gab e gaitz et si a izat etik
bab e s t u k o baitut e et a ohiko bidetik kanpo egot e a r r e n aintz at hart u gab e utziko lirat ek e e n zenb ai t
at al nolab ai t balioet si ak izat e a era gi n e n baitut e . Berrita s u n egoz p e n a akus a zi o izugarri a da,
gizakie n buru az ber a u e n ileord e a z bez al a x e , mod a r e n ara b e r a erra n nahi bait a, juzga tz e n dut e n e k
era biltz e n dut e n a , onart uriko doktrin e t a t ik alde n t z e n den inork arraz oi ukan dez ak e e n i k inoiz
am e tit u gab e . Egia, berrire n berri aurk ez t e n den e a n , ia inoiz ere ez da bozket a z onartz e n et a,
horre g a tik, iritzi berriak sus m a g a r ri ak izat e n dira beti et a aurk at u a k esku a rki, oraindik ohikoak ez
direl ako best e rik gab e . Baina egia, urre a bez al a, ez dago egiatik urrun a g o , m e a z ul otik at er a berria
delako. Probak et a azt erk e t a k em a n beh a r diot e balioa, et a ez inongo antigu al ek o mod a k; et a
publikoki onart uriko mold erik ez ukan arre n, nat ur a bera bez ai n zah arr a izan dait ek e hala ere,
edo n ol a ere ben e t a k o t a s u n gutxi a go k o a izan gab e . Zuk, jaun a, hon e n adibid e garra n t zit s u et a
sines g a r ri ak em a n ditzak ez u, egie n aurkiku ntz a han di et a zab al ak, gaurd ai n o —zerb ait jakinar azi
nahi izan diezu n gutxi batz u e n t z a t izan ezik— ez ez a g u n a k izan diren a k, era b a t esut alit a eduki
barik jend a u r r e a n aurk ez t e a ontz a t har dez az u n e a n . Haux e ere arraz oirik aski litzat ek e, best e rik
ez ban u ere, Entsei u hau zuri dedika tz e k o. Eta lan hon ek bad u e n e z nolab ai t ek o ados t a s u n txikiren
batz uk hain arak e t a berri, zeh a t z et a iraka s g a r riz land u dituzu n zientzi e n sist e m a k o at al
batz u e ki n, ohor e han di a litzat ek e niretz a t utziko baz e ni t harrok eri az agert z e n zure e t a tik oso
ezb er di n a k ez diren pent s a m e n d u e t a r a heldu naiz el a han et a he m e n . Zuk, neur e jaun horrek, zeuk
em a n d a k o bultz a d a z nire lan hau mun d u a n agertz e a egoki ikusiz gero, esp e r o duket hau arraz oi
bat izat e a zuk noizbait aurr er a g o jotzeko; et a utziko didaz u es at e n hori egin az mun d u a ri,
irakurtz ek o pazien t zi a bad u t e , berai e n itxarobi d e a egiazki m er e ziko due n zerb ait e n bahi a em a n e n
diezul a. Honek, jaun a, argi uzt e n du nolako opari a dagizu d a n ; gizon txiro bat e k ber e auzo han diki
et a aber a t s a ri egit e n dion a bez al ako a dela, zeinek ez due n gaizki hartz e n hark esk aint z e n dion
lorez edo frut az bet e riko otzar a, nahiz et a ber e bar at z e a n askoz gehi a g o et a hob e a k ukan. Baliorik
gab e k o gauz a k ere balioa hartz e n dut e begiru n e a , esti m u a , et a esker ona adi er az t e k o esk aint z e n
diren e a n ; zuga n a k o senti m e n d u horiek m ailarik gore n e a n edukitz eko hain arraz oi asko et a

22. indart s u a k eskai ni dizkidaz u, jaun a, non, horiek dauzk a n a ri nik eskai nit ak o a k horien neurriko
baliorik gehit u ah al balio, harrok e ri az es a n e n bainuk e et a segu r u zuk hart u duz un oparirik
ab er a t s e n a egin dizud al a. Honet a z bai nago el a ziur: argi ibili beh a r dud al a zuga n dik hart u ditud a n
m es e d e e n zerre n d a luzea aitortz ek o ab a g u n e orore n bila, me s e d e o k ber e n e z han di et a
garra n t sit s u a k izan arre n, are han di a g o bihurt u baitira eur e n lagun beti izan dituzt e n zure
prest a s u n , ardur a et a onb e r a t a s u n a g a t i k et a lagu n d u nahi a g a tik. Honi guztiari gain er a k o a ri pisu
et a ats e gi n han di a g o a em a t e n dion zerb ait gehit u nahi izan diozu: ontz a t duzu ni zure begiko
izat e a et a tart et x o bat utzi didaz u zure pent s a m e n d u onet a n , zure adiskid et a s u n e a n es at e r a
nindo a n . Hau, jaun a, zure hitzek et a egintz ek halat a n adier a z t e n dut e ab a g u n e a dago e n guztia n,
best e batz u ei, ni han ez nago el a, mintzo zatz aizkie n e a n ere, non ez den harro p u z k e ri a nik edon o rk
daki en a aipat z e a ; aitzitik, gizabi d e falta litzat ek e hainb e s t e lekukok egu n e r o es at e n didat e n a ez
aitortz e a , hots, asko direl a zurekiko zordu n egit e n naut e n zure me s e d e a k . Esker oneko izat e n
lagun diez a d a t e n nahi dut, zurekiko ditud a n era nt z u kizu n han di et a hazkorr ez konb e n t zitz e n
naut e n errazt a s u n beraz. Honet a z behintz a t ziur nago: Adi m e n ari buruz adi m e n izpirik gab e
idatziko nuke el a eran t z ukiz u n horiekiko sentikort a s u n bizien a ez ban u et a une hon e t a n dauk a d a n
auk er a galduko ban u mun d u a r e n aurre a n testig a n t z a em a n et a argi uzt eko zenb a t e r ai n o izan
beh a r dud a n et a naize n.
Neur e jaun hori,
zure zerbitz ari apal e n et a esa n e k o e n a .
JOHN LOCKE.
D ORSET C OURT , 168 9ko mai atz a r e n 24a n

24. IRAKURLEARENTZAKO
ESKUTITZA
Irakurl e:
Zeur e esku e t a n jartz e n dut nire ordu asp e rt u libre e t a k o diberti m e n d u a izan den a. Zuretz a t
ere horrel a bad a et a liburu hau irakurtz e a n nik idazt e a n uka n dud a n ats e gi n a r e n erdia
zeu g a n a t z e n bad uz u, gast a t u riko diruaz gutxi gogor a t u k o zara, ni lan hon ek ekarrit ako neke e z
bez ai n gutxi non b ait. Ez hart u hau nire lanar e n gom e n di o t z a t ; gust ur a egin dud al a diots u d al a k o,
ez at er a ondorio mod u a n bukat u a den e a n begiko e gi dud al a. Belatz az heg a t x a b a l e t a n et a
txolarr e t a n dabile n a k ez dauk a entr e t e ni m e n d u txikiago a —ehiz aki asko urriago a bai bain a—,
best e zerb ait han di a g o t a n ari den a k baino. Eta trat a t u hon e n gai az, ADIMENAZ, gutxi daki,
arim ar e n ahal m e ni k gore n a izanik, best e guztiak baino ats e gi n han di a g o z et a iraunkorr a g o z
era biltz e n dela ez daki en a k. Adime n a k egiari buruz egit e n ditu e n bilaket a k bel atz az edo best el a
egind a k o ehiz ar e n antz ek o a k dira, jazartz e a ber a delarik ats e gi n a r e n zati han di bat.
Goga m e n a k ez a g u t z a r a n t z egit e n due n urrat s bakoitz e a n aurkikunt z a r e n bat egit e n du,
berri a ez ezik, une horret a r a k o bed e r e n one n a ere bad e n a .
Izan ere, adi m e n a , begi a bez al a, objekt u ei buruz begir at u huts e z juzgat u z, desk u b ritz e n
due n a z pozik aurkitz e n da et a ihes egit e n dion a g a t ik, ezez a g u n zaiolako, ats e k a b e ri k sentit u gab e .
Horre g a tik esk al e t z a gaindit u et a, esk at uriko iritziet a tik alferk eri a n bizitze ar e ki n kont e n t a t u gab e ,
ber e pent s a m e n d u a k egia bilatz eko et a egiari jarraitz eko lane a n ipintz e n ditu e n a , azt ertz e n due n a
azt ert u, ez da ger a t uk o ehizt ari ar e n plaz errik gab e; jazarp e n a r e n une bakoitz e a n hare n neke a k
ats e gi n e n bat e n saria ukan e n du, et a, gauz a han dir e n bat lortu duel a es at e rik ez due n e a n ere,
arraz oiz pent s a t u k o du ez duel a den b or a alferrik galdu.
Hau, irakurl e, bere n pent s a m e n d u a k ask e utzi et a ber ai ei jarrai idazt e n dut e n e n
etret e ni m e n d u a duzu; bain a zuk ez duzu haien inbidiarik ukan beh a r entr e t e ni m e n d u hori del a
et a, zere n antz ek o olget a r a k o auker a eskai ntz e n baitizut e zeur e pent s a m e n d u e k , irakurtz e a n zure
zeure pent s a m e n d u e z baliat u nahi bad u z u. Bera u ei nagoki e, zeur e a k badit uz u, bain a
inoren g a n d i k maile gu z hart u a k badit uz u, bost axol a zer nolako ak diren, ez bait a biltz a egi ar e n
atz etik, iluna go den zerb ait e n atz etik baizik; et a best e bat e k agind uriko a dioen a k edo pent s a t z e n
due n a k ez du mer ezi es at e n edo pent s a t z e n due n a z inor ardur a r t z e rik. Zeur e kabuz juzgat z e n
bad uz u bad a kit zintzo zabiltz al a, et a edoz ei n kritika egind a ere ez dut minik edo irainik jasoko.
Zere n, Trat at u hon e t a n ageri den orore n egi az erab a t konb e n t zit urik nago el a egi a den arre n, nik
neur e buru a erraku n t z a k egit ek o gaitz at dauk a t , zeu eduki zaitzak e d a n neurri a n, et a bad a kit
liburu hon ek, zuri dagokiz u n e z , zutik badira u edo beh e r a bad a t o r, ez del a izan e n nik beron e t a z
dud a n iritziag a tik, zuk zeuk dauk a z u n a g a t i k baizik. Liburu hon e t a n gauz a berri askorik edo zerikasi
han dirik aurkitz e n ez bad uz u, ez niri egotzi horre n erru a; ez dut idatzi gai a me n p e r a t z e n

25. dut e n e n t z a t et a ber e n adi m e n a ondo eza g u t z e n dut e n e n t z a t , neur e inform a zi o a r a k o et a gai hau
beh a r bez ai n b a t e a n ez zut el a eza g u t z e n aitort u izan didat e n neur e lagun gutxi batz u e n t z a t baizik.
Ents ei u hon e n histori az zuri gogait era git e a beh a rr e z k o balitz, es a n e n nizuke bosp a s e i lagun
neur e lang el a n bildurik ginel a gai hon e t a t ik oso urrun dago e n araz o bat e z ezt a b ai d a t z e n et a ez
aurr er a ez atz er a ger at u ginel a ber e h al a alde guztiet a tik sortz e n ziren zailtas u n e n g a t i k. Aldi bat ez
lanbro art e a n et a nora e z e a n murgildurik gind uzk a t e n zalantz e n konpo n bi d e r a hurbiltz e a lortu
gab e ibili ondor e n , pent s a t z e n hasi nintz e n okerr eko bide a hart u gen u el a et a, halako gauz ak
ikertz e n jarri aurr etik, gure gait a s u n a k azt ert u et a gure adi m e n a zein objekt u ikertz eko bad e n et a
ez den gauz a ikusi beh a rr a zego el a. Lagun ei hau propo s a t u nien e a n , nire iritziareki n ados agert u
ziren bere h al a , et a gure lehe n ikerket a hurax e izan e n zela era b a ki gen u e n . Lehe n a g o inoiz
pent s a m e n d u a n era bili gab e k o gai bati buruz pres a z et a ongi eho gab e idatziriko zenb ai t
pent s a m e n d u izan ziren diskurt s o hon e t a r a k o lehe n sarbid e a . Eta horrel a kasu alit at e z hasi zen ak
lagun e k esk at u t a jarrait u zue n, et a loturarik gab e k o at al e t a n idatzi zen; tart e luze et a n albo bat er a
utzit a ego n ondor e n , berriz hartz e n nue n neur e aldart e a r e n edo ab a g u n e e n ara b e r a et a,
azke n e a n , osas u n araz o e ki n erretir at u t a ego n beh a rr a k astia esk aini zidan e a n , orain ikust e n
duzu e n orde n a n ant ol a t u nue n.
Idazt eko era desj arr ai hon ek bi akat s ekarri ditu best e a k best e: balitek e el a gutxie gi et a
gehi e gi esa t e a lan hon e t a n . Zerb ait falta dela aurkitz e n bad uz u, pozik ikusiko dut idatzi dud a n a k
nik aurrer a g o jo nez a n gur a izat er a era m a n zaitu el a. Gehi e gi bad e ritz oz u, gai ari egotzi beh a r
diozu erru a, zere n lum a pap e r e a n jartz e n hasi nintz e n e a n pent s a t u bainu e n gai horri buruz esa n
beh a r nue n guzti a orri bakarr e a n sart uko zela, bain a aurr er a g o et a zeres a n gehi a g o neuk a n;
aurkikun tz a berri ek are aurrer a g o nind er a m a t e n , et a gai a, ezari a n, hazi egin zen orain dauk a n
bolu m e n e r a heldu art e. Ez dut ukat uko orain due n baino zab al er a txikiagor a ekar dait ek e e ni k et a
at al batz uk labur dait ezk e e n ik, idazt ek o era bili den era, tart ek a- m art ek a et a et e n luze ak egind a ,
oso egoki a bait a behi n et a berriz gauz a bera es at e n ibiltzeko. Baina, egi a den mod u a n aitort urik,
orain nagi e gi edo lanp e t u e gi sentitz e n naiz hau laburtz ek o.
Badakit zein gutxi zaintz e n dud a n neur e izen ona, liburu hau burut s u e n a k —eta irakurle
jatorre n a k beti— ats e k a b e t z e k o mod uk o akat s e ki n at er az . Baina nagikeri a edoz ei n aitz aki az
kont e n t a t z e n dela dakie n a k bark at uk o dit neur e a ri gailent z e n utzi badiot, kontr a ez egit eko arraz oi
on bat dauk a d al a ust e dud a n hon e t a n . Ez dut, ber az, neur e defe n t s a n he m e n azald uko eze n,
nozio berak alder di difere n t e a k ditue n e z , kom e ni g a rri izan dait ek e el a diskurt so berar e n at al
ezb er di n a k froga t u edo argitz ek o nozio bat ber a erabiltz e a et a horrel ax e gert a t u dela diskurt s o
hon e n at al askot a n . Baina, hau albo bat er a utzit a, ez dut era g oz p e n ik garbi aitortz eko batz u e t a n
luze ekin diodal a argu m e n t u ber ari et a era difere n t e e t a n adi er azi dud al a oso as m o
ezb er di n a r e ki n. Nik Entsei u hau ez dut argit ar a t z e n pent s a m e n d u z luze ak et a atz e m a t e z azkarr ak
diren gizaki en inform a zi or ak o. Ezagut z a r e n m ais u horien aurre a n ni ikasl e sentitz e n naiz et a,
ber az, aldez aurr etik abis at z e n diet ez esp er o izat eko ezer he m e n d i k, guztia neur e pent s a m e n d u
lakarre n lanket a tik at er a t a k o a den e z , neur e neurriko gizaki en t z a t bait a egoki a. Hauek agi an ontz at
joko dut e nik neke a hart u izan a, egi a batz uk, bat ez ere gizart e a n errot uriko zenb ait aurreiritzik edo
ideie n eur e n abst r a kt u t a s u n a k zail bihur ditzak e t e n a k , mold e argi et a ulert err a z e a n aurkez t e k o.
Objekt u batz uk alde bat er a et a best e r a buelt a t u et a ikusi beh a r dira; nozioa berri a den e a n , et a
aitortz e n dut hau e t a k o batz uk niretz a t badir el a, edo bide arru nt e tik alde n t z e n den e a n , best e
batz u ei gert a t u k o zaien mod u a n , nozio horre n ikusp e gi sinple bat ez da aski izan e n guzti en
adi m e n e a n onart u a izat e a lortz eko et a inpresio argi et a iraunkorr e z bert a n finkatz ek o. Gutxi dira,
nire ust ez, eure n edo best e e n esp eri e n t zi a n ikusi ez dut e n a k era bat e r a propo s a t u rik oso iluna zen
nozioa, best e era bat e r a adier azit a argi et a ulerg arri gert a t z e n dela, nahiz et a gero gog a m e n a k
alde txikia idoro es al di horien art e a n , et a ulert u ezinik ger at u zerg a tik egin zaion zailago bat a
atz e m a t e a , best e a baino. Baina gauz e k ez dut e era gi n ber a gizaki bakoitz ar e n irudim e n e a n .
Gizakiok adi m e n e t a n ez gar a aho- sab ai e t a n baino berdin a g o a k , et a pent s a m e n d u bat era ber e a n