1. Монгол Улсын түүх V
-1-

2. Монгол Улсын түүх V
солигдож, бас дахин давтагдаж үл төгсөх цагтооллыгэвхэн элээж,
тасралтгүй хөиөрсеөр эдүгээг хүрч ирэв J3.
Үүнийг эгэл нэгэн хүмүүний ухааны саванд багтаан хадгалж,
үеэс уед алдаж гээлгүй ам дамжуулан өвлүүлэх боломжгүй ажээ.
Ийм учир бидний өндөр өвег дээдэс өөрсдийн амьдрал ахуй,
үнэлэмж хүслээ эд өлгийн зүйлс, хадны сүг зургаар ч болов
илэрхийлэн, хойч үедээ үлдээж, нийгмийн ой ухааны их өв санг
үүсгэи хөгжүүлсэн нь орчин чагийп түухэнд мэдээллийн чухал эх
сурвалж болсоор байна.
Хүн төрөлхтөн бичиг үсгийг бүтээи хэрэглэх болсон нь
гайхамшигт дэвшил төдийгүй аливаа улс үндэстнүүд өөрсдийнхөө
түүх, соёлын нандин өв уламжлалыг нийгмийн ой ухаанд
хадгалан үлдээхэд ихээхэн ач холбогдолтой зүйл болсон билээ.
Монголын ард түмэн төр ёсыг үүсгэн магадтайяа 20 зууныг
элээхдээ хэд хэдэн үсэг бичиг зохион хэрэглэж, бодит түүхээ судар
шашдирын хуудаснаа бичиглэн туурвиж үлдээж ирсэн бас нэгэн
баялаг уламжлалтай.
Манай түүх бичлэг нь эрт цагаас Монгол нутагт аж төрж
байсан овог аймаг, ард түмний ахуй байдал, нүүдлийн соёл
амьдральш гү'нээс үүсэн бүрэлдэж, баяжин хөгжсөөр ирсэн бөгөөд
ийм ч учраас "нүүдэлчдийн түүх бичлэг" ч гэж нэрлэгдэх нь бий.
«Монголын Нууц Товчоо», «Дорвөн төрийн арван буянт номын
цагаан түүх», «Богд Баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл», «Алтан
товч», «Эрдэнийн товч», «Эрдэнийн эрхи» гээд үе үеийн түүх-
бичгийн мэргэдийн туурвил бүтээлүүд нь нүүдэлчдийн амьдрал,
тэмцлийн түүхийн гэрч баримт болон үлдсэн бөгөед тэдгээрийн
агуулга, мэдээллийн үнэ цэнэ өнөө үед улам бүр өссөөр байна.
Моиголыихоотүүхийгбичиглэн улдээх ньдан ганц эрлэмтэн
түүхчдийн соиирхлын төдий зүйл биш байжээ.
Их Юан улсын үед Хубилай хаан түухчдийг сонгон цуглуулж
тусгай хүрээлэн байгуулан, улсынхаа түүхийг бичүүлж, Илхаадьш
дэмжлэгтэйгээр Персийн түүхч Ата-Малик Жүвейни «ЕртонциЙ1"
байлдан дагуулагчийн түүх»-ээ бичиж, Газан, Өлзийт хааны
зарлигаар сайд Рашид-Аддин тэргүүтэй түүхчид «Судрын чуулгап»
нэртдэлхийп улсуудын түүхийгтуурвиж байсан зэрэг түүхэн баримт
нь Монголын төр, түүний их, бага хаад түүх бичлэ1тээ онцгой
аыхаарч байсиыг гэрчилнэ.
Улсын түүх бичих ажлыг төрийн бодлогын хэмжээнд тавьдаг
уламжлал нь хожуу үед ч тасраагүй бөгөөд Богд Хаант Монгол
Улсын "олон ван, гүн, тайж, түшмэдийн гэрийн үеийн бичмэл
данс..., улсын шастирт Дотоод Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч
яамнаа эрхлүүлэн хариуцуулахаар" хуульчлан тогтоож, улмаар
улсын албан түүх зохиох тусгай комисс байгуулагдан «Зарлигаар
тогтоосон Монгол Улсын шастир»-ыг 10 орчим^ дувтэр болгон
зохиож байсан бол 1933 онд Бүгд Найрамдах Улсаа
тунхагласны 10 жилийн ой, Ардын хувьсгалын баяр наадмыг
зохион байгуулах комиссоос улсынхаа түүхийг 5 ботиор зохиож
нийтлүүлэх шийдвэр гаргаж байжээ. Түүнээс хойш удаа дараа
хэвлэгдэн гарсан «БНМАУ-ын түүх» хэ.мээх нэг ба гурван боть
зохиолууд нь мөн л тер засгийн албан ёсны
шийдвэрээр бичигдэн бүтээгдэж, хэвлэгдэн гарч байв.
XX зууны сүүлийн арван жилд дэлхий дахинаа өрнөсөн
-2-

3. Монгол Улсын түүх V
ардчилсан вөрчлөлтийн нөлөөгөөр манай Монгол улс эдийн засаг,
улс төр, оюун санааны амьдралын шинэ харилцаанд шилжиж,
иргэдийн үндэсний ухамсар сэргэн, эх түүхээ судалж мэдэх, түүнээс
суралцаж, сургамж авах, төр ёсоо бататган бэхжүүлэх сонирхол
хэрэгцээ өсч буй нөхцөл байдлыг харгалзан Монгол Улсын
Ерөнхийлөгч би 1999 оны 1 дүгээр сард "Монгол Улсын түүхийг
шинээр туурвин хэвлүүлэх" тухай зарлигийг гаргасан билээ. Энэ
дагууманайулсын холбогдох эрдэм шинжилгээ, судалгааны
байгууллагууд, түүхч эрдэмтэд, судлаачдынхаа мэдлэг чадвар, хүч
бололцоонд түшиглэн, мэрийн ажилласны дүнд «Монгол улсын
түүх»-ийн таван боть хэвлэгдэн та бүхний хүртээл болж байна.
Түүхийн бодитүйл явцболон хүний ой ухаандахьтүүний
хийсвэртусгал хоёрын харилцааг онолын танин мэдэхүйд түүхэн ба
логик зүйл хэмээх ойлголтоор дамжуулан илэрхийлдэг билээ. Тэгвэл
Монгол улсын нутаг дэвсгэртухаант хүмүүний өрнүүлсэн түүхэн
бодит үйл явц нь лавтайяа хэдэн' зуун мянган жил дамнан өрнөж
ирснийг манай түүхчид энэхүү таван ботид багтаан хураангуйлан
нэгтгэж тусгахыг эрмэлзсэн нь лавтай.
Чингэхдээ түүхэн үзэгдэл, үйл явцыг сэтгэлгээнд буулган логик
зүйл болгон хувиргахын тулд Монгол улсын түүхнээ тохиосон
түгтүмэн нэжгээд, санамсаргүй үзэгдэл, үйл явц бүхний хойноос
"чулуу хөөж", түүхэн хөгжлийн эргэлт, донсолгоо бүрт гол
шугамнаасаа мулт үсрэн гарч, аар саар зүйлтэй орооцолдон
гажилгүйгээр түүний ерөнхий логик зүй тогтол, жам ёс,зайлшгүй
хандлагыгчиг луужингааболгох, чухамдаа ихсэтгэгч Гегелийн
гэрээсэлсэн ёсоор гүн ухааны үүднээс түүхийг ухааран сэтгэж,
нэгдмэлээр авч үзэх нь нэн чухал. Тэгээд ч түүхийн бүх баримт сэлт
нь гүн ухааны оролцоогүйгээр сургамж өгч чадахгүйсэн билээ гэдгийг
уншигчид улам бүр ухаарч буй нь лавтай.
Түүхийн гүн ухаан, орчин үеийн судалгаа шинжилгээний
ололтод тулгуурлан Монгол улсын түүхийг баяжуулан бүтээж
туурвих нь улс үндэстний маань тусгаар тогтнол, бүрэн эрхэт
байдлыг бататган хөгжүүлэх үндэсний хэрэгцээ, язгуур эрх ашигт
бүрнээ нийцэхийн дээр даяаршлын давалгаа улам бүр эрч хүчээ авч
буй энэ цаг мөчид иргэддээ эх оронч соёл, улс үндсээ бадраах үзэл,
хүмүүжлийг төлөвшүүлэх өнөөгийн нийгмийн захиалгаар
нөхцөлдөж буй нь нэн ач холбогдолтой хэрэг мөн.
Төрийнхөөзарлигаарулсынхаатүүхийгбичилцэнэ гэдэгбол -рүүхч
хүнд тэр бүр үл тохиох ховор завшаан төдийгүй түүхчийн авъяас
билэг, мэдлэг чадвар, оюуны царааг сорьж, чөмөг дундрам нөр их
хөдөлмер, хөлс хүч шавхаж шаардсан нэр хүндтэй атлаа нэн
хариуцлагатай үйл хэрэг билээ.
Хүмүүний амьдрал өөрөө баялаг, ээдрээ нугачаа ихтэй, олон
янз байдгийн адил бүхэл бүтэн улс үндэстний түүхийн тэрхүү арвин
замналыг нэг дор бүрнээр батлан гаргаж, багтаан сийрүүлэх туйлын
амаргүй бөгөөд, эндэж алдсан байх аваас залруулан засаж, "дутууг
гүйцээж, дундуурыг дүүргэх" ньзалуу, хойч үеийн залгамжтүүхчид,
ухаантдүү нарын үүрэг байх
болно.
Хүмүун бидний туух нь урсгал ул саарах их мөрөн лугээ тасралтг]
өрнөн ургэлжлэх тул туүх бичлэг ч цаг үргэлжид баяжигдан бичигдсээр
баи жам буй.
-3-

4. Монгол Улсын түүх V
Түух бичлэг бол өнгөрсний тусгал, үндэстний ой ухааны санам)
дурдатгал хэдий ч туунээс ирээдүйн төсөөллийгургуулж, хойшдын зорилта
-тодорхойлдог нь оюун билэгт хуний ухааны гайхамшиг бөлгөө.
Е| тиймгүйсэн бол түухийн зохиол байх, туунийг уншихын хэрэг учир
юусаи билээ. Чухам энд л улс орны ухамсарт иргэн бур эх туүхээ уншин
судалж, мэдэж байхын чинад утга оршимуй.
Монгол хун утга учиртай амьдарч, Монгол улс уеийн уед оршин
тогтнохын нэгэн баталгаа, ундэс тулгуур нь манай улсын иргэн бүрийн
сэтгэлийн гүнд суурилсан туүхэн мэдлэг, үндэсний ухамсар, эх оронч үзэл
мөн. "Гэгээрсэн ард түмнуудийн туйлын эр зориг эх орныхоо төлөө амиа
зориулахад бэлэн эсэх дээр л тоггдог" хэмээн нэгэн их сэтгэгч хэлсэн нь
бий.
Үндэсний бахархал, эх оронч үзэл, шинэ цагийн сэтгэлгээг
нэгдмэлээр цогцлоож гэгээрсэн хэн боловч өнгөрснөөрөө бус
өнөөдрөөрөө сэтгэж, арагшаа бус урагшаа харж хөгжлийн ирээдүйг
ойртуулах еөдрөг тэмуүлэл, итгэл дүүрэн амьдрах учиртай. Өнгөрсөн,
өнөө, ирээдүй ангид утгат бус, нэгэн утгат бус, гагцхүү өөр хоорондоо
шутэн барилдахуй тул өнөөдөр бол өчигдрийн сайн сурагч, ирээдүйн
мэргэн хөтөч мөн болой. Иймийн тул онгерсөн туухээс сургамж авч,
өнөөдрөөр сэтгэн ажиллаж, ирээдуйгээ хол харан томыг зорьж, ихийг
бутээ.
Өнө эртний өв их соёлт Монголын туүхийг шинжлэн судлагч
эрдэмтэн мэргэд, шимтэн сонирхогч хундэт уншигчид аа!
Зарлигаар бутсэн «Монгол улсын туүх» 5 боть зохиолтой учран
золгуулах уүргээ хөтөч би үүгээр гуйцэлдүүлэн, шинэхэн бүтээлийг гартаа
авч, шимтэн уншиж, шинжлэн хэлэлцэж, шуүн тунгаахыг 1эргэн уншигч
Танаа даатган хөтөл үгээ өндөрлөе.
Монголын ард тумний агуулга баян амьдрал, түүх ашид оргилон
ундарч монгол хүний сайн үйл, содон гавьяа түүх бичлэгийн хуудаснаа
тумэн он, мянган жилээр үл мартагдан мөнхрөх болтугай.
МОНГОЛ УЛСЫН
ЕРӨНХИЙЛӨГЧ
НАЦАГИЙН БАГАБАНДИ
2003 оны
тавдугаар cap.
Улаанбаатар хот.
ОРШИЛ
XX зууны дэлхий дахины түүх бол тааварлахад бэрх оньсого мэт
олон талтүзэгдэл, зөрчил, тэмцэл, амжилт, ололтоор дүүрэн он жилүүд
байлаа. Хүнтөрөлхтөний амьдралын бүхталыгхамарсан шинэтгэл,
эргэлт, хун амын өсөлтийн хүчтэй «дэлбэрэлт», шинжлэх ухаан,
техникийн ололт, сансрын эриний амжилт, атомын эрчим хүчний
ашиглалт, боловсрол, соёлын хөгжил, дэлхийн нэгдмэл аж ахуйн
тогтолцооны үүсэл, бэхжилт, ардчилал, хүний эрхийнхарилцааны
дэвшил зэрэгньдэлхийн I, II дайн, дайны бусад голомт, олон нийтийг
хамарсан өлсгөлөн гуйланчлал, ядуурал, ажилгүйдэл, гэмт хэрэг,
экологийн тэгш хэмийн алдагдалтай иягт хосолж ирсэн явдал улиран
өнгөрсөн зууны гол дүр төрх байв.
-4-

5. Монгол Улсын түүх V
Дэлхий дахины чанартай тулгамдсан асуудлуудын хоорондын
шүтэн барилдлагаа, шинэчлэл дэвшил нь шинэтгэн өөрчлөх болон
хувьсгалт хүч. узэлсанааны өрнөлтөд ихээхэн тус дөхөм болж, хүн
төрөлхтөн цаашид оюун санаа, нийгэм-эдийн засгийн хувьд улам
төгөлдөржиж, дэвшин дээшлэх үү?,эсвэл халуун цөм-экологийн сүйрэл
мөхөлд хүрэх үү? хэмээх ацан замын алиныгньсонгох вэ?
гздэгтухаалагбодитойхариуөгөх хариуцлагатай мөчид тулж ирээд
байна. Иймд XX зууны түүхэн сургамж хүн төрөлхтнийг ухаарал
бодлын харгуйд хөтлөх нь зайлшгүй.
XX зуун дэлхийн улс орон, ард түмэн бүрд үндэсний эрх чөлөө,
тусгаар тоггнолынхоо үр шимийг хүртэн эдлэх бололцоо олгосон юм.
Энэ зууны эхэндАзи, Америк, Африк, Латин Америкийн орнуудын их
зонхи нь харийн эзэмшил, колонийн дэглэмд оршиж байв. Тухайлбал,
өнгөрсөн зууны 30-аад он гэхэд дэлхийн газар нутгийн 71 хувь, хүн
амын 56 хувь нь колони болон хагас колонийн дэглэмд амьдарч
байжээ. Тэд голлон газар тариалан, мал аж ахуй эрхлэн, елөн
зэлмүүн, явар ядуу аж төрж, орчин үеийн эмнэлгийн наад захын
тусламж хүртэж чадахгүй байв. Бичиг үсэгт тайлагдаагүйн улмаас
боловсрол, шинжлэх ухаанаас хол хендий, хүний наад захын эрх эдэлж
чадахгүй байсан аж. 1980-аад„он гэхэд 170 орчим орон колонийн
системээс ангижирч, хүн төрөлхтний хөгжлийн жам ёсны
гольдролоор хөгжих бололиоотой болов.
XX зууны түүхэнд тохиосон бас нэгэн тэсрэлт бол 1917 онд Орос
оронд хувьсгал гарснаар хүн төрөлхтөн капиталист, социалист хэмээх
эсрэг, тэсрэг хоёрсистемд хуваагдсан явдал юм. ХувьсгадтОросын
цархэмжээ, нөлөөний хүрээөргөжиж, 1922онд ЗСБНХУ-ыгбайгуулав.
Энэ их гүрэн 70 гаруй жил социализмын замаар замнажээ. Ер нь XX
зууны Оросын түүхийн гол үйл явдал гэвэл II Николай хааны
хязгаарлагдмал шинжтэй шинэтгэл, II сарын
болон Октябрийн хувьсгал, социализм байгуулах Ленин-Сталины туршилт,
' «хүйтэн дайн»-ы хэлбэр бүхий социализм, капитализмын өрсөлдөөн,
оршии буй нийгмийн тогтолцооны ялзрал, чадавхиа шавхсан байдал,
зууны ■ сүүлчээр хийсэн өөрчлөн байгуулалт, ардчилсан эргэлт болж
байлаа.
Социализмын замаар Албани, Польш, Зүүн Герман, Чехословак, Унгар,
Румын, Болгар, Югослав, Монгол, Хятад, Вьетнам, Хойд Солонгос, Куба
улсууд замнасан юм. Ингэж дэлхийн социалист, капиталист хоёр систем
тогтож, өөр өөрсдийгөө хамгаалан зөвтгөж, бие биеэ үгүйсгэн сөргөлдөж
байлаа. Хоёр системийн дүр төрхийг нийгмийн амьдралын хүрээгээр
тодорхойлбол:
Улс төрийн хувьд социализм нь коммуиист намын удирдах роль,
тоталитар, авторитар дэглэмд тулгуурлаж байхад, капитализм олон намын
тогтолцоо, ардчилсан дэглэмд дулдуйдаж байв.
Үзэл суртлын тухайд социализм нь нийгмийн цорын ганц үзэл суртал
бол марксизм-ленинизм хэмээнтунхаглажбайхад капитализм олон ургальч
үзэл бодлыг хүлээн зөвшөөрч байв.
Эдийн засгийн хувьд социализм нь нийгмийн емч, төвлөрсөн төлөвлө-
гөөт эдийн засагт шүтэж байхад капитализм хувийн өмч, эдийн засгийь
чөлеөт зах зээлийн өрсөлдөөнийг үнэмлэхүй байдлаар тавьж байлаа.
Нийгмийн бодлогын тухайд социализм хатуу ангич байр суурь барьж
нийгмийн баялгийг тэгшитгэн хуваарилах, боловсрол, эмнэлгийь
үйлчилгээг үнэ төлбөргүй явуулах зарчим баримталж байхад капитализ<
-5-

6. Монгол Улсын түүх V
нийгмийн бүлэг, давхрааг үл ялгаварлах чиг барьж, иргэн бүр ашш
сонирхлоороо чөлөөт хөдөлмөр эрхлэн, хийснээрээ нийгмийн баялгаас
хүртэж, боловсрол, эмнэлгийн үйлчилгээг үнэ төлбөртэй явуулж байв.
Эцсийн эцэст социалист систем хямралд автаж, нийгмийн байгууллы?
хувьд социализм мухардалд оржээ.
XX зууны ертөнцийг донсолгосон улс төрийн аугаа их үйл явдлуудыь
дараа өдгөө 4000 гаруй үндэстэн, ястныг хамарсан 220 гаруй улс дэлхш
дахинд оршин тогтнож байна. Хөгжлийнхөө түвшнээр эдгээр улсуу;
хөгжингүй, хөгжиж буй, буурай хөгжилтэй хэмээн хуваагддаг. Дэлхийн 22(
орныг эдийн засгийн хөгжлийн түвшнээр авч үзвэл, хөгжингүй 48, хөгжи»
буй 127, хөгжилтэй 45 орон байна.
XX зуун бол дэлхийн хүн амын өсөлтийн «дэлбэрэлт»-ийн үе байлаа
Хэрэв 1900 онд дэлхийн хүн 1.617 тэрбум байсан бол хоёр зууны зааг дээр i
тэрбум уруу ойртож, 4 тэрбум гаруйгаар буюу 3.3 дахин өссөн байна. 1951
лыг 1993 онтой харьцуулахад хөгжиж буй орнуудыи хүн ам 80 хувиарөсчээ
Эдүгээ 1000 хүн тутамд ногдох цэвэр өсөлт дэлхий дахинд 16, хөгжиж 6yi
орнуудад 24, хөгжингүй орнуудад 6 болж байна. Энэ бол дэлхийн coej
иргэншлийн хөгжлийн зүй ёсны үр дүн юм. Хүн амын үсрэнгүй есөлт HI
ниш мийн дэвшлийн хүчирхэг хүчин зүйл болж, хүн төрөлхтний ирээдүй;
асар их баялаг хуримтлуулж өглөө.
Дэлхийн хүн амын тооны өсөлтийн зэрэгцээ тэдний байршил
хөдөлгөөнд асар их өөрчлөлт гарлаа. Манай ертөнц түүхэн үүднээс
үзвэ.
тив, бүс нутаг, улс орон, үндэстэн угсаатны байршил, байнгын
олон талт хөдөлгөөнд оршиж байдаг. Хоёр зууны зааг дээр
дэлхийн хүн амын байршлын хувьд XX зууны эхний үеэс эрс
өөр дүр зураг гарч байна. Өнөө-гийнбайдлаар Ази тив хамгийн
олон хүнийг өлгийдөө тээж, амь амьдралыг тэтгэжбайна.
Энэтивддэлхийн хүн амын гуравны хоёр хувь, үлдсэн дөрвөн
тивдгуравны нэг нь аж төрж байгаа билээ.
Тооны болон газар нутгийн харьцааны хувьд дэлхийн
хүн амын нөөцийн байршилтыг орон орноор авч үзвэл хол
зөрүүтэй байна. Тухайлбал, БНХАУ-д 1.4 тэрбум хүн аж терж
байгаа нь Европ, Африк тивд оршиж буй нийт 100 улсын бүх хүн
амаас яльгүй цөөн байна.
Улиран одожбуй зуунд шинжлэхухаан, техникийн дэвшил,
хотжилтын улмаас хүн амын шилжилт хөдөлгөөн хөдөөнеөс хот
уруу эрчимтэй явагджээ. Зууны эхэнд дэлхийн хүн амын 13 хувь
хотод сууж байсан бол өдгөө 50 шахам хувь нь хот сууринд
амьдрах боллоо.'
XX зууны нэг том ололт бол эрчимтэй цахилгаанжуулалт,
дулааны сүлжээ, өндөр технологи, амьдралын илүү нарийн
зохион байгуулалт, нэгд-сэн үйлчилгээ, оюуны шаардлага
хангасан том хотууд бий болсон явдал юм.
XX зуунд хүн төрөлхтөн тооны хувьд өссөн төдийгүй, бие
бялдар, оюуны тухайд улам чансаажсан бөлгөө. Өдгөе хүн
амын дундаж наслалт өндөр хөгжилтэй орнуудад 75, хөгжиж буй
орнуудад 65-70 байна. Зууны эхэн үетэй каршуулахад дундаж
наслалт 10-20 насаар нэмэгджээ. Хүний чадавхийн адгжлөөр
дэлхийн 185 орноос 57 улс өндөр, 70 улс дундаж, 58 улс нэлээд
looryyp түвшинд байна.
Дээр дурдсан томоохон өөрчлөлтүүд, хүний өөрийн нь хөгжил
-6-

7. Монгол Улсын түүх V
XX зуунд шбүхний санаанд үл багтах үй түмэн
гайхамшгийгбүтээхурьдач нөхцлийг зүрдүүлжээ. Энэ зууны хүн
оюун ухаан, чадавхиараа олон янзын онол, -юмлол
боловсруулан, шинжлэх ухааны үлэмж олон нээлт, эрэл
хайгуул (ийж, хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийн үндсийг
баттай тавилаа. Гүүнчлэн дэлхийн улс орнуудын их зонхийн
төрх төлөв өөрчлөгдөж, урьд игийн үлгэрийн мэт гоёмсог ганган
хот, орд харш босгож, үйлдвэрийн асар "ом байгууламж, үнэлж
баршгүй соёлын үнэт зүйлсийг бүтээлээ. XX зууны юнд алдарт
физикч Макс Планк механик, түүнтэй холбоо бүхий арга зүйн
/зэл санаа дэвшүүлж, Альберт Эйнштэйн харьцангуйн онолоо
бүтээсэн нь )рчин үеийн шинжлэх ухаан, техникийн
хувьсгалын эхлэл болж, хүн "өрөлхтний оюуньтг хөвчрүүлэн,
шинжлэх ухааны бүх салбарт нээлт бүтээл аргах үндсийг
бүрдүүлжээ. Тодотгож хэлбэл, шинжлэх ухаан, техникийн
огтолцооны бүх бүрдэл, технологийн харилцааны бүхталыг
хамарсан язгуур юрчлөлт бол XX зууны шинжлэх ухаан,
техникийн хувьсгалын үр дүн юм. Ианай зууны техникийн
дэвшлийн маргашгүй ололт гэвэл нисдэг тэрэг 1903), радио,
цахилгаан мэдээ (1906), автомашин (1907), дуран авай (1908),
шилгаан дэнлүү (1913), танк (1916), телевизор (1925), атомын
хурдасгуур 1942), атомын бөмбөг (1945), транзистор (1948),
цахим тооцуур (компьютер, 1948), дүрс бичлэг (1956), бичил
тооцуур (микро компьютер 1960), цахим
Ц.Балхаажав. «XX век. Аналитический взгляд». УБ., 1999. тал 19.
дуран авай (1950-иад он), бичил процессор (1972), бичил диск (компя
диск) (1988), төрөл бүрийн хурдасгагч, сансрын аппаратур, хагас дамжуула!
техник, саран дээр суурилуулсан техник болон сансрын «Мир» цогцолб<|
«Интернэт» систем зэргийг нэрлэж болно. Хун төрөлхтөн сансар огторг
бусад одон гариг уруу төлөөлөгчөө илгээж, шинжлэн судалж, эрэл хайг
хийж байна. !
Орчин уеийн шинжлэх ухаан, техникийн хувьсгалын үрээр үйлдвэ|
лэлийн технологийн арга хувьсан өөрчлөгдсөөр байгаа билээ. Үйлдвэрл!
лийн явц дахь механик технологи нь бодисын эгэл жирийн хэлбэри»
төдийгүй, улмаар гүнд нь нэвтэрч, молекул, атомын бүтцийг шинэчлэ1
хувиргаж, тухайлсан шинжийг агуулсан өөр бодис болгон өөрчлөх арг;
шахагдаж байна. Зарим нэг жишээ хэлбэл, пластмас нийлэг мявд
үйлдвэрлэх химийн технологи, плазохимийн процесс, атомын эрчим хү
үйлдвэрлэх арга, лазерын туяа, өндөр болон нам дулааны битүүтехнологий
ашиглах, хөдөө аж ахуй, хөнгөн аж үйлдвэр, анагаах ухаанд хэрэглэж буй|
биохими, биофизикийн аргууд зэргийг нэрлэж болно. Технологийн!
өөрчлөлтөд зохицон, түухий эд, материал ч хувьсаж, халуун ба хуйтэнд!
тэсвэртэй, мөн удаан элэгддэгхиймэл материалууд, төрөл бүрийн урвалжууд |
хэрэглэх боллоо.
XX зууны Японы усрэнгуй ахиц, Америкийн тогтвортой хөгжил,
бүхэлдээ «их долоо» болон бусад өндөр хөгжилтэй орнуудын дэвшил нь
шинжлэх ухаан, цахилгаанжуулалт, техник, технологи хэмээх хөгжлийн
дөрвөн гол хүчин зүйлийн өгөөж, тэдгээр орнуудын тегелдөржсөн хуний
оюун ухаан, хүчин чармайлт, үйл ажиллагааны үр дүн болой.
XX зууны шинжлэх ухаан, техник, технологийн ололт нь шинэ зуунд
хүн төрөлхтөн атом, эгэл бөөм, генийн нууцад улам гүн нэвтэрч, амьд эд
-7-

8. Монгол Улсын түүх V
эсийн амьдралыг санааны зоргоор жолоодох, сансрын технологийг шинээр
эзэмших, хиймэл оюун ухаан бий болгох талаар үсрэнгүй амжилтанд хурэх
урьдач нөхцлийг бурдүулж өглөө.
XX зуунд шинжлэх ухаан, техник, технологи, мэдээлэл зүйн асар мх
ололтод хурсний цаад шалтгаан нь боловсролын салбарын усрэнгүй хөгжилт
юм. Зууны эхэнд манай гаригийн улс орнуудын дийлэнхи олонхи нь
боловсролын хувьд харанхуй шинжтэй байсан бол эдүгээ хүн ам бараг бух
нийтээрээ бичиг усэгтэй, шинжлэх ухаан, техникийн боловсролтой,
мэргэжлийн мэдлэгтэй, хүүхэд, залуучуудыг сургах олон шатны байнгын
сургуультай болжээ.
Үндэсний боловсролын тогголцоо нь үндэстнийг өөрийг нь уйлдвэр-
лээд зогсохгуй, интернационалжиж, интеграцчилагдаж, дэлхий дахины
боловсролын нэгдмэл, хөгжингүй тогтолцоо болон бүрэлдэж эхэлж буй нь
улиран өнгөрсөн зууны бас нэгэн онцлог юм. XX зууны эхнээс уламжлагдсан
багш төвтэй сургалт нь зууны төгсгөлийн мөчлөгт шавь төвтэй, чөлөөт
суралцагч бүхий боловсролын тогтолцоонд шилжиж, сургалтын агуулга нь
шинжлэх ухаан, техник, технологи, мэдээлэл зүйн орчин үеийн ололтболж
байна.
XX зууны босго алхмагц дэлхийн нэгдмэл аж ахуйн систем
бүрэлдэн тогтсон юм. Дэлхийн улс, бүс нутгуудад харилцан
хамаарал бүхий өвөрмөц захзээлүүд бий болж, бие биедээ
нөлөөлен, улмаар дэлхийн нэгдмэл зах зээлийг бүрэлдүүлсэн
нь эл зууны бас нэг онцлог байлаа. Энэ зуунд үндэстнүүдийн
аж ахуйн ойртолт ба зохицолдон нэгдэх замаар интеграц-
чилал явагдаж, дэлхий нийтэд бүс нутгийн улс орнуудын ойртон
нэгдэх үйл явц, хандлага баттай сууриа нэгэнт тавиад байна.
Олон-улсын хамтын ажиллагааг ерөнхий утгаар нь авч үзвэл
сүүлийн Южил гэхэд л глобаль, бүс нутгийн гэсэн хоёр үндсэн
чиг хандлага бүхий байна. Эхний үед бүс нутгийн хөгжлийн
хандлагыг даяаршлын хөгжлийн хандлагатай сөргөлдөх мэт
ойлголт хааяа байсан боловч, Европ, Хойд Америк, Өмнөд
Ази дахь бүс нутгийн хамтын ажиллагаа, түүнд бүрэлдэн
бийболсон шинэ хэлбэрүүд ньдаяаршлын хөгжлийн
хандлагатай харшилдах бус, харин ч бие биенийхээ эрхэм
зорилтуудыг харилцан нөхөх боломжтойг амьдрал дээр нотлон
харуулж өглеө.
Дэлхийн энэхүү даяаршлын үйл явц XXI зууны эхэн үед
бүх улс орнуудын ашигсонирхлын харилцан нөлөөллийнтүүхэн
шинэ глобал үеийг нээж өгч, улс орнуудын харилцан уялдааг
улам нягтруулан, эдийн засгийн хөгжлийн тогтворжилтод
ашиггай, эерэг байдлаар нөлөөлнө гэж эрдэмтэд үзэж байна.1
XX зуун нийгмийн амьдралын улс төрийн хүрээнд шинэ өнгө
төрхийг бий болголоо. Тухайлж хэлбэл, ардчиллын амин сүнс
болсон хүний эрх, эрх чөлөөний асуудал энэ зуунд илүү тод
томруун тавигдсан юм. Хүний эрхийг хамгаалах нь бүх улс
түмэн, манай гаригийн эрдэнэт хүмүүний өдөр тутмын амьдралд
хамааралтай томоохон асуудал гэдгийг дэлхий нийтээрээ
хүлээн зөвшөөрсөн нь улиран одсон зууны нэг том ололт
бөлгөө. XX зуунд дэлхийн олон улс оронд Үндсэн хуульт Бүгд
Найрамдах Засаг тогтсон нь хүний эрх, эрх чөлөөнд үлэмж
ахиц дэвшлийг авчирсан болой.
Дэлхийн II дайны явцад хүн төрөлхтний түүхэнд урьд
-8-

9. Монгол Улсын түүх V
өмнө гарч байгаагүй их аллага, үндэстнээр нь устгах бодлого,
концлагерь, үй олноор хөнөөх зэр зэвсэг дэлхий ертөнцийг
цочроож, хүмүүнлэгийн хууль, хүний эрх, эрх чөлөө, хүний
эрхэмсэг оршихуйг хангахуйц олон улсын механизм тоггоохыг
зүй ёсоор шаардсан юм. Эл шаардлага, эрэл хайгуулын үр
дүнд 1945 онд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагыг үүсгэн
байгуулсан билээ. Мөн онд батлагдсан тус байгууллагын дүрэм
өөрөө, хүний эрхийг хамгаалах улс гүрнүүдийн хамтын
ажиллагааны эрх зүйн үндсийг тавьсан гэж хэлж болно. Эл
дүрмийн үзэл санаа нь НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаар
батлагдсан «Хүнийэрхийнтүгээмэл тунхаглал» (1948),
«Иргэний ба улстөрийн эрхийн тухай», «Эдийн засаг, нийгэм,
соёлын эрхийн тухай» пактууд (1966) хэмээх олон улсын эрхийн
баримт бичгүүдэд гүнзгийрэн хөгжжээ. Дээр дурдсан гурван
баримт бичгийг бүхэлд нь хамтатган хүний эрхийн олон улсын
хууль ч гэж нэрлэдэг. Ийнхүү хүн төрөлхтний түүхийн олон
үеийн турш нийтлэг
1
XXI зууны босгон дээрх Монгол улсын шинэчлэл, цаашдын
хогжлийн хандлагууд. УБ., 2000. тал 65.
хүсэл мөрөөдөл болж байсан асуудлыг олон улсын эрх зүйгиэр
баталгаа- | жуулж, олон улсын харилцаанд бүх нийтээр сахин
биелүүлэх, хүний эрх, f эрх чөлеөний хүрээг дэлхий дахинд
тогтоон, улс, үндэстэн, өрнө, дорно, бүс нутаг болон бусад ямар
нэгэн ялгаваргүйгээр хамтран ажиллах эрх зүйн үндэс бүрдсэн
байна. Ардчиллыг эрхэмлэдэг улс орон бүр өөр өөрсдийн тулгуур
хууль болох Үндсэн хуульдаа олон улсын дээрх жишгийг удирдлага
болгон, улс орныхоо онцлогийг харгалзаж, бие хүний эрх зүйн
байдлыг тогтоож байна. Ардчилал бол XX зууны хүн төрөлхтний
аугаа их ололт юм. Гэвч XX зуун үргэлжийн мөнхөд гэрэл гэгээтэй,
ялгуусан хийморьлог байсангүй. Энэ зууны эхний хагаст хүн
төрөлхтөн дэлхийн 1 , 1 1 дайны гай гамшгийгамсан зүдэж, бас зууны
турш улс хоорондын болон бүс нутаг, орон нутгийн шинжтэй 250
гаруй дайн, тулалдааны хөлд нэрвэгдэж, өдгөө ч дэлхийн олон
газартдайны голомт тасраагүй үргэлжилж байна.
Дэлхийн I, II дайн дайчлан тевлөрүүлсэн хүч, нураан устгасан
үр дагавраараа хоорондоо эрс ялгаатай байлаа. Хэрэв дэлхийи I
дайнд 74 сая хүнийг дайчилсан 38 улс оролцож байсан бол II
дайнд 110 сая хүнийг дайчилсан 74 улс татагдан орсон байна.
Фашистын Герман ЗХУ-д 5.5 сая цэрэг, дарга, 50 мянган зэвсэг,
миномёт бүхий армийн бие бүрэлдэхүүн-тэйгээр довтолжээ. Зевхөн
1941 онд Москва уруу довтлохдоо нэгсая цэрэг, дарга, 2000 онгоц,
1700 танк гаргажээ.
Дэлхийн 2 удаагийн дайнд энгийн тоо, жирийн үгээр
илэрхийлэх аргагүй үлэмж их гарз, хохирол учирсан байна. Хэрэв
дэлхийн 1 дайнд 10 сая хүн амь насаа алдаж, 20 сая хүн шархадсан
бол II дайнд 55 сая хүн алагдаж, 90 сая гаруй хүн шархдан, тахир
дутуу болжээ. Дэлхийн I дайнд хүн төрөлхтөн нийлбэр дүнгээрээ
260-360 тэрбум долларын хохирол үзсэн бол, дэлхийн II дайнд энэ
хэмжээ 3300-4000 тэрбум долларт хүрчээ. Хүн төрөлхтөн шинжлэх
ухаан, техникийн дэвшлийг хортойгоор ашиглан, дайнаас дайнд
улам илүү хор хөнөөлтэй зэвсгийг хэрэглэж ирсэн нь хонд ч
-9-

10. Монгол Улсын түүх V
нууцбиш юм. 1945онд АНУ, Японы Хиросима, Нагасаки хотуудад
дэлхийд анх удаа атомын бөмбөг туршиж, 273 мянган энгийн
номхон оршин суугчдын амь насанд хүрч, олон мянган хүнийг
эрэмдэг зэрэмдэг болгон, насан турш нь, тэр ч байтугай үр удмаар
нь тарчлаан зовоож байна.
Гэтэл дайны энэ гамшгаас хүн төрөлхтөн ямар сургамж авав.
Эгэл жирийн иргэд, энгийн номхон ардууд дайныг үзэн ядаж, энх
амгалан аж төрөхийг туйлын хүсэл эрмэлзэл болгон, энхийн төлөө
тэмцэл өрнүүлсэн билээ. Гэвч дэлхийн эсрэг, тэсрэг хоёр системийн
хуваагдал, их гүрнүүдийн дэлхийд манлайлах эрмэлзэл, улс
гүрнүүдийн хөгжлийн тэгш бус байдал, эрх баригчдын аархал,
шунал зэрэг нь дайны голомтыг ахин дахин бий болгож,
зэвсэглэлээр улайран хөецөлдөх өрсөлдөөнд хүргэж ирэв. XX зууны
II хагастхүнтөрөлхтөнхүйтэндайн, халуун цөмийндайны
уршгийгамссаар байлаа. Дэлхий дахинд гол нь их гүрнүүдэд,
манай ертөнцийг хэд дахин устгах халуун цөмийн болон жирийн
зэвсгийн нөөц хуримтлагджээ. Нэгэнт бий болсон энэ зэвсэг
хамгийн найдвартай гарт байх ёстой, түүний гол баталгаа нь үй
олноор устгах жирийн болон халуун цөмийн зэвсгийг
үйлдвэрлэх, хориглох, турших, хэрэглэх, хадгалах талаар бүх нийтээр
хүлээн зөвшөөрөгдсөн, олон талын болон хоёр талын гэрээ,
хэлэлцээрүүд гэдгийг дэвшилт хүн төрөлхтөн ухамсарлаж
байгаагаар улиран одсон зууныг үдсэн бөлгөө.
ХХзуун нийгмийн аугаа ихдэвшлийгавчирсанболовч, бас
шийдвэрлэг-дээгүй олон асуудал хуримтлагдаж, хүн төрөлхтөний
сэтгэлийг зовоосоор байна. Энэ нь өлсгөлөн гуйланчлал,
ажилгүйдэл, экстремист байдал, хүчирхийлэл, аллага хядлага,
авилгал зэрэг юм. Өдгөе манай гаригт 2.2 тэрбум хүн өлсгөлөн
гуйланчлалд, 120 сая гаруй хүн ажилгүйдэлд нэрвэгдээд байна. Гэмт
хэргийн ертөнц улам төлжих болов. Мафи, авилгал зэрэг хамгийн
аюултай гэмт хэргийн төрлүүд олныг хамарсан, зохион
байгуулалттай шинжтэй болж байна. Хар тамхи, мансууруулах
бодис хэрэглэх явдал нэмэгдсээр ирэв. Өнгөрсөн зуун фашизм,
сталинист улс төрийн хэлмэгдүүлэлт, үндэстнүүдийн хоорондын
дайсагналцал, арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхах явдлын хор уршиг,
гуниг зовлонг амсан зүдсэн боловч, түүхэн сургамж үл аван,
хүчирхийлэл, аллага хядлагыг үргэлжлүүл-сээр шинз зуунтай
золгож байна.
XX зууны бас нэгэн эмгэнэл бол байгаль орчиндоо бодлого
муутай хандаж, экологийн тэнцвэрийг алдагдуулсан явдал юм.
Байгаль орчныг хамгаалах явдал бол өдгөө тухайн улс орны
төдийгүй, дэлхий дахины тулгамдсан асуудал болж байгааг хүн
төрөлхтөн улам бүр ухамсарлах болов. 1992 онд Бразил улсын
нийслэл Рио-де-Жанейро хотноо болсон «Хүрээлэн буй орчин,
хөгжил» сэдэвт НҮБ-ын бага хурлаас баталсан Рио-гийн
Тунхаглалд дэлхийн экосистемийн бүрэн бүтэн, эрүүл байдлыг
сэргээх, хадгалах хамгаалахын тулд улс орнууд дэлхий нийтийн
түншлэлийн үзэл санаагаар хамтын ажиллагаа явуулах, тэгэхдээ
аливаа улс орны үндэсний бодлого, хууль, уламжлалт амьдралын
дадлага, мэдлэг, тэдний өвөрмөц ахуй соёл, ашиг сонирхлыг хүлээн
зөвшөөрч, зохих ёсоор дэмжих1 зарчим дээр суурилах ёстойг онцлон
заасан байна. Ийнхүү XX зуунд улс үндэстэн бүр түүхээс сургамж
-10-

11. Монгол Улсын түүх V
авч, хүн төрөлхтний нийтлэгжамыг ухааран шинэ зуунтай золгож
байна.
* * *
Монгол улс дэлхийн хуурай газрын 1 хувь, дэлхийн хүн амын
0,004 хувийг эзэлж буй хөгжиж байгаа орон хэдий ч XX зууны
дэлхийн түүхийн эерэг, сөрөгбүхнийгхуваалцахньзүйёсныхэрэг юм.
ХХзуун Монгол орныг аж ахуйн олон үеийн хоцрогдол, ядуу зүдүү
байдлаас чөлөөт зах зээл, эдийн засгийн харьиангуй бие даасан
байдалд, үндэсний боолчлол, харийн эзэгнэлээс төрийн тусгаар
тогтнол, үндэсний хөгжил цэцэглэлтэнд, хүний наад захын эрхгүй,
бүдүүлэг дорой байдлаас ардчилал, эрх чөлөө, орчин үеийн соёл
иргэншилд, улс төрийн түгжигдмэл байдлаас олон улсын
харилцааны амин чухал асуудлыг шийдвэрлэхэд идэвхитэй оролцох
байдалд
1
Хүрээлэн буй орчин, хегжил. Рио-де-Жанейрогийн тунхаглал. 1992
МОН (95)6 G8I (A) 5G (99),тал2-8.
шилжүүлсэн бөлгөө. Эдгээр ололт нь монгол түмний сайтар билэг,
шамдал зүтгэл, шаггүй үнэ цэнээр олдсон юм.
Өнгөрч буй зуунд Монгол улс эргэлтийн шинж бүхий гурван их
!
тэсрэлт,
өөрчлөлтөнд өртсөн юм. Эхнийх нь 1636 онд өмнөд Монгол
Манжид
эзлэгдсэнээс хойш 275 жил, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар
орсноос
хойш 220 жил, 1756 онд Ойрад Монгол харийн түрэмгийлэлд
автсанаас хойш
155 жилийн дараа туурга тусгаар байдлаа дахин сэргээсэн 1911 оны
үндэсний
хувьсгал байлаа. Хэдийгээр эл хувьсгалын үйл явц хөрш их
гүрнүүдийн
дээрэнгүй бодлогын үүднээс тасалдсан боловч, 1921 оны хувьсгалын
шууд
угтал болсон юм.
Монгол оронд анхны улс төрийн нам байгуулагдаж, 1921 оны
хувьсгалыг | оройлон манлайлж, ялалтанд хүргэсэн бүлгээ. Энэ
хувьсгал бол агуулга ■ шинж чанараараа үндэсний ардчилсан
хувьсгал байлаа. Тухайлж хэлбэл, харийн түрэмгийлэгчдийг эх
орноосоо хеөн зайлуулж, улс орны тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт
байдлыг сэргээснээрээ ундэсний, хуний наад захын эрхгүй
бурангуй ёсыг халж, хүний эрх, эрх чөлөөний амтыг мэдрүүлж
эхэлснээрээ ардчилсан хувьсгал байв.
Үндэсний ардчилсан чиг шугамыгбаримжаалсан Монгол улс
нийгэм-эдийнзасгийн гүнзгийөөрчлөлтхийхзамдорж, орон нутгийн
засаг захиргааг ардчилах үйл хэргийг амжилттай хэрэгжүүлсэн юм.
1924 онд Улсын 1 их хурал хуралдаж, тус улсын туүхнээ анх удаа
Үндсэн хууль батлан, Ардын эрхт Бүгд Найрамдах улсыг
тунхаглажээ.
Хувьсгалын эхний жилүүдэд улс орны хэтийн төлөвийн талаар
үндэсний ардчилсан болон туйлширсан коммунист хучний
хооронд улс төр, үзэл бодлын зөрөлдөөн үүссэн юм. Коминтерн эл
зөрөлдөөнийг улам дэвэргэн, МАХН-ыгдотор ньбаруунтан,
-11-

12. Монгол Улсын түүх V
зүүнтэн болгон сөргөлдүүлж, Монгол оронд зөвлөлтмаягийн
социализм байгуулахтуршилтхийсэн билээ.-Үүний улмаас
монголын нийгэм гүнзгий хямралд орж, иргэний дайны ирмэгт
тулсан бослого, хөдөлгөөн дэгдэхэд хүрчээ.
1932 оны VI сарын сүүлчээр хуралдсан МАХН-ын Төв Хороо,
Хянан Байцаах Төв Комиссын хавсарсан I I I Онц бүгд хурал, түүнин
дараахан нь болсон Улсын Онц VIII бага хурал зуүний алдаа
завхралыг засах шийдвэр гаргасан юм. Энэхүү шийдвэр ньтүүхэнд
«Шинэ эргэлтийн бодлого» хэмээн алдаршжээ.
«Шинэ эргэлтийн бодлого»-ын жилүүдэд нам, төрийн ажлын
зааг ялгаа тодорч, улс оронд таваар-мөнгөний харилцаа хөгжин,
нийгэм-эдийн засгийн хямралаас гарч, олон урьгалч үзэл харьцангуй
чөлөөтэй болжээ. Орчин үеийн аж үйлдвэрийн суурь тавигдаж,
малын тоо толгой 1932 онд 16.2 сая байсан бол 1940 онд 26 сая
болж есчээ. Үндэсний соёл боловсрол хөгжиж, 1935 онд нийт хүн
амын 5.6 хувь нь бичипэй байсан бол 1940 онд 20.8 хувь болж
нэмэгджээ. Гэвч үндэсний ардчилсан шинэчлэлт, жам ёсны
шинжтэй өөрчлөлт нь туйлширсан коммунист чиг шугамынхны
балгаар аажмаар тасалдсан билээ. Эл чиг шугамынхны үйл
ажиллагааны хамгийн хортой уршигт илрэл нь гадны хүчний шууд
оролцоотойгоор хүмүүсийг үй олноор
ньхилсээрхэлмэгдүүлсэн юм. Энэнь Монгол оронд
тоталитардэглэмтогтох нөхцлийг бүрдүүлсэн байна.
Монголын нийгэм улстерийн нийтээрхоморголон хэлмэгдүүлэлт,
Халх голындайн зэрэгзовиурбэрхшээлийгамссаар 1940-өөдонтой
золгосон юм. 1940 онд МАХН-ын X их хурал хуралдаж, намын
мөрийн хөтөлбөрийг батлан, нийгэм журамд шилжих урьдач
нехцлийг хангах зорилт дэвшүүлэн тавьжээ. Түүнчлэн VI сард
Улсын VIII иххурал хуралдаж, БНМАУ-ын шинэ Үндсэн
хуулийгбаталжээ. Эдгээр иххурлын шийдвэрийгхэрэгжүүлжэхлэх
үед Зөвлөлт эх орны дайн эхэлсэн юм. Төр засгаас улс ардын аж ахуй,
соёлыг дайны нөхцалд зохицуулан удирдаж, зөвлөлтийн ард
түмэнд туслах хөдөлгөөнийг зохион байгуулжээ.
1945 оны II сард Ялтад хуралдсан ЗХУ, АНУ, Их Британий
Засгийн газрын тэргүүн нарын бага хурлаар ЗХУ-ын саналын дагуу
Гадаад Момголын статус-квог хэвээр байлгахаар тогтсон нь тус
улсын тусгаар тогтнолыг олон улсын хэмжээнд хүлээн
зөвшөөрүүлэх гол шижим болсон юм. Дэлхийн II дайны төгсгөлөөр
Японы милитаризмыгбут цохих тэмцэлд БНМАУ чадлын хирзэр
оролцсон билээ.
Дэлхийн II дайны дараа тус улс энх тайван бүтээн байгуулалтад
шилжин оржээ. 1954 онд хуралдсан МАХН-ын X I I их хурал
«социализмыг дэлпзрэнгүй байгуулах» үзэл санаа дэвшүүлж, нам,
төрийн улс тор, нийгэм эдийн засгийн бүхий л бодлого, үйл
ажиллагаа эл зорилтод захирагдах болжээ. Нам, төрийн бүхий л
үйл ажиллагаа социалист байгуулалтыг эрчимжүүлэхэд
чиглэгдэв. Улс орны эдийн засгаас хувийн хэвшлийг бүрмөсөн
шахаж, улс, хоршооллын сектор улам бүр бэхжих болов. Ардын
хувийн аж ахуйтныг 1959 оны эцэс гэхэд хоршооллосон нь эерэг,
сөрог олон үр дагаварыг өөртөө агуулж байсан юм. Атар газар
эзэмшиж, газар тариалан хөдөө аж ахуйп бие даасан салбар болон
хөгжжээ. Хөнгөи хүнсний болон уул уурхайн үйлдвэрүүдийг шинээр
-12-

13. Монгол Улсын түүх V
байгуулах буюу шинэчлэн тоиоглосноор БНМАУ хөдөө аж ахуй-аж
үйлдвэрийн орон болж, улмаар 1960-аад оноос аж үйлдвэр-хедөө
аж ахуйн орон болох замд шилжжээ. Үйлдвэрийн байршилд
еөрчлөлт гарч, Дарханы аж үйлдвэрийн районыг бий болгожээ*
Хүн амын бичиг үсэг үл мэдэх явдлыг үндсэнд нь арилгаж,
боловсролын бүхэл бүтэн систем тогтжээ. Хүн ам эрүүлжин өсч,
орчин үеийн эмнэлгийн үйлчилгээг хүртэн мэдрэх болсон байна.
Улс оронд сэргэж эхэлсэн ардчилсан уур амьсгал ЗХУКН-ын
XX их хурал (1956), тус хурлын дараа болсон МАХН-ын Төв
Хорооны IV бүгд хурлын үзэл санааны дагуу илт идэвхжжээ. Улс
орны тухайн нөхцөл байдал, хэтийн толөвийн талаар сэхээтнүүд
үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж, тэр үеийн нам, төр, засгийн
удирдагчдын ажлын дутагдал, арга барилыг шүүмжилж, нэг
хүнийг тахин шүтсэний хор уршгийг үндсээр арилгахыг шаардах
болжээ. Гэвч зарим удирдагчид түүнийг таалаагүйгээр барахгүй,
тэднийг «сэхээтний теөрөгдөл», «үндсэрхэг үзэлтэн», «намын эсрэг
бүлэг» хэмээн хялайн үзэж, хавчиндарахболсон юм. Ингэснээр
1960-аад оныдунд үе гэхэд Монгол оронд авторитар дэглэм
тогтсон байна. Харин гадаад
байдлын хувьд БНМАУ-ыг социалист болон Ази, Африкийн
тусгаар тогтносон нэлээд улсууд хүлээн зөвшөөрч, олон улсын
харилцааны түгжигдмэл байдлаас гарч эхэлжээ. 1961 онд БНМАУ
Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын гишүүн болж, хууль ёсны эрхээ
эдэлсэн байна.
Энэ үе бол монголын ард түмний тухайд улс ардын аж ахуй,
соёлыг хөгжүүлэх 1 , 1 1 таван жил, гурван жил, улмаар I I I таван
жилийн төлөвлөгөөг биелүүлэхийн төлөө шаргуу хөдөлмөрлөсөн он
жилүүд байлаа.
1960-аад оны дунд үе бол дэлхийн социализмын тухайд тун
дэвэргэн үе байв. ЗХУ коммунизмын материал-техникийн бааз
байгуулах, Европын социалисторнууд хөгжингүй социализм
байгуулах, МАХН XV их хурлаараа (1966) тус улсад социализм
байгуулж дуусгах зорилт дэвшүүлэн тавьжэз.
1965-1989 он хүртэл тус улсын нийгмийн амьдалын бүх хүрээнд
нэлээд өөрчлөлт гарсан юм. Улс терийн амьдралын хүрээнд хүнд
сурталт захираы тушаах тогтолцоо бүрэлдэж, авторитар дэглэм
ноёрхсон байна. Энэхүү тогтолцооны нийгэм, танин мэдэхүйн
үндэс нь төвлөрлийг үнэмлэхүй байдлаартавьж, ардчилсан
аргадболгоомжлон хандажбайсанд оршино. Улс төрийн системийн
цөм ньтөр бус, эрх баригч МАХН болж байв. Төр, намын ажлын зааг
ялгаа алдагдаж, нэг намын хязгааргүй ноёрхол тоггжээ. Үүнийгээ тус
улс Үндсэн хуулиараа (1960) баталгаажуулсан байна.
Монголын нийгмийп оюун санааны амьдрал хэт үзэл
сурталжиж, марксизм-ленинизмийг цорын ганц үнэн зөв сургаал
хэмээн тунхаглаж, олон ургальч үзлийг хаан боогдуулж байв.
БНМАУ хэдийгээр 100 шахам оронтой дипломат харилцаа
тогтоосон боловч, гадаад харилцаа хэт үзэл сурталжсаны улмаас
социалист системийн хүрээнд явцуурч, улам явуургүй болсоор
байлаа.
Улс орны эдийн засаггулсын ба хоршооллын хэлбэртэй
нийгмийн өмч ноёрхож, төвлөрсөн төлөвлөлт улам гүнзгийрч байв.
Тус улсад социализм байгуулж дуусгах зорилтын эдийн засгийн
-13-

14. Монгол Улсын түүх V
агуулга нь социализмын мате-риал-техникийн бааз байгуулах,
тухайлбал БНМАУ-ыг аж үйлдвэр-хөдөө аж ахуйн орон болгох
явдал байв. 1965 оноос хойш Эрдэнэт, Чойбалсан зэрэг аж
үйлдвэрийн шинэ хотуудыг байгуулж, түлш эрчим хүч, уул уурхайн
үйлдвэрүүдийг түрүүлүүлэн хөгжүүлэх бодлого баримталжээ. 1980-
аад оны сүүлч гэхэд тус улсын үндэсний орлогын бүтцэд аж үйлдвэр
40 шахам хувьд хүрчээ. Ард иргэд үнэтөлбөргүйгээр сурах, эмчлүүлэх
эрхээр хангагдаж байв. 80-аад оны сүүлч гэхэд улс ардын аж ахуй,
соёлын салбарт ажиллагч таван хүн тутмын нэг нь-дээд, тусгай
дунд боловсролтой болсон байв. Гэвч тус улс нийгэм, эдийн
засгийн хөгжлийн гол гол үзүүлэлтээрээ дэлхийн хөгжингүй
орнуудаас үлэмж доогуур байлаа. Үүний цаад шалтгаан нь тус улсыг
эдийн засгийн бүрэн хараат байдалд оруулсан ЗХУ өөрөө
хөгжингүй орнуудаас нэлээд хол хоцорч байсанд оршино. 1980-аад
оны эцэс гэхэд Монгол оронд социализм өөрийн чадавхиа шавхаж,
мухардмал байдалд орсон билээ.
1989 оны эцсээс Монгол оронд ардчилал, шинэчлэлийн төлөө
хөдөлгөөн хүчтэй өрнөж, нийгмийн амьдралын бүх хүрээг өөрчлөх
үйл явц эхэлсэн юм.
Энэ үед манай орны улс терийн нөхцөл байдал оөрчлөгдөж, байвал
зохих хэм хэмжээ алдагдан, нийгмийн сэтгэлзүй маш тогпюргүй
болсон байв. ЗХУ-д нэгэнт эхэлсэн өөрчлөн байгуулалтын
нөлөогөөр тус оронд олон түмний улс төрийн идэвхи илт сэргэж,
улс төрийн шинэ нам, бүлэглэл үүсэх урьдач иөхцөл бүрэлджээ.
1980 оны төгсголөөс Монголын ардчилсан холбоо, дараа мь
Ардчилсан социалист хөдолгөөн, Шинэ дэвшилт холбоо зэрэг олон
нийт-улс төрийн байгууллагууд бий болж, үйл ажиллагаа явуулах
болов. Эдгээр хөдөлгөөн, байгууллагын нийгмийн бааз дээр
суурилан, Монголын ардчилсан нам (1990.11.18), Монголын
социал демократ нам (1990.I I I . 2), Монголын үндэсний дэвшлийн нам
(1990.1 I I . 1 I) зэрэг хэд хэдэн нам байгуулагдсанаар Монголд анх
удаа олон намын тогтолцоо бүрэлдэн тогтож эхэлсэн юм. Улмаар
эрх баригч - МАХН тухайн үед үйлчилж байсан БНМАУ-ын Үндсэн
хуулийн оршил болон 82 дугаар зүйлээс татгалзсанаа зарлаж, улмаар
«Улс төрийн намуудын тухай» хуульбатлагдан гарснаар олон намын
тогтолцооны эрхзүйн үндсийг бүрдүүлжээ.
1990-1992 он бол манай орны хувьд Үндсэн хуулийн
шилжилтийн түүхэн зурвас үе юм. 1990 онд олон намын
тогтолцооны үндсэн дээр анх удаа ардчилсан сонгууль явуулж,
улмаар анхны байнгын үйл ажиллагаатай парламент - Улсын Бага
Хурлын гишүүний мандатын 60 хувийг МАХН, үлдсэн суудлыг
МоАН, МСДН, МҮДН хувааж авсан байна. Шилжилтийн зурвас үед
парламентын намууд зөвшилцөн, эвслийн Засгийн Газрыг
байгуулжажиллажээ. Мөн Монгол улсынтөрийнтэргүүн -
Ерөпхийлөгчийн институтыг бий болгон хэрэгжүүлсэн байна.
1990 оны I сард БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын XII
удаагийн сонгуулийн II хуралдаанаар ардчилал, хүний эрхийн
дэлхий нийтээрхүлээн зөвшөөрөгдсөн хэм, хэмжээг гүнзгий тусгасан
ардчилсан Үндсэн хуулийг баталсан юм. Эл үндсэн хууль ссоор
Монгол улс бол парламентын Бүгд Найрамдах улс мөн. Тэр цагаас
хойш торийн эрх барих, хууль тогтоох дээд байгууллага — Улсын Их
хурлыг 1992, 1996, 2000 омд тус тус чөлөөт ард-чилсан сонгуулийн
-14-

15. Монгол Улсын түүх V
үндсэн дээр сонгон бүрдүүллээ. Төрийн тэргүүн — Ерөнхийлөгчөө
бүх ард түмнээр сонгох болов. Манай нийгмийн амьдралын бүх
хүрээг хамарсан эрх зүйн шинэчлэл хийж байна. Монгол улс
нээлттэй гадаад бодлого явуулах боллоо.
Дурдан буй үеийн эдийн засгийн шинэчлэлийн гол агуулга
ньтөвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт
шилжих явдал байлаа. Энэ хугацаанд үнэ чөлоөлөх, өмч хувьчлах,
банкны тогтолцоог шинэчлэн өөрчлөх, эдийн засгийн гадаад
харилцааг либеральчлах зэрэг арга хэмжээ авсан бөлгөө. Монгол
улсын төр засаг нийгмийн салбарт хүн төвтэй хөгжлийн дэлхий
нийтийн үзэл баримтлалыг хөгжүүлэхийг зорихын хамт иргэн бүрт
чөлөөтэй сэтгэж, үзэл бодлоо өргөн илэрхийлэх боломж олголоо.
Нийгмийн даатгалын шинэ тогтолцоогбий болгож, түүний эрх зүйн
үндсийг бүрдүүлэв. Гэвч ажилгүйдэл, ядуурал, тэнэмэл хүүхэд
зэрэг хүн амын нийгмийн асуудал хурцаар тавигдсаар байна.
Ийнхүү XX зууны сүүлчийн
мөчлөгт монголчууд хөгжлийн шинэ сонголт хийж, ирээдүйгээ
өөдрогөөр харж, шинэ зуунтай золгож байна.
* * *
Монгол улсын түүхийн таван боть зохиолын V ботийг дор
дурдсан зохиогчид туурвисан болно. Үүнд: Оршил, судалгааны
тоймыг доктор, профессор Ж.Болдбаатар; I бүлгийг доктор,
профессор Л.Жамсран; II бүлгийн § 1-ийг доктор (Ph) C.
Идшинноров; §2-ыг С.Идшинноров, академич Ш.Бира; I I I
бүлгийг академич Б.Ширэндэв, доктор (Ph), дэд профессор
Н.Хишигт; ^бүлгийн §1, 2-ыгдоктор (Ph) О.Батсайхан; §3, 4-ийг
доктор (Ph), профессор З.Лонжид; §5-ыг доктор, профессор
М.Санждорж, туүхч С.Туяа; §6-г М.Санждорж; Убүлгийн §1-ийг
академич Б.Лхамсүрэн; §2-ыг доктор, профессор Ж.Болдбаатар;
§3-ыг доктор (Ph), дэд профессор Ж.Болд; VI бүлгийн §1-ийг
Ж. Болдбаатар; §2-ыг Ж.Болдбаатар, Ж.Болд; §3-ыг доктор (Ph),
профессор З.Баасанжав; §4-ийг Ж.Болдбаатар; VII бүлгийг
доктор (Ph), дэд профессор Ч.Дашдаваа, Г.Цэрэндорж; VIII
бүлгийн §1-ийгдоктор Г.Чулуунбаатар, доктор (Ph), профессор
С.Отгонжаргал; §2-ыг Г.Чулуунбаатар нар бичиж, он иагийн
хэлхээс, сурвалж судалгааны ном зохиолын жагсаалтыг эрдэм
шинжил-гээний ажилтан, магистр С.Чулуун, Б.Баттөмөр нар бэлтгэв.
Газрын зургийг доктор (Ph.) О.Пүрэв үйлдэж, Фотомон агентлаг
гэрэл зургуудыг бэлтгэж, Ж.Амгалан хэвлэлийн эхийг бэлтгэв.
Монгол улсын түүхийн V ботийг хамтран эрхлэх үүрэг хүлээж,
сайхь зохиолын узэл баримтлалыг боловсруулах, хянан
тохиолдуулах хэрэгт оролцож байгаад дуусгаж завдалгүй хан
хорвоогоос хальсан академич Б.Ширэндэв, доктор, профессор
М.Санждорж нарынхаа үнэт сургаал, гэрээслэлийг биелүүлэх гэж
чадан ядан оролдсоноо уншигч Танаа өчиж байна. Ачитбагш
нарынхаа санаж, бодож, эрмэлзэж, тэмүүлж байсанд бүрэн дүүрэн
хүрсэн гэж хэлэхгүй боловч, тэднийхээ эрдмийн гэгээ, номын
нөөлөгт өдий зэрэгтэй яваа зохиогчид, редактор бид өөрсддөө
заяасан ухааны цар, хэмжээгээр харамгүй хүчин зүтгэснээ хэльюу.
XX зууны Монголын түүхийн сурвалж бичиг,
-15-

16. Монгол Улсын түүх V
судалгааны зохиолын тойм
XX зууны Монголын түүх нь ээдрээ нугачаа, эрэл хайгуул, олз
гарзаар дүүрэн юм. Бидний монголчууд эп түүхээсээ сургамж а»ч,
хүн төрөлхтний нийтлэг жамыг танин ухаарсаар улиран одсон
зууны элэдийг дааж гарч байна. Хоёр зуун халагдан солигдохын зааг
үеэс эргэн харвал XX зуун бол цагхугацааны хувьд бидний ойрхи
үеийн түүх бөлгеө.
Монголын түүхчид сая улиран одсон зууныхаа түүхийг судлах
талаар
үлэмж ихийг хийжээ. Энэ үеийн түүх нь архивын сурвалж, баримт
сэлтээр
ихээхэн баялаг юм. Тухайлж хэлбэл, Монгол улсын Үндэсний Төв
Архив,
Монгол улсын зэвсэгт хүчний тов архив, Монгол Ардын Хувьсгалт
Намын
архив, Засгийн газрын архив, Гадаад харилцааны архив, Тагнуулын
ерөнхий
газрыи архив, аймаг, ором нутгийн архивуудад хадгалагдаж буй эх
сурвалж,
баримт сэлт нь Монгол улсын ойрхи түүхийн гол сурвалж болж егч
байна.
XX зууны 20-иод оны эх хүртэл Монгол улс төвлөрсөн архивгүй
байсан
учир төрийн дээд тев болон орон нутгийн захиргааны
байгууллагууд
өөрсдийнхөө баримт бичгийг тус тусдаа хадгалж байв. Харин
1921 оны
хувьсгал ялснаар ардын засгийн газар архивын хзргийг
шинээр
байгуулагдсан Судар бичгийн хүрээлэнд эрхлүүлж, улмаар Улсын
архивын
төв газрыг байгуулан, түүний мэдэлд улсын олон төрлийн архивын
хэргийг
эрхлүүлэх болжээ. Архивын байгууллагууд улам дэлгэрэн
хөгжиж,.дээр
дурдсан олон архивууд болж
салбарлажээ.
Эдгээр архивуудад хадгалагдаж байгаа болон удаа дараа
хэвлэн нийтлүүлсэн ном, товхимол, эмхтгэлүүдэд буй 1911 оны
Үндэсний хувьсгал, түүний үр дүндтогтсон Монгол улсын Засгийн
газрын баримтбичгүүд, Богд хааны айлдвар зарлиг, Монгол улсын
Үндсэн хуулиуд, улсын Их. Бага хурлын баримт бичгүүд, төрел
бүрийн хууль, хуульчилсан актууд, Ардыи Их Хурлын чуулганы
болон Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн шийдвэр, тогтоол, хууль
зарлигууд, МАХН-ын дөрвен удаагийн мөрийн хөтөлбөр, МАХН-
ын их, Намын Төв Хорооны бүгд хурлын идийдвэр, Улс Терийн
Товчооны тогтоолууд, улс ардын аж ахуй соёлыг хөгжүүлэх, удаа
дараагийн төлөвлогөөний удирдамжууд, Коминтерн, ЗХУ-тай
харилцсан баримт бичгүүд, 1990-зэд онд улстөрийн шинэ намуудаас
гаргасан баримт бичгүүд зэрэг нь XX зууны Монгол улсын албан
ёсны түүх бичих үндсэн сурвалж мь болж өгч байна.
Хэвлэгдэн нийтлэгдсэн эх сурвалж, баримт бичгүүдийн
-16-

17. Монгол Улсын түүх V
томоохон эмхтгэлүүдээс тоймлон дурдвал: «Монголын ардтүмний
1911 оны үндэсний
эрх чөлөө, тусгаартопнолын толеө тэмцэл» баримтбичгийн
эмхтгэл (1900-191 1 он), УБ., 1982 он (Хэвлэлд бэлтгэсэн
А.Очир, Г.Пүрвээ); «Монголын автономитын үеийн сургууль»
(1911-1920), УБ., 1966 (Эмхтгэсэн' С.Жигмидсүрэн,
Б.Балжиргармаа); «БНМАУ-ын Их, Бага хурлын тогтоол,
Үндсэн хууль, тунхагууд» УБ., 1956 (Эмхтгэсэн Ц.Насанбалжир);
«БНМАУ хөрөнгөтний биш хөгжлийн төлөотэмцэлд» Баримт
бичгүүд (1925-1940) УБ., 1956. (Эмхтгэсэн Ц.Насанбалжир),
«БНМАУ-ын Үндсэн хууль, түүнд холбогдох зарим актын
эмхтгэл» (1921-1940) 1 дэвтэр, УБ., 1972, «Монголд ардын бүгд
наирамдах заса~ тогтоон я«'улсан нь» Баримт Сзичгүүдийн
эмхтгзл. (1921-1926) УБ.,1970. (Эмхтгэсэн Б. Балжнргармаа),
МАХН-ынТөв Хорооны дэргэдэх Намын түүхийн институтээе
эрхлэи хэвлүүлсэн «МАХН-ын түүхэнд холбогдох баримт
бичгүүд» 1, I I , I I I дэвтэр, (УБ., 1966, 1967, 1970), «МАХН-ын их,
бага ба ТХ-ны бүгд хурлын тогтоолууд» I - 1 I 1 дэвтэр. (УБ.,
1956,1963), МАХН-ын дэлгэрэнгүй тайлан ( V I I I их хурлаас
бусад), «1921 оны ардын хувьсгалын түүхэнд
холбогдохбаримтбичгүүд» (1917-1921) УБ., 1957. (Эмхтгэсэн
Ө.Чимэд), «МАХН ардын хувьсгалын ялалтын төлөө тэмцэлд»
Баримтбичгүүд. УБ., 1971 (Эмхтгэсэн Д.Даш), «БНМАУ-ын
гадаад харилцааны баримт бичгүүдийн эмхтгэл»-ийг олон
ботиор хэвлэсэн зэргийг юуны түрүүнд нэрлэж болох юм.
Монгол улсын ойрхи түүхийгсудлахад тоо бүртгэлийн материал
ихээхэн ач холбогдолтой сурвалж юм. Тухайлж хэлбэл, удаа
дараа хэвлэпрн гарч буй статистик тоо бүртгэлийн эмхтгэлүүд
нэн чухал хэрэглүүи болж байна. ХХзууны эхний
мөчлөггхэвлэгдсэн «Шинэтоль», «Нийслэл Хүрээний сонин
бичиг», 1920 оиы XI сард анхмы нь дугаар хзвлэгдсзн
«Монголын үнэн»-ээс эх авсан «Үнэн» сонин тэргүүтэи
тогтмол хэвлэл - олон арван сонин. сэтгүүлүүд эрим цагийн
оы дарааллыи бичиг болсны хувьд өнгөрсөн зууны 90 он
хүртэлх үеийн Монголын ойрхи үеийн түүх судлалд нэгэн
зүйлийн чухал сурвалж болж огч байна.
Монголын ойрхи үеийн түүх судлалд үнэт тус нэмэр болох
зүйл бол түүхэн үйл явдалд оролцож явсап амьд гэрчийн
дуртгал, дурсамжууд юм. Ардын нам анх хэрхэн үүссэн, ардын
журамт цэргийгбайгуулж, улс орныхоо тусгаар тогтиолыг
байлдан авсан тухай тэр үеийн үйл явдалд идэвхтэй
оролцож явсан хэсэг хүмүүсийн дуртгалыг 1928 онд
хэвлүүлжээ1.
Партизан нарын дуртгалыг хэд хэдэн боть болгон
хэвлүүлсэн байна2. Эдгээр нь XX зууны эхэн үеийн Монголын
түүхийн чухал хэрэглүүн болж байна. Түүнчлэн, МАХН, ардын
төрийг үндэслэн байгуулагчдын нэг Д.Сүхбаатарын тухай
дуртгалыг хэд хэдэн удаа хэвлэн гаргасан байна-'. Мөн
Монголын төр, цэргийм томоохон зүтгэлтнүүд дуртгал ном,
товхимол хэвлүүлэх болсон ньтүүхэн үйл явдлын учир
холбогдлыгтодруулахад ихээхэн
тус дохөм үзүүлж байна. Тухайлбал, Ц.Дамбадорж. Ж.Самбуу,
-17-

18. Монгол Улсын түүх V
Ж.Лхагва-еүрэн, Б.Ширэндэв, С.Лувсан, П.Очирбат зэрл' хүмүүс
дуртгал номоо хэвлүүлжээ1. Мен хувьсгалттэмцлийн ахмад
зүтгэлтэн, дайчид, МАХН-ын ахмад ажилтан нарын дуртгалуудыг
удаа дараа эмхэтгэн гаргаж ирэв2. Энд бас Зөвлелтийн цэргийн нэрт
зүтгэлтнүүдийн бүтээлд Монголын тухай дурсан
бичсэнийгдурдахгүй өнгөрөх аргагүй юм3. Мон улс ардын аж ахуйн
удирдах салбарын ажилтан зарим хүний дуртгал хэвлэгдсэн нь
Монголын улсын аж ахуй, эдийн засгийн түүхийг судлахад зохих
нөхвөр болж огч байна. Дуртгал, дурсамжаас гадна нийгэм, төрийм
зүтгэлтнүүдийн хэлсэн үг, бичсэн өгүүллүүд нь тухайн цаг үеийн
улс төр-нийгэм эдийн засгийн зорилтыпайлбарлахын
зэрэгцээтүүхэн үйл явдлын талаартэмдэглэн, зарим асуудлаар
үнэлгээ, дүгнэлт, гаргалгаа хийсэн байдгаараа судалгааны нэн чухал
материал болдог. Жанжин Д.Сүхбаатарын хэлсэн үг, бичсэн огүүлэл,
захидал бичигзэрэгбүтээл ньхэмжээгээрээбагаболовч 1921 оны
хувьсгалын түүх судлалд удирдамж болохоор материалууд юм4. Мөн
Х.Чойбалсамгийн илтгэл, хэлсэн үг, бичсэн өгүүллүүд нь 1921- 1950-
иад оны зх хүртэлхтүүхийн судлалд чухал хэрэглэгдэхүүн бөлгоө5.
Түүнчлэн Монголын нам, торийн дээд удирдлагад байсны хувьд
Ю.Цздэнбал, Ж.Самбуу, Ж.Батмөнх, П.Очирбат, Н.Багабанди ыар
өөрсдийнхөө илтгзл, хэлсэн үг, огүүллүүдийп эмхтгэлийг
хэвлүүлсэн нь тухайн цаг үеийн түүхийн асуудлыг тодотгоход зохих
ач холбогдолтой юм6. Дээр дурдсан эх сурвалжууд нь XX зууны
Монголын түүхийг бичих сан хөмрөгийг бүрдүүлж байна. Аливаа
улс үндэстний нэгэн адил монголчууд XX зуун гарангуут ойрхи
түүхээ бүтэзж, түүхээ бичиж, тэрлэж ирсэн билээ. Харин 1911 оны
үндэсний хувьсгалд бэлтгэх үеэс эхлэн тусгаар тогтнолын төлөө
үзэл санаа Монголын түүх бичлэгийн үндсэн агуулга болж,
түүхийн суллалд шинэ үеийг нээсэн юм.
1
Ц.Дамбадорж. Толбо нуур. УБ., 1928. Ж.Самбуу. Амьдралын
замналаас (Дуртгал 1,11 дэитэр.
УБ., 1965, 1970); Ж.Лхагвасүрэн. Сэтгэлд шингэсэнои жилүүд. УБ.,
1984.Тулалдааиыонжилүүд.
УБ-, 1995 он зэрэг; Б.Ширэндэн. Далайн даналгаанаар. УБ., 1993;
С.Лувсан. Гуулсан зам. УБ..
1988; П.Очирбат. Тэнгэрийн иаг. УБ., 1996. : Монгол, Зовлолтийн
армийн ахмаддайчдын дуртгал. УБ., 1969; Комиссаруудын дуртгал УБ.,
1971; Халх голын байлдаандоролцогч ахмад дайчдын дуртгал. УБ.,
1970, 1981; 1945 оны дайнд
оролиогчдындуртгал.УБ., 1975 (Эмхтгэсэн И.Пүрэвсүрэн); Дайчин
алдар. Хувьсгшптэмцлипн
ахмаддайчдын дуртгал. УБ., 1985; Ж.Дамдин. Үймээшп! жил. УБ.,
1973; Г.Эрэндоо. 1 уулсан
зам.УБ., 1971; Б.Дорж. Эхорнытолоо цохплохзүрх. УБ., 1981;
Л.Дандар. Гал долөн дунд. УБ..
1989. МАХН-ын ахмад ажилтан, гишүүдипн дуртгал. I IV дэвтэр.
УБ., 1978, 1981, 1988. 1990
г.м. 1 Г.К.Жуков. Дуртгал, бодол. 1-11 боть. УБ., 1977; И.А.Плиев.
Говь Хянганд тулалдсап ыь. УБ.,
1966; Квантуны армн соносон нь. УБ., 1970; И.И.Федюнинский.
На востокс. М., 1985,
4
Н.Соркин. Анхны эхлэл. УБ., 1972. г.м.
Д.Сүхбаатар. Баримт бичгүүд. УБ., 1943; Захидал бичгүүд УБ., 1952;
Түүхийн баримтуудын
цоморлиг. УБ., 1954; Д.Сүхбаатарын ү|л амьдралтай холбогдох
баримт материалын эмхэтгэл.
5
УБ., 1964; Д.Сүхбаатар. Баримтбичгүүд. УБ., 1983.
6
ХЧойбачсан Илтгэл ба огүүллүүд. 1-1V боть. УБ.. 1951, 1953.
Ю.Цэдэнбал. Илтгэл, огүүлэл, хэлсэн үг. I-VI боть. УБ„ 1966, 1967,
-18-

19. Монгол Улсын түүх V
1968, 1971, 1976, 1984;
Ж.Самбуу. Илтгэл огүүлэл, хэлсэн үг. УБ., 1978. Ж.Батмонх. Илтгэл,
өгүүлэл, хэлсэн үг. УБ.,
1986; П.Очирбат. Алдаж болохгүп агшин (хэлсэн үг, илгээлт,
илтгэл, ярилцлага, лекц) УБ.,
1997; Н.Багабанди. Еронхийлогч: шинэ зууны емнох бодомж,
санамж (хэлсэн үгийн түүвэр.
1997oHbiVlcapaac 1998 оны II cap). УБ., 1998; Ерөнхийлогч:
шинэзууныемнохбодлого, зорилт.
УБ., 1998 (хэлсэн үгийн түүвэр); Ерөнхийлөгчийн бодлого, сэтгэл.
УБ., 2000.
1 9 1 5 - 1 9 1 9 онд «Монгол улсын шастир» хэмээх 11 дэвтэр зохиолыг
хэсэг түүхчдээр бичүүлсэн нь Монгол улсын албан ёсны түүх
бичих оролдлого тедийгүй, ирж буй зууныхаа түүхийгтэрлэх эхлэл
байсан гэж үзэж болно. | 1 9 2 1 оны хувьсгалын дараахан
байгуулагдсан Судар бичгийн хүрээлэнгийн нэг гол эрхлэх ажил
нь түүх судлал байсан юм. 1924 онд тус I хүрээлэнгийн дэргэд
түүхийн кабинетийг шинээр байгуулжээ. Эх түүхээ | сонирхох,
судлах эрмэлзэл өсч байв. Үүний нэг тод илрэл бол 1 9 1 1 оны
үндэсний хувьсгалын хэрэг явдлыг нэлээд тодорхой өгүүлээд,
1921 оны : үндэсний ардчилсан хувьсгалын ялалт, ач
холбогдлыгтэмдэглэсэн «Монгол улсын автономи хэмээх өөртөө
эзэрхэн засах эрхт засгийн үеийн үнэнхүү явдал, чухам байдал,
чухал учрыг тэмдэглэсэн товч өгүүлэл хэмээх түүх бичиг» гэдэг
бэсрэгхэн зохиол юм'.
1926 онд Дотоод Яамнаас Монгол улсыи албан ёсны хураангуй
түүх зохиох ажлыг эрхлэн хийж, эл зохиолдоо Монголын ойрхи
түүхийн эхний үйл явдлуудыг товч тоймлон дурдсан байна2. Үүний
зэрэгцээ Ц.Дамба-доржийн «МАХН-ын байдал» хэмээх зохиол
гарсан нь эрх баригч намын түүхийг бичсэн анхны оролдлого
байлаа. Men 1926 онд ардын хувьсгалын 5 жилийн ойд зориулан
жижигтовхимлууд гаргахдаа Монголын ойрхи үеийн түүхийн
асуудлуудыг хөнджээ3.
XX зууны эхний мөчлөгийн түүхийг тухайн үедээ хамгийн
чансаатай туурвисан түүхч бол Магсаржав хурц юм. Түүний 1925-
1927 онд туурвисан «Монгол улсын шинэ түүх» бол XX зууны
Монгол улсын түүхийг нилээд бодитой боловсруулах анхны
эхлэлийг тавьсан төдийгүй, эдүгээ архивын сан хөмрөгөос
олдохуйяа бэрх болсон баримт бичгүүдийг уг эхээр нь
хавсаргасныхаа хувьд сурвалжийн ач холбогдолтой бүтээл юм4.
1930-аад оноос Монголын ойрхи үеийи түүхийн тухайд
судалгааны шинж илүү тодрохыи зэрэгцлэ марксист-ленинист
арга зүйн зарчимд тулгуурлан, түүхийг формаиийн онол,
ангичирхах байр сууринаас бичих хаидлага давамгайлж эхэлжээ.
Тухайлбал, үндэсний ардчилсан чиг шугам баримтлагчдыг
«баруунтан» хэмээн баалах, Монголд яаравчлан социализм
байгуулах Коминтерний туршилт, зүүк^й^лма/ГяБууллагыг зөвтгөх
чиглэл бүхий ном, өгүүллүүд гарчээ5. Энэ үед ардын хувьсгалт
цэргийн түүхийг судлах талаар зарим ахиц гарсан байиа.
Уг чох1 юлыг Ш.Нацагдорж I960 онд хэнлүүлэхдээ үзэл суртлын
хяналтаас болж бага саги хассан
Gaiina. Харии О.Батсайхан 1992 онд дахнн хэвлүүлэхдээ бүтэн
эхтэр нь буулгасан. Одоогоор
зохиогч нь бүрэн тогтоогдоогүй.
Монгол Ард Улсын засагторпйн байдал хэрхэн уламжилсан
-19-

20. Монгол Улсын түүх V
явдлыгтайлбарласан бичиг. УВ.,
1926.
Улаан оторч. МАХН-ын байдал. УБ., 1926; Уулын евгон. Монгол
гязар бошгыг халах явдлын
тулгуур босгосны товч түүх. УБ., 1926; Ойдов, Цэцэнбилэгт.
МХЗЭ-ийн түүхэнд холбогдох
зүйлүүд. УБ., 1926 г.м.
Ы.Магсаржав. Монгол улсын шинэ түүх. УБ., 1994. Эл зохиол rap
бичмэлээрээ 3 хувь, нэг нь
Оросын Холбооны Улсад, хоёр нь Монголд хадгалагдаж байсныг
О.Батсайхан, З.Лонжид нар
кприлл бичнгт буулган 1994 онд хэвлүүлжээ.
Намын IX жнлнпн ой, 10 жилпйн угтлага. У Б . , 1930;
Ө.Бадрах. Намаас барууны
бөорөнхийчүүдтэй тэмцсэн амжилттай их тэмцлийн туршлага. I,
II дэвтэр. УБ., 1932; Чу.
Болдбаатар, На.Сүхбаатар нар уг зохиолыг кириллд буулган 2001
онд хэвлүүлсэн.
1930-аад оны эхээр Монголын эртнээс аваад ардын хувьсгалын
үеийн түүхийг бичих тусгай комисс байгуулж, Монголын түүхийн 4
боть зохиол гарсны хоёр дэвтэр нь 1934 онд X. Чойбалсан, Д.Лосол,
Г.Дэмид нарын бичсэн «Монгол ардын үндэсний хувьсгалын анх
үүсэж байгуулагдсан товч түүх» хэмээх бүтээл юм. Эл зохиол
ньугтүүхийг гар бие оролцон бүтээлцсэн хүмүүс өөрсдөө хувьсгалын
түүхт явдлыг нэгтгэн нэгэн бүхэллэг болгох, зарим нэг дүгнэлт,
үнэлгээ өгснийхөө хувьд судалгааны шинжтэй, түүнчлэн архив,
хэвлэл мздээллээс олдохоо больсон олон чухал эх баримт бичгүүдийг
ашигласнаараа сурвалжийн шинжтэй дурсамж түүхийн бүтээл
болсон юм1. Түүнчлэн Монголынтүүхийндээрхцуврал бүтээлийн
нэгнь Монгол улсын (1911-1919) Дотоод Яаманд алба хаших< явсан
Л .Дэндэвийн 1934 онд бичсэн «Монголын товч түүх» бөлгөө.
Тэрбээр энэ бүтээлдээ 1911 оны үндэсний хувьсгалын дүнд тогтсон
Монгол улсын түүхийг хураангуйлан бичжээ. Зохиогч уг үйл
явдалд биечлэн оролцож явсан амьд гэрч, хянуур нягт хүн байсан тул
эл түүхийг зохиохдоо үндсэн хэрэглэгдэхүүнээ бузгай онож, XX
зууны эхний үеийн монголын түүхийн гол үйл явдлуудыг
тодорхойлон гаргасан чамбай бүтээл туурвисан байна2. Мөн энэ үед
үндэсний ардчилсан хувьсгалын өрнөл, шинэ эргэлтийн бодлогын
явц, үр дүн, ардын хувьсгалт цэргийн хөгжил, хууль цаазны түүхийн
талаар зарим нэг товхимол. өгүүлэл гарсан байна3.
1940 он гэхэд түүхийн шинжлэх ухааныг их, дээд
сургуулийн хетөлберөөр бүрэн судалсан түүхчид торөөгүй байсан
боловч, Шиижлэх ухааны хүрээлэнгийн түүхийн тасгийн ажилтнууд
нэлээд К4эргэших төлөвийг олж, нам, төрийн зүтгэлтэн, түүх
судлаачдын ойрх үеийн түүхийн талаар нэлээд бүтээл туурвин,
Монголын түүх судлал өргөжин гүнзгийрчээ.
БНМАУ-ын хувьд 30-аад оны сүүлч, 40-өед оны эхним хагаст
дайны хүнд үе, бэрхшээл тохиолдсон тул түүх судлалын гол чиглэл
нь ард олон, ялангуяа өсвөр залуу үеийг эх оронч, интернационалч
үзлээр хүмүүжүүлэхэд чиглэсэн зохиол бүтээл туурвихад
чиглэгджээ. Тодорхой хэлбэл, төр, цэргийн зүтгэлтний намтар
судлалд оыцгой анхаарсан байна4. Түүнээс гадна дайны жилүүдэд
Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, ардын
хувьсгалт цэргийн түүхийн асуудлаар бэсрэг зохиолууд гарчээ5. Мөн
1
Х.Чойбалсан, Д.Лосол, Г.Дэмид. Монгол ардын үндэсшн! хувьсгаяын
анх үүсэжбайгуулагдсан товчтүүх. УБ., 1934. Хоёрдахьхэвлэлийг
намыитүүхийн институтээс эрхлэн 1979 онд гаргасан. Мон энэхүү
-20-