1. Zorg voor goede voeding
10 oktober 2013

2. Welkom
Gerard Bosman
Dagvoorzitter

3. Zorg voor goede voeding
10 oktober 2013

4. Inleiding
Dr. C. Kalisvaart
Kennemer Gasthuis

5. Gezond ouder worden: de rol van
(onder)voeding
Dr. Kees Kalisvaart
Klinisch Geriater
Kennemer Gasthuis Haarlem

8. Frailty-paradigma
Veroudering
Ziekte
- somatisch
- psychiatrisch
Levensstijl
F
R
A
I
L
T
Y
Sociale
support
Kwaliteit
van leven
Verpleeghuis
Beperkingen
Dood

9. Hendrikje van Andel-Schipper
“Oud worden gaat vanzelf. Niet te veel eten,
Niet te veel drinken, veel bewegen
en de moed nooit opgeven”
1890-2005
Ondervoeding bij ouderen

10. We leven gemiddeld 20 jaar langer
dan onze voorouders 100 jaar
geleden en 40 jaar langer dan 150
jaar geleden !
Kees Kalisvaart

11. Gemiddelde levensduur

15. Waarom verouderen we?
• Lichaam loopt schade op
• Schade kan niet geheel
worden hersteld
• Na verloop van tijd
ontstaan mankementen >
start veroudering

16. Ouder worden
• Hoe ouder we worden, hoe meer littekens ons
lichaam opstapelt: we takelen langzaam maar
zeker af!

17. Endogeen
• Het verliezen van
elasticiteit van de
epidermis (rimpels)
• Ouderdomsverziendheid
• Volumeverlies van de
spiermassa

19. Kunnen we veroudering tegengaan?
•
•
•
•
Schadelijke factoren beperken
Lichaamsbeweging
Voeding
Geneesmiddelen

20. Voeding
Gebalanceerd, gevarieerd en
voedingrijk dieet is belangrijk voor
gezond ouder worden
Fruit, groenten, vis zijn gezond (?)
Vet, zout, koolhydraten zijn
ongezond (?)
Eten is belangrijk om in leven te blijven
(reserves)
Kees Kalisvaart

21. Wat is voeding?
Macronutriënten
- Koolhydraten
- Eiwitten
- Vetten
Micronutriënten
- Vitaminen
- Mineralen
- Spoorelementen
Vezels
Vocht

22. Wat is voeding?
– Koolhydraten (energie)
– Eiwit
– Vocht
– Micronutriënten m.n. Vit D
• www.vitamine-info.nl

23. Definitie
Ondervoeding is een multifactoriële aandoening
en heeft daarmee het karakter van geriatrisch
syndroom
Oorzaken:
• Somatische domein
• Psychisch domein
• Functioneel domein
• Sociaal domein

25. Kernpunten
 Aandacht voor ondervoeding bij risicogroepen is
van groot belang en samenwerkingsafspraken zijn
nodig
 Ondervoeding komt in de thuiszorg en in de
verzorgingshuizen bij meer dan 20% van de
cliënten voor, over prevalentie in de
huisartspraktijk zijn weinig gegevens bekend (en ze
lopen sterk uiteen: 0-15%)
 SNAQ65+ en Gewicht- en gewichtsverlies65- zijn
geschikte instrumenten (naast definitie
ondervoeding)
 De LESA werkgroep is van mening dat alle cliënten
met ondervoeding naar een diëtist moeten worden
verwezen

26. Onbedoeld gewichtsverlies
De eenvoudigste indicator voor
ondervoeding:
onbedoeld gewichtsverlies
Ook patiënten met overgewicht
kunnen ondervoed zijn !

27. Prevalentie ondervoeding in
eerstelijnszorg en thuiszorg
J.Schilp, VU,

28. Oorzaken ondervoeding
Disbalans
behoefteinname
Verminderde
inname van
voedsel ondanks
adequate
beschikbaarheid
Ondervoeding
Onvoldoende
aanwezigheid,
kwaliteit,
presentatie van
voedsel

29. Wat zijn de risicofactoren om in de loop
van de tijd ondergewicht te
ontwikkelen?

30. Determinanten
HR (95% CI)
Demographische factoren
Vrouwelijk geslacht
1.40 (1.01 - 1.92)
Leeftijd ≥ 75 jaar
1.30 (0.95 - 1.79)
Sociale en leefstijl factoren
Licht alcohol gebruik
0.67 (0.46 - 0.98)
Eenzaamheid
1.47 (1.06 - 2.04)
Geen partner
1.70 (1.24 - 2.33)
Psychologische factors
Depressieve symptomen
1.96 (1.32 - 2.93)
Angst
1.75 (1.11 - 2.78)
Medische factoren
≥ 2 chronicsche ziekten
2.08 (1.31 - 3.28)
Gebruik ≥ 3 medicijnen,
2.57 (1.50 - 4.38)
Verminderde eetlust
1.99 (1.32 - 3.00)
Functionele factoren
Beperkingen door gezondheid
1.76 (1.28 - 2.43)
Lage score functie test, <75
jaar
0.89 (0.81 - 0.96)
Problemen met traplopen,
<75 jaar
2.50 (1.59 - 3.91)
Cumulatieve incidentie van
ondervoeding bij moeite met
traplopen en verminderde
eetlust

31. Gevolgen ondervoeding in de thuissituatie
Afname gewicht
en
spiermassa
Hogere
mortaliteit
Vertraagd herstel en
verminderde afweer
Ondervoeding
Afname kwaliteit van leven
Algehele fysieke en
psychische
achteruitgang
Verhoogde kans op:
-Ziekenhuisopname
-Extra thuishulp
-Opname in verpleeg-of
verzorgingsnhuis
-Vallen
Kans op sociaal isolement

32. Ouderen blijken hoogrisicodragers…

33. Wie zijn die kwetsbare ouderen?
•
•
•
•
•
•
•
•
gebitspathologie;
slikstoornissen;
achteruitgang mobiliteit;
verminderde subjectieve gezondheid;
geneesmiddelen gebruik;
lage energie-inneming;
BMI < 20,0 kg/m2
ongewild gewichtsverlies 3 kg/mnd
of 6 kg/half jaar

34. Wie zijn die kwetsbare ouderen?
hoogbejaard zijn;
lage sociaal-economische status;
sociaal isolement, vereenzaming, verweduwd raken;
plotse verandering leefomstandigheden;
verblijf in verzorgings-, verpleegtehuizen;
ziekenhuisopname;
psychogeriatrisch lijden;

35. Redenen onvoldoende
beschikbaarheid?
• Armoede
• Zelfverwaarlozing
• Problemen met boodschappen
doen en koken
• Ontbreken van of insufficiënte
catering
• Eenzijdig eetpatroon
• Slechte kwaliteit van voedsel

36. Verandering in energiebehoefte!

37. Fysiologische aspecten
• Afname spiermassa
• Vetverdeling:
buikvet
• Afname botmassa
• Afname dorstgevoel
• Minder
lichaamsbeweging
• Kauwfunctie
• Reuk en smaak
• Maag-,
darmmobiliteit

38. Factoren die de voedingsstatus bij ouderen beïnvloeden
Fysisch
Minder vetvrije
massa
Verminderde
mobiliteit
Veranderingen
in
spijsvertering *
Psychisch
Depressie,
angst, verdriet
Veranderingen
in leefsituatie
Eenzaamheid
Sociaal
Zorg voor
maaltijden
Financiële
status
Alleen eten
Medisch
Ziekte
Medicijnen
Kauw- en
slikproblemen
* Denk aan:
 Afnemende smaak en geur
 Ontregeld verzadigingsgevoel
 Minder maagzuur
 Vertraagde opname
Bron: Morley JE. Anorexia of aging: physiologic and pathologic. Am J Clin Nutr 1997;66:760-73.

39. Hoe te herkennen?
Wegen! Ongewild gewichtsverlies met:
• > 5% van het lichaamsgewicht in één maand
(of 3 kg/mnd)
• > 10% van het lichaamsgewicht in een half jaar
(of 6 kg/half jaar)
Denk aan voedingsdeficiëntie…………..
{Oh ja, “even vergeten”: onafhankelijk van het
uitgangsgewicht!!}
• < 65 jaar: BMI < 18,5 kg/m2
• > 65 jaar: BMI < 20,0 kg/m2
• COPD: BMI < 21,0 kg/m2

40. Weinig eten? Grenswaarde
< 1500 Kcal (6,3 MJ) per dag: inadequate
micronutriëntenvoorziening dreigt
• 20% zelfstandig wonende 75-plussers
• 40% verpleeghuisbewoners
• ERGO pilot-studie
Hartfalen: 24,6%
Niet-hartfalen: 15,5%
• pas op voor “een borreltje op z‟n tijd……”
Ondervoeding bij ouderen

41. Valkuil ongewild gewichtsverlies
• bagatelliserende patiënt (“twee kilo, dokter:
van 75 naar 70”)…anamnese: hoe?
• tevreden dokter
• diagnostische voortvarendheid
• ook nog onafhankelijk uitgangsgewicht
• pas op bij oedeem
Waar blijft de motivatie om in te grijpen?
Ondervoeding bij ouderen

42. Voedingsinterventie
• Energie: minimaal 1500 kcal/dag
• Eiwit: 1,2-1,5 g eiwit/kg/dag
• Vitaminen en mineralen:
– Aanbevolen dagelijkse
hoeveelheid
– Vitamine D!
• Vocht: minimaal 1700 ml/dag

43. Voedingsinterventie
75-100%
inname
• Eiwit- en energieverrijkte voeding
en eventueel drinkvoeding
50-75%
inname
• Drinkvoeding of sondevoeding
< 50%
inname
• Volledige of aanvullende
sondevoeding

44. Duur
• 3 Maanden voor meetbare effecten
• Combinatie met bewegen wordt aanbevolen
Milne et al, 2009

45. Als het waar is dat……
• Opname in ziekenhuis:
26% {boven de 80 jaar>
33%}
• Toename in ziekenhuis:
63-85%
• Thuiszorg/huisartsprakti
jk:
18% {boven de 80 jaar>
13% [multi-morbiditeit,
elders opgenomen]}
• Verpleeg- en
verzorgingshuizen: 23%
{boven de 90 jaar>
36%}
Dan ligt het zwaartepunt
bij (sec)PREVENTIE
Landelijke Prevalentiemeting Zorgproblemen
2009, Universiteit Maastricht,
Onderzoeksinstituut CAPHRI, Faculteit
Gezondheidszorg en
Ondervoeding bij ouderen Verplegingswetenschappen.

46. Conclusie
• Voorkomen ondervoeding
– Neem verantwoordelijkheid!

47. Kortom, krappe voeding bij ouderen:
aan U zal „t niet liggen…… toch?
Ondervoeding bij ouderen

57. Zorg voor goede voeding
10 oktober 2013

58. Ontwikkelingen en kansen uit het bedrijfsleven
Rolf Bos
Friesland Campina

59. De kracht van basisvoedingsmiddelen bij de
bestrijding van ondervoeding
10 Oktober 2013

60. Our brands
Consumer products
Het beste van ons
land proef je in
Campina
Liebe ist, wenn es
Landliebe ist
Quality milk
Melk maakt de koffie
Napolact. Ca odinioara
Unique conditions
make unique cheeses
De fruitigste
drinkyoghurt
Membuka Potensi
Sebenar
Milner gemaakt met
halfvolle melk
Voor het lekkerste
kopje koffie
Γάλατα σπάρτοσν πολλά,
NΟΥΝΟΥ όμως, ένα.
Passie voor fruit
It’s in you
De enige
echte
Cea mai buna
nutritie special
creata pentru tine
Voor een natuurlijke
weerstand
Premium Dutch
quality cheese
A Pöttyös az igazi!®
Als je voor echt
lekker gaat
Daar word je
blij van
Milk, shaken up
De lekkere zuivel met
0% vet en geen
suiker toegevoegd
Een lekker stukje
zuivel
In nutrition
and taste,
nothing beats Alaska
We keep it cool,
you get the best
Desserts sind
unsere
Leidenschaft
Fruchtiger
yoghurtgenuss
Vrijheid van smaak
Het beste van ons land
proef je in Campina
Natuurlijk lekker
Simply trusted
Let’s talk
Where great things
come to life
Professional market
Als talenten
samensmelten
Ingredients
Closer to you
Everything to
help you grow
The pursuit of excipient
excellence
Raih esokmu
Iedereen
DubbelFrisss
Growing up
together

61. Worldwide
6,307 Europe
revenue
(in millions
of euros)
12,662
employees
71
locations
324
revenue
(in millions
of euros)
140
employees
5
locations
North and
South America
United States of America
999
revenue
(in millions
of euros)
1,032
employees
4
locations
1,996
Africa and
revenue
The Middle East (inofmillions
euros)
Ghana
Nigeria
Saudi Arabia
United Arab Emirates
5,202
employees
26
locations
The Netherlands
Germany
Belgium
Hungary
Romania
Greece
Russia
United Kingdom
France
Spain
Italy
Austria
Asia
China
Hong Kong
Indonesia
Singapore
Malaysia
Thailand
The Philippines
Vietnam
India

62. A young company in name,
but we have a long history
2008

63. Focuspunten FCI
1
2
3
Rol van zuivel in de
dagelijkse voeding
Belang van zuivel voor
kinderen van 0-12 jaar
Rol van zuivel bij gezond
oud worden

64. De kracht van
basisvoedingsmiddelen
in ons dieet

65. Voedingsrichtlijnen
• Op basis van
wetenschap
• Update in 2014
Basisvoedingsmiddelen

66. Rijk aan voedingsstoffen
Zuivel
10.000
JAAR VOOR
CHRISTUS
8.000 JAAR
VOOR
CHRISTUS
ZUIVEL IS RIJK AAN
VOEDINGSSTOFFEN:
EIWITTEN
CALCIUM
FOSFOR
KALIUM
VITAMINE B2 en B12

67. Diverse functies
Zuivel

68. Zuivel bij ondervoeding

69. Prevalentie
Ondervoeding
22% van de patiënten in het
ziekenhuis is ondervoed en 19%
heeft risico op ondervoeding
17% van de bewoners in
verpleeg- en verzorgingshuizen is
ondervoed en 27% heeft risico
op ondervoeding. Het risico%
stijgt.
Jaarlijkse extra kosten voor
ondervoeding WZW sector:
€ 279 miljoen
Bron:
• Freijer et al. 2012, Meijers et al. 2012 (WZW sector)
• Landelijke prevalentiemeting zorgproblemen 2012

70. Gevolgen ondervoeding
Ondervoeding
Verhoogde
mortaliteit
Meer kans op
infecties,
verlaagde
weerstand
Verminderde
wondgenezing
decubitus
Afname gewicht
Ondervoeding
Langzamer herstel
Afname spiermassa
Afname kwaliteit
van leven
Bron: Correia & Waitzberg, 2003; Banks et al. 2010, Meijers et al 2012, Shahin et al. 2010
Hogere
behandelkosten

71. Behandeling
Ondervoeding
diëtist
Het is optimaal om eerst de normale voeding aan te passen
alvorens met modules of drinkvoeding te gaan werken
* Met adequaat bedoelen we voldoende voeding, dus de volledig gedekte energie en ewitbhehoefte, vitamine en
mineralenstatus is gedekt

72. Aanpassen voeding
Ondervoeding
Aanpassing voeding
Stap 1
Verhogen consumptie van energie en eiwitrijke
voedingsmiddelen
Stap 2
Vergroten volume maaltijden
Stap 3
Aanpassen receptuur (eiwit en energierijk)
Stap 4
Aanpassen consistentie (fijnmalen bij slikproblemen)
Stap 5
Extra eetmomenten (eiwit en energierijk)
Stap 6
Verbeteren ambiance
Stap 7
Gebruik modules
Stap 8
Gebruik dieetvoeding
Energie &
Eiwitrijke
producten

73. Aanpassen voeding
Ondervoeding
•
Met lekkere en herkenbare voeding
eten cliënten gemakkelijker
•
Reguliere voeding is goedkoper dan
drinkvoeding en biedt meer variatie
•
Cliënten kunnen thuis gemakkelijk
het gebruik van de tussentijdse
verstrekkingen doorzetten met
producten die herkenbaar en volop
verkrijgbaar zijn
Snaq kar
Bron:
• www.stuurgroepondervoeding
• Food Hospitality, 2010 (Op basis van onderzoek Foodstep 2010)
• De Genietende Groene Tafel, oktober 2010. WUR iov LNV en VWS

74. Vergelijking met zuivel
Ondervoeding
•
•
•
•
Zuivelproducten zijn van nature rijk
aan eiwit, calcium, vitamine B2, B12
etc.
Uit onderzoek blijkt dat een
energieverrijkte maaltijd en twee
extra tussendoortjes per dag samen
goed zijn voor 600 extra
kilocalorieën, waarvan in elk geval
twaalf gram eiwit.
Dit is het equivalent van twee
pakjes drinkvoeding.
Herkenbare producten vergroten de
kans op daadwerkelijke consumptie
Vergelijking producten
gram
Energie
(kcal)
Eiwit(g)
Vifit drink rode vruchten
Slaatje
Saucijzenbroodje
Chocomel vol
Goedemorgen! Fruit
Snickers
Pinda’s
Vlaflip
Campina volle melk
M&M’s met pinda’s
Mona duo pudding
Slagroomvla
Mona pudding framboos
Campina chocoladevla
Melkchocolade
Chips
Slagroomsoesjes
Sultana
Ontbijtkoek
250
130
70
200
200
60
20
150
150
50
125
150
125
150
45
20
45
15
25
148
130
270
170
150
310
120
128
99
260
163
188
138
152
240
110
130
250
280
8,0
7,0
7,0
7,0
6,0
6,0
6,0
5,4
5,3
5,0
4,6
4,5
4,0
3,0
3,0
2,0
2,0
1,0
1,0

75. Kortom
• Zuivelproducten zijn van nature rijk aan verschillende
essentiële voedingsstoffen, zoals eiwitten, calcium, vitamine
B2 en B12
• Volle zuivelproducten leveren zowel de benodigde energie,
eiwitten en essentiële voedingsstoffen bij ondervoeding

76. Zorg voor goede voeding
10 oktober 2013

77. Uniek horeca concept
Willy van Egdom
Bartholomeus Gasthuis

78. 600 jaar welzijnszorg in hartje Utrecht

79. Het ontwikkelen van het horecaconcept: een lange zoektocht
2007: Diakonessenhuis kookte

80. Het horecaconcept:
een lange zoektocht
• 2007/2008:
voorbereiden
renovatie
• 2007: strategisch plan:
niet alleen verzorgings- en
verpleeghuis, maar ook een huis
voor de wijk
• 2008: start aanvraag
horecavergunning
• 2008: start Albron
• 2009: start renovatie

81. Het horecaconcept: een lange zoektocht
2011: Albron stopt, we koken zelf
2011: HUIS IN DE WIJK

82. BEHOUDEN EN BEHOEDEN VAN AUTONOMIE
2013:HUIS VAN WIJK
2011:HUIS IN DEDE WIJK
SOCIALE CONTACTEN EN GESTRUCTUREERDE
AFWISSELING
PASSENDE LEVENSWIJZE EN LEVENSHOUDING
REDUCEREN EN ACCEPTEREN
ANTICIPEREN
BIEDEN VAN VEILIGHEID

83. BEHOUDEN EN BEHOEDEN VAN AUTONOMIE
- Informatie, bemiddeling en ondersteuning in De
Smederij
- Dagopvang als het thuis (even) niet meer gaat
- Flexibel en tijdelijk wonen in een zorghotel
- “Verzorgd wonen” in serviceappartementen
- “Beschermd wonen” kleinschalige groepswonen
- Huiscode naleven die vertrouwd geaccepteerd thuis
voelen bevordert
 Gastvrijheid
 onze kernwaarden uitgewerkt
-
Delen van ervaring – life events
Informatie & advies
Geestelijke ondersteuning
Praten – lezen – zwijgen – discussie
Accepteren
Overlijden
Rouwverwerking
ZELFBESCHIKKING
- In&Doe voor kleinschalige groepswoningen
- Uit&Doe voor binnenstadbewoners
- Vrijwilligerswerk
- Ontmoeten, eten en vieren in
Brasserie en zalen
SOCIALE CONTACTEN EN GESTRUCTUREERDE
AFWISSELING
- Fitheid – Bewegen
- Hulpmiddelen (schoeisel, bril, gebit, gehoor, figuur,
etc.)
- Aanraken – massages – lichttherapie
- Schoonheid en uiterlijke verzorging
- Voeding – dieet – gewicht (gezond, gebalanceerd)
- Kleding
- Tai chi – Yoga – Meditatie
PASSENDE LEVENSWIJZE EN LEVENSHOUDING
REDUCEREN EN ACCEPTEREN
ANTICIPEREN
BIEDEN VAN VEILIGHEID

84. Het horecaconcept: een lange zoektocht
• Omgevingsvergunning en horecavergunning
• Btw-administratie opgezet binnen stichting
MAAR:
• Visie op eten ontbrak
• Politieke ontwikkeling zet budget
ouderenzorg onder druk
• Voedingsconcept is te duur; er moet geld bij
• Zorg-Ondernemen is moeilijk
• Hoe proef ik het ‘Bartholomeus Gasthuis op
mijn bord?’

85. Verrassend, Verfrissend, Verleden
• Vroeger bepaalde de natuur wat er op tafel stond;
koken met het seizoen
• Vergeten gerechten in een hedendaagse jas
• Dicht bij huis, zoveel mogelijk vers
• Wat de pot schaft; voor (alle soorten) bewoners en
bezoekers hetzelfde (weinig derf, meer kwaliteit)
• Behouden van smaak, kleur en vitaminen
• Beperkt zoutgebruik
• Afwisselen van texturen zover kaakspieren en het
gebit dat toelaten
• 600 jaar historie, ook op het bord
Eten is beleven

86. 4 cycli: lente, zomer, herfst, winter
+ vegetarisch + Bartholomaeï maandmenu

87. Samen de maaltijd bereiden

88. Rondleidingen
Zalen &
banquetting

89. sociaal
ondernemen

91. Meer dan 600 jaar geborgenheid

92. Zorg voor goede voeding
10 oktober 2013

93. Paneldebat
Marianne van der Horst
GG&GD Utrecht
Rolf Bos
Friesland Campina

94. Zorg voor goede voeding
10 oktober 2013

95. Afsluiting en vervolgstappen

96. Zorg voor goede voeding
10 oktober 2013

97. Netwerkborrel