2. Ontwerp voor omslag & binnenwerk voor ‘Literatuur’, een methode van uitgeverij Malmberg
18 van Duitsland en Oostenrijk. Van een
echte eenheid was toen nog geen sprake:
alle provincies hadden een grote zelf
Historische achtergrond
| De zestiende en zeventiende eeuw
standigheid binnen Karels rijk. Filips II,
1500-1700 die in 1556 zijn vader in Spanje opvolgde,
probeerde de gewestelijke autonomie aan
banden te leggen en trad bovendien veel
feller op tegen de ‘ketters’ (de protestan
ten). Om het groeiende verzet van de
ede fase
vwo twe
1450 Italiaanse ‘pentarchie’ Aan het eind van de Middeleeuwen en Nederlanders de kop in te drukken,
ur voor vooral in de loop van de 16e eeuw ver stuurde hij een legermacht onder aanvoe
literatu dwenen de middeleeuwse feodale konink ring van de hertog van Alva, wat het begin
rijken om plaats te maken voor centraal was van de Tachtigjarige Oorlog met
1475 Sixtijnse Kapel geregeerde staten. Door de ontdekkings Spanje (15681646). In 1587 riepen de
reizen van onder anderen Columbus werd noordelijke gewesten de Republiek der
de wereld buiten Europa ontsloten en Verenigde Nederlanden uit, die tot 1795
ontstond er een wereldwijd handelsver zou bestaan.
1500 begin bouw Sint-Pieter keer. Daardoor werd de burgerij steeds Binnen deze Republiek maakte het
Da Vinci, Mona Lisa rijker en machtiger, en verloren adel en schatrijke gewest Holland de dienst uit en
Kerk een deel van hun gezag. daarin weer de machtige handelsstad
Luther De macht van de Kerk werd ook aange Amsterdam. De vertegenwoordigers van
1525 tast door godsdienstige twisten. In 1519 elk gewest (de Staten) kwamen regelma
anglicaanse Kerk brak Luther met Rome, in 1534 scheidde tig in Den Haag bijeen om gezamenlijk te
Calvijn de anglicaanse Kerk zich af en in 1541 vergaderen (de StatenGeneraal). De
Copernicus begon de hervorming van Calvijn in Zwit machtigste man in de StatenGeneraal
1550 serland. In de tweede helft van de e was de landsadvocaat (later raadpensio
eeuw vonden er diverse godsdienstoorlo naris) van Holland, die een soort voorzit
gen plaats, wat leidde tot een zeer lang tersecretaris van de Hollandse Staten
begin Tachtigjarige Oorlog durige economische malaise die in som was. Deze zeer belangrijke functie werd
15
1575 mige landen voortduurde tot diep in de onder anderen bekleed door Johan van
enis
17e eeuw. In die eeuw woedden er tal van Oldenbarnevelt (15861619) en Johan de
geschied
grote burgeroorlogen, zoals de verwoes Witt (16531672).
tende Dertigjarige Oorlog (16181648) Daarnaast waren er de stadhouders uit
1600 Shakespeare; Cervantes tussen de Duitse vorstendommen. het huis van Oranje. Oorspronkelijk was
Galilei; Monteverdi In de tweede helft van de 17e eeuw kwa de stadhouder (lett.: plaatsvervanger) een
men de Europese staten weer in rustiger door de koning over elke provincie aange
eerste zwarte slaven in Amerika vaarwater. In veel landen ontstond de stelde bestuurder, maar nu er geen
1625 ‘absolute monarchie’: het staatsstelsel koning meer was, werden de stadhouders
waarin de koning de volledige macht de aanvoerders van leger en vloot. Gelei
bezat en (in theorie) slechts aan God ver delijk kwamen de meeste gewesten onder ie f
D e la at st e br
Statenbijbel
19
Rembrandt, Nachtwacht antwoording hoefde af te leggen. Op die het gezag van één gezamenlijke stadhou , deed geo
ties op lijken uit
1650 manier koppelde men politieke en gods der. In de Tachtigjarige Oorlog werd deze hij sec voerde ont dek te het vol lichtere geluid
en
erz oek en De wereld scheen
en
de mens
en functie van
dienstige gehoorzaamheid aaneen e visie op de rolbekleed door Willem van Oranje h ond log isc liet een grote sliep op zijn ove
rjas .
Huygens, slingeruurwerk tot een nieuw opvat therm iek. Hij En een soldaat
de middeleeuwsede ‘Vader des Vaderlands’taa n van
deze nieuwe eenheid tussen de wereld. In (de Zwijger), bes e hend dat het vrede wa s
La Fontaine, Fables in Kerk en staat aarde id aantekeninge
n na – geschr
Hij droomde lac
en zijn leven op
zorgde voor relatieve ordetingrust. de mens(15721584) en diens zonen Maurits (1585 veelhe ging luiden.
en waren hoe
kerhand van rec
hts naa r droom een klok
Omdat er in zijn
Newton, Principia het
t aan Go d en ven met de lin
ondergeschik en Frederik Hendrik (16251647).
1625) – wa ari n ont
er o geheel
ri ae n sz . B re d
1675
als. In de visie hri ft!
en in spiegelsc s
rna ma
De Nederlanden bestaa n in het hieTussen deze stadhouders en de raadpenks lin in zijn tijd die geen vogel wa
G er b ra n d A d ren de mens en
de
werpen sta an
van zaken die Er viel een vogel de wa rme kruide
n.
Rond 1500 kwamen de Nederlandse ce wa
van de Renaissan sionariss geregeerde staat, terwijl de
ijke ouwd konden
worden, van hem tussen
rda m 161 8 rijk als het god
del
onmoge lijk geb Niet ver het gra s
158 5 - Am ste gewesten in het bezit van Karel V, belangraadpensionarissen in het belang van
aarde even de een ma ns er wa kker wa nt
Am ste rda m 1700
: de theoce ntr ische
zoa ls een hel
ikopter en een En hij werd niet me dat beduid de.
heerser over Spanje, Italië, grotehierna ma als
en het delen Holland de gewestelijke autonomie wil ieder weet wat
erde in een ant
ropocen duikboot. Werd rood, en
opvatting verand er van
s’ = echte onderzoek
ekse ‘anthropo Da Vinci was een begon
che (va n het Gri and die zelf wil
de uit vin woei. Toen her
van de 14e tris steerde, zag me
n Het regende en
theorie
nd in de loop Wat de mens pre de nat uur, iem . Dit empi der horizon
In Ita lië ont sto opa nog vol mens). hem door God den hoe de wer
eld in elkaar zat Ac hter de grijze lijn der kanonnen.
de rest van Eur als een gave die ng) vinden goedmoed ig –
2 | Hoofdstuk 3 • De zestiende en zeventiende eeuw – niet langer
eeuw – toen in § 18 • Historische achtergrond 1500-1700 | 3 dat uit pir ie’ = ervari Het bulderen –
cultuur heerste ma ar als iets risme (va n ‘em
ledig de middeleeuwse wa s geschonken, naa rs Renaissan cegeleerden
: de Renais m. Grote kunste we bij vrijwel alle bleef,
een nieuwe cul
tuurbe weging zelf voortk wa ars. Men ging
de nat uur ter wijl hij liggen
cht ige en hem beschouwen als en ku nst ena Ma ar uit zijn jas, reef:
sance (= wederg
eboorte). De ma den ging men r experimenten
te doen laatste wat hij sch
als en geleer d bege rijdde zich het
van handelsst
eden als door Go onderzoeken doo te bew ijzen
Bev
is nog niet begonn
en.
rijke kooplieden ieën in plaats van cht te theorieën Liefste , de oorlog
nua zet gen amste huma
enb erg n, Venetië en Ge van de voorna en men tra
erimenten. Me
n wil
J.a. dautz
Florence, Mi laa nadigden. Een us
eeuwse cul lander De sideri r middel van exp t de Muze,
ten zich af teg
en de middel nisten wa s de
Ne der doo
ondergeschik t
zijn aan de s, Het gevecht me
deleeuwen de niet langer bertus aa fje
– over de Mid smus (1466153
6). gs aan
tuu r en keken verleden: Era ant ropocen nm in bli ndelin 1940
r het glorierijke bonden met het theologie en eve ove rgele
heen – ter ug naa Nauw ver ns urende eeuwen
tijd, toen Ita lië
de wereld ual isme. De me vaarden wat ged
de Romeinse is het individ
nde trisme ien als een wez
en dat
raan voorafgaa d niet langer gez
verd was.
erste, en de daa
mus (1523). Hol
bein (ca. overhe de ern aar wer deel uit maakte
van een
de Jong ere, Eras r. Me n str eef de eerste plaats
Han s Holbein de voo rnaa mst
e Dui tse Grieks e cultuu edenis, de in gilde, sta nd, Ker
k),
1497-1543), met
Albr ech t Dür er
iden e por tret
ten de uit de geschi geheel (dorp,
hild er, maa kte vers che in Parijs.
deze bloeiperio r Chr.5 00 na groter ividuel e persoon oors pron kelij
ke spel ling
Ren aiss anc e-sc gt in het Lou vre dheid (500 voo een unieke, ind
Klassieke Ou tot maar als sta at
So nn et º
dit han
van Eras mus;
doen herleven, otse dingen in ; teug els
Chr.), in de eigen tijd te lijk heid die tot gro waarin tóómenº
de zonn egod
en war en Mila
an, Ven etië
orte ervan te kom
en. gemeenschap t aen de gulden
ijks te stad stat
een wedergebo niet dankzij de rst des lichtsº slae
schi t tere nd
klassie was,
en
De drie bela ngr che -Zee kus t) eigen verstand
(inc l. de geb iede
n aan de Adr iatis oekers van de , maar door zijn Wa nneer de Vo ch aensien lijckº
wter see
nl. de zonn estr
alen
Ker kelijke Staa
t en het konink- De eerste onderz (va n hij leefde kunste Sijn handt, en beurt om hoo ee
en met de
1454 de ‘pen tarc
hie’
men we humani
sten
skracht. Voorta
an gingen goudtº, waerm onw are
Flor enc e. Sam
vorm den ze in ke cultuu r noe zij op en wil ick van levend angs t; slaa p;
Nap els-Sicilië st uitm aak te
in
dat rijen sig neren en hun Sijn wtgespreide pru ckº, en creple º dróómen
mense lijk), om
rijk tieke dien
t), die de poli
‘hu ma nus’ = rs hun sch ilde llicheitº, en vae
(let t.: vijfm ach n erva n in 1494
kwa m Itali ë
n kwamen naa zet ten; kunsts
chi lders Hij naere anx tva bos , en bóómen,
het uite env alle klassieke tekste naa m op boeken t, en berch, en
lichaem strijck
de vol men sen
hee l Itali ë. Na tenr ijk; pas in grond van de
Frankrijk en Oos dic hte rs Van ’s menschen
den van Spa nje, hankelijke staa
t. rtr ett en en met het vee teru gbre ng t
in han
d het wee r een
ona f
ma akt en zel
fpo rijk º, en velden op hun plaa ts
19e eeu w wer
r hun persoonli
jke omsta n En steeden vol lick levert op haer ste
eº,
schreven ove , ons
In dui sternis verdwaelt en de stroomen:
het Aerdtrijck
digheden. met den dach,
jalo ers
sancis Verheucht hij, t,
aal van de renais ichº van sijn lich
Het hoogste ide worden: rren als naeijvr
universalis’ te Maer d’a ndre sta sternissen dicht,
t sijn gla ns, in dui
mo
ten was een ‘ho gebieden wen. men ig te; kan
mens die op alle Beg raeft hij, me machº ’t niema
nd bij hem hou
een universele blonk. Leo ntelbre schaer º,
e cultuur uit En van d’o de mijne roert, bren g t
van de menselijk het sta n nneer uw geest tevo orsc hijn
(14521519) is Al eveneens, wa lich aenschijn voe
rtº
nardo da Vinci dat ghij in ’t hay vrouwen.
van een homo uni
versa Word jck gewaer nac ht voor d’a ndre
daa rdvoorbeeld ilders uit h, mijn Son, de
de grootste sch Voor mij den dac
lis. Hij is een van er andere de
de geschi edenis (met ond
kte hij
5); daarnaast wer
Mona Lisa van 150 bracht ver
beeldhouwer,
als architect en kinstr u
in enkele muzie
nieuwingen aan erse literai re
menten en beo efende div
wierp hij
Als technicus ont
(proza)genres. gestroom
der andere de
oorlogstu ig (on de ronde)
ver vanging van
lijnde kogel ter rie. Als
r de textielindust
en machines voo sec ties op
rde hij
weten sch apsma n voe nd Adr iaen sz.
Bre der o |
erzoek en § 19 • Ger bra
geologisch ond
lijken uit, deed
iend e eeu w
de en zev ent
3 • De zes tien
4 | Hoo fdst uk
