Vlaamse Overheid Campagne Duurzaam Watergebruik Elke Druppel Telt

water.
Elke druppel telt.

Informatie van de Vlaamse overheid in samenwerking met

Deel 1: Een watervriendelijk huishouden

WATER COLOFON

Deze brochure maakt integraal deel uit van De afdeling water van AMINAL heeft o.a.
de informatie- en sensibiliseringscampagne volgende opdrachten:
"Water. Elke druppel telt." - het beheer van grond- en drinkwater
Deze campagne duurzaam watergebruik - het beheer van onbevaarbare waterlopen
kadert in de uitvoering van het Vlaamse van de eerste categorie
Milieubeleidsplan 1997 -2001. - de coördinatie van het integraal waterbe-
heer
Samenstelling:
Ivo Aerts, coördinator milieu-projecten, De Vlaamse Milieumaatschappij heeft o.a.
Dialoog vzw volgende opdrachten:
- meet de kwaliteit van het water en de
Eindredactie: lucht en rapporteert erover
voor de Afdeling water van AMINAL: - beheert de kwaliteit van het oppervlakte-
Véronique Vens, Tom Gabriëls en water
Didier D’Hont - rapporteert over de kwaliteit van het leef-
milieu
voor de Vlaamse Milieumaatschappij: - bepaalt en int de heffing op afvalwater en
Michiel Van Peteghem de grondwaterwinning
- spoort via informatie, sensibilisering en
Layout: milieueducatieve projecten aan tot
Tabeoka Advertising Team milieusparend gedrag

Verantwoordelijke uitgever:
Jean-Pierre Heirman, AMINAL, AlbertII-laan 20, 1000 Brussel
Copyright Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap
uitgave 2000

D/2000/3241/077
Delen uit deze uitgave mogen worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt als de
bron uitdrukkelijk wordt vermeld. Deze brochure wordt gratis verspreid.

Gedrukt op niet-chloorgebleekt, houtvrij papier.
2

INHOUD

1. We duiken erin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

2. Waterbesparing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
Hoeveel water gebruiken we . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
Waterbesparing loont . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
Besparingstips . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

3. Hemelwater benutten . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
De voordelen . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
Waarvoor hemelwatergebruiken . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
Hoeveel water kan je opvangen . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Filtratie . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Keuze en dimensionering van de tank . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
Pomp en leidingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
Bijvullen bij droogte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40
De investering waard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

4. Infiltratie van regenwater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

5. Voorkomen van verontreiniging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Een schone was . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
Een propere afwas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Schoonmaakmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Ontstoppen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
WC-reinigers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
Geen KGA in toilet of gootsteen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

6. Kleinschalige waterzuivering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54

7. Het beleid staat achter je . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60

8. Nuttige adressen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

3

1 WE DUIKEN
ERIN
WE DUIKEN ERIN

O
voorraden
Onze water-

onuitputtelijk.
lijken
voor toepassingen die dat expliciet eisen en
waar mogelijk en verantwoord alterna-
tieven inschakelen (bijv. regenwater
In Vlaanderen regent voor toiletspoeling, textielwas,
het immers vaak, met poetsen en tuin). Kraantjeswater
soms overstromingen tot vervangen door grondwater uit
gevolg. De totale hoeveelheid een eigen put is bijvoorbeeld
water op aarde is constant, dank- geen goed idee. Het levert geen
zij de waterkringloop. Maar toch meerwaarde voor het milieu en
is ‘ons‘ water schaars. Ondanks er zijn bovendien gezond-
het feit dat 70% van de aarde heidsrisico’s aan ver-
met water bedekt is, is bonden
slechts 0,6% van al het water • het water minder ver-
tegelijk vloeibaar en zoet en dus vuilen.
geschikt voor menselijk gebruik.
Daarbovenop is deze kleine fractie ‘zuiver’ Door deze principes te hanteren kunnen
zoetwater niet altijd en overal gemakkelijk we de druk op de zoetwaterreserves en de
beschikbaar. aantasting van de waterkwaliteit beperken.

Met zijn allen (gezinnen, landbouw en
industrie) nemen we meer dan ons deel is:
745 miljard liter per jaar en dan hebben we
het nog niet gehad over de kwaliteit van het
water nadat we het hebben gebruikt. De
natuur geeft duidelijke signalen dat het zo
niet verder kan.

Duurzaam met water omgaan is dé oplos-
sing. Concreet betekent dit:
• minder water gebruiken, ongeacht de
bron
• water van hoge kwaliteit voorbehouden

4

Hoe passen gezinnen in het verhaal? Hoe
kunnen zij hun huishouden omvormen tot
een watervriendelijke plaats?
Zijn hun inspanningen druppels die de
emmer vullen of vallen ze op een hete
plaat? Daar gaat deze brochure over.

Twee soorten tips worden aangereikt:
gedragstips (het letten op...) en technische
oplossingen (bijv. de spaardouchekop).
Technische aanpassingen leiden tot niets,
als het gedrag er niet wordt op afgestemd.
Pas als beide hand in hand gaan, kunnen
we de effecten versterken en is succes ver-
zekerd.

Zo levert een toilet met spoelonderbreker
niets op als de knop bij elk gebruik volledig
ingedrukt blijft.
Het installeren van een waterbesparende
douchekop mag niet leiden tot langere
douchebeurten. Overdoseren van een
milieuvriendelijk wasmiddel doet het posi-
tief effect op de waterkwaliteit teniet.

Het effect van je gedrag is wellicht groter
dan dat van technische maatregelen.
Gedrag is in elk geval... gratis.

5

WATERI N G
2 B E S PA R
H O E V E E L WAT E R G E B R U I K E N W E ?

I In Vlaanderen wordt jaarlijks in
totaal zo’n 745 miljoen m3 water
verbruikt. Of meer dan 2 miljoen m3 per
ende ‘watercultus’: de ‘vuile’ was wordt
sneller gewassen en we nemen vaker een
bad of douche dan vroeger.
dag! Het gaat dan om alle watersoorten:
leidingwater (met een aandeel van 60%), Een gemiddelde Vlaming gebruikt per dag
grondwater, oppervlaktewater en hemelwa- zo’n 120 liter water. Dat zijn
ter. 12 emmers van 10 liter op een rij.

Wil je jezelf graag voorstellen hoeveel Er zijn verschillen naargelang het aantal
water jaarlijks wordt verbruikt in leden van het huishouden. Bij kleine gezin-
Vlaanderen? Denk dan aan een olympisch nen zal verhoudingsgewijs meer water per
zwembad met een diepte van ... 596 km. persoon worden verbuikt dan bij grote
Het verbruik door huishoudens is goed gezinnen. Denk bijvoorbeeld aan de betere
voor ongeveer één derde van het totaal. benutting van de beladingsgraad van de
Van het leidingwater alleen nemen huis- (af)wasmachine.
houdens bijna 55% voor hun reke- De meeste huishoudens gebruiken voor
ning. hun waterbehoefte het aangeboden lei-
dingwater. Sommigen vullen dit aan met
Huishoudens zijn dus echt wel belangrijk put- of regenwater.
in de waterkringloop. Daarom ligt een deel
van de oplossing bij hen.

Het huishoudelijk watergebruik van de
laatste generaties ligt veel
hoger dan vroeger. Dit
komt deels door het toe-
genomen comfort (instal-
latie van douche of ligbad),
maar ook door het kleiner
worden van de huishou-
dens. Even fundamen-
teel is echter de groei-

“Hij halveerde zijn waterverbruik”.

6

W E L K WAT E R V O OR W E L K E
T O E PA S S I N G E N

O Ongeveer de helft van ons leiding-
water wordt gewonnen uit oppervlaktewa-
ter, de andere helft komt uit grondwater.
In werkelijkheid komen we dus een stuk
boven de 310 miljard liter grondwater per
jaar. In elk geval is het meer dan de natuur
Oppervlaktewater ondergaat een ganse kan volgen. Sporen van overmatig oppom-
reeks fysische en chemische behandeling- pen van grondwater zijn al zichtbaar in
en vooraleer het aan de strenge normen Vlaanderen: een aantal droogtegevoelige
voor drinkwater voldoet. planten- en diersoorten (amfibieën, vlin-
Grondwater vereist ook zuivering voor- ders, insecten) zijn verdwenen, anderen
aleer de kwaliteit naar wens is, maar in worden bedreigd. Vennen en venen, poe-
regel zijn deze behandelingen minder ver- len en andere zoetwatergebonden ecosys-
gaand. Tijdens de ondergrondse tocht van temen staan onder druk.
het water doet de natuur immers al een
groot deel van het zuiverend werk. Leidingwater is kwalitatief zeer hoogstaand
Vandaar dat de vraag naar grondwater zeer en dat moet ook. Elke druppel die door de
groot is en blijft toenemen. Wie grondwater drinkwatermaatschappij wordt geleverd is
oppompt, heeft daarvoor een vergunning drinkbaar. Het water moet aan zeer strenge
nodig. De overheid treedt streng op bij het normen voldoen en wordt dagelijks gecon-
verlenen van deze vergunningen. troleerd. Leidingwater is dus goed en ideaal
Grootverbruikers worden door de finan- als dorstlesser (flessenwater kopen hoeft
ciële heffing op grondwater ontmoedigd. echt niet).
Op basis van de vergunningen en de
heffingsgegevens weet de overheid dat er in In onze levensstijl wordt dit zuiver water
Vlaanderen jaarlijks zo'n 310 miljard liter echter niet naar zijn kwaliteit gewaardeerd.
grondwater wordt opgepompt (door alle Voor drinken, bereiden van voedsel, per-
gebruikers samen, dus zowel voor drinkwa- soonlijke hygiëne en afwas gebruik je uit
terproductie, landbouw, industriële toepas- gezondheidsoverweging best leidingwater.
singen als particulier gebruik). Maar er is Voor andere toepassingen is regenwater
ook veel clandestien grondwatergebruik. een goed alternatief (zolang aan de voor-
De overheid zal de illegale waterwinners waarden wordt voldaan, zie hoofdstuk 3).
opsporen en aanpakken. Zelf grondwater oppompen raden we af.
Denk eraan dat drinkwaterbedrijven dit
water nauwkeurig zuiveren vooraleer ze
het als drinkwater aanbieden.

7

Een regel die voor elk type water van toe- Uitgedrukt in liter per persoon per dag ziet
passing is: doe het met minder. het gemiddeld verbruik er als volgt uit:
In onderstaande figuur zie je hoe ons
watergebruik uiteenvalt over de verschil- Bad 12 liter
lende posten: Douche 32
WC 40
Was 17
Afwas 8
Drinken & koken 3
In de figuur zie je wat grote en kleine Diverse 8
posten zijn in het huishoudelijk waterge- 120 liter
bruik (in procenten).
Slechts 2,5% van het water gebruiken we
voor consumptie en voedselbereiding.

6,5% diverse (kuisen, tuin,... )
36 % bad + douche
2,5 % drinken, koken
bad 9,5%
7 % afwas douche 26,5%

14% was

34 % wc

8

WAT E R B E S PA R I N G L O O N T !

W Water is zeer goedkoop. Eén liter
leidingwater kost ca. 5 centiem (0,00125
EURO). Een gevuld ligbad heb je al voor 6
Een aantal groepen kunnen gedeeltelijk of
volledig van deze heffing vrijgesteld wor-
den (o.a. trekkers van een bestaansmini-
BEF (0,149 EURO) mum, bejaarden met een gewaarborgd
Maar in feite is er niet alleen de prijs van inkomen, particulieren met eigen waterzui-
het leidingwater, maar ook de heffing op veringsinstallatie).
afvalwater (op basis van je waterverbruik!) Voor meer informatie over de vrijstellingen
én de energiefactuur omdat het voor een en de heffingen op het afvalwater kun je
deel over warm water gaat. terecht op het gratis nummer van de VMM:
0800/97 113.
Je waterfactuur is opgebouwd uit drie ele-
menten: Als je gebruik maakt van een eigen water-
• een vaste vergoeding winning (grondwater) voor een deel van of
• een gratis levering van 15m3 per gedomi- voor je volledige watervoorziening, moet je
cilieerd gezinslid per jaar dat melden aan de VMM. Hiervoor bestaat
• een prijs voor elke bijkomende m3 boven een aparte heffing.
deze hoeveelheid. Deze prijs verschilt
tussen de watermaatschappijen en kan
variëren van 35 tot 88,5 BEF
per m3 (resp. 0,868 en
2,149 EUR), afhankelijk
van hun kosten (aan-
koop van water, perso-
neel, investeringen,...)
en eigen inkomsten.

Naast de drinkwaterfac-
tuur, ontvangt elk
Vlaams gezin
jaarlijks een aanslagbiljet voor de
heffing op het afvalwater. Deze heffing
wordt geïnd door de Vlaamse
Milieumaatschappij (VMM).

9

Een voorbeeld van de kostprijs
Koen en Els hebben twee kinderen.
Met 4 personen hebben ze een jaarverbruik van 176 m3, wat neerkomt op 120 liter per
persoon per dag (het Vlaams gemiddelde).

Hiervoor betalen ze:
• aan de drinkwatermaatschappij
- vaste kost: 1.000 BEF (24,79 EUR, als voorbeeld)
- voor de eerste 60 m3: 0 BEF (gratis)
- voor de rest: 116 m3 à 55 BEF/m3 (1,363 EUR) (een gemiddelde) = 6380 BEF
(158,16 EUR)
• aan de VMM (heffing op afvalwater):
176 m3 x 25,4 BEF/m3 = 4.470 BEF (110,81 EUR)

Totaal: 11.850 BEF (293,8 EUR)

De buren van Koen en Els zijn ook met zijn vieren, zij hebben al een paar goede water-
besparende maatregelen doorgevoerd.
In vergelijking met het gezin van Koen en Els, doen zij het met een kwart minder,
zonder op comfort te verliezen. Zij verbruiken 132 m3 per jaar.

De buren van Koen en Els betalen:
• aan de drinkwatermaatschappij
- vaste kost: 1.000 BEF (24,79 EUR, als voorbeeld)
- voor de eerste 60 m3: 0 BEF (gratis)
- voor de rest: 72 m3 x 55 BEF/m3 = 3960 BEF (98,17 EUR)

• aan de VMM
132 m3 x 25,4 BEF = 3.353 BEF (83,12 EUR)

Totaal: 8.313 BEF (206,1 EUR)

10

WAT E R B E S PA R I N G L O O N T

Tegenover Koen en Els, maken de buren brandstof, rendementen,...) maar zal zeker
dus een winst van 3.500 BEF op 1 jaar. een bijkomende financiële besparing bete-
Misschien is het zelfs meer, want waar- kenen.
schijnlijk gaan ze ook minder warm water
verbruiken, wat ze zullen merken aan hun Anders gezegd: investeren in waterbespa-
energierekening. De besparing die ze op rende ingrepen loont. Kleine uitgaven zijn
vlak van energie realiseren is moeilijker te op relatief korte termijn terug te verdienen.
berekenen (afhankelijk soort actie, soort

11

B E S PA R I N G S T I P S

H Hieronder vind je een aantal sug-
gesties die helpen om je waterverbruik te
beperken. Dikwijls gaat het om eenvoudi-
het aantal dagen tussen de metingen en
door het aantal personen die effectief aan-
wezig waren). Zo heb je een goede maat-
ge, kosteloze maatregelen waarmee je staf voor je succes.
dadelijk kan beginnen. Je kan ook uit je laatste waterfactuur bere-
kenen hoeveel je verbruik is in liter per per-
Andere ingrepen kosten een weinig geld: soon per dag.
het gaat om eenvoudige apparatuur die
veel water bespaart en gemakkelijk te Als je snel resultaat wil, grijp je best in op
installeren is (bijvoorbeeld: spaargewicht de grote verbruiksposten: toilet, bad en
voor toilet). Tot slot zijn er enkele grotere douche. De kleinste actie die je hier door-
investeringen die leiden tot een voert, wordt dadelijk zichtbaar als je
wezenlijke waterbesparing, gaat meten.
maar die zich langzamer
terugverdienen.

Om te zien of je vooruit-
gang boekt, kan je zelf je
watermeter opvolgen.
Begin met een ‘nulmeting’
(voor je tips uitvoert), m.a.w.
neem even de stand van je
watermeter op.
Opvolgen doe je door
bijvoorbeeld per maand
twee keer de meter af
te lezen en terug te
rekenen in liter per
hoofd per dag (m3
omzetten in 1000
liter, delen door

12

Mijn vorige waterfacturen

1. Periode: van: tot:
aantal dagen:
Verbruik: m3
Verbruik in liter (x 1000) = liter
Aantal personen:
(aantal liter)
(aantal dagen)(aantal personen) = liter per persoon per dag

aantal dagen:
Verbruik: m3
Aantal personen:
(aantal liter)

aantal dagen:
Verbruik: m3
Aantal personen:
(aantal liter)

aantal dagen:
Verbruik: m3
Aantal personen:
(aantal liter)

13

Mijn waterspaarperiode

Hieronder kan je het succes van je acties in kaart brengen. Dit doe je door om de 14 dagen
je watermeter op te volgen.

stand meter datum
m3 1

m3 a 2
verschil (x 1000 = in liter) verschil (in aantal dagen) liter per pers./dag
l dagen l/dag
pers.

stand meter datum
m3 b 3

verschil met a verschil met 2
(x 1000 = in liter) (in aantal dagen) liter per pers./dag
l dagen l/dag
pers.

stand meter datum
m c 3
4

verschil met b verschil met 3
l dagen l/dag
pers.

stand meter datum
m3 d 5

verschil met c verschil met 4
l dagen l/dag
pers.

14

stand meter datum
m3 e 6

verschil met d verschil met 5
l dagen l/dag
pers.

stand meter datum
m f 3
7

verschil met e verschil met 6
l dagen l/dag
pers.

stand meter datum
m3 g 8

verschil met f verschil met 7
l dagen l/dag
pers.

stand meter datum
m3 h 9

verschil met g verschil met 8
l dagen l/dag
pers.

15

Waar het gaat om waterbesparende toestel- De Vlaamse overheid werkt aan een eigen
len, is het niet altijd eenvoudig om het kaf milieukeur voor waterzuinige apparatuur.
van het koren te scheiden. Soms prijzen ze Een handig instrument om degelijke pro-
zichzelf de groene hemel in, maar de waar- ducten te herkennen.
heid ziet er vaak anders uit.
Zolang dat er nog niet is, kunnen we terug-
vallen op het betrouwbaar KIWA laag-ver-
bruik-keur. Het KIWA-keur is een officiëel
erkend label in Nederland. Als je waterzui-
nige apparatuur met dit label vindt, kan je
er zeker van zijn dat het om een kwalitatief
goed product gaat. Op onze markt vind je
uiteraard nog andere degelijke waterbespa-
rende apparatuur zonder het KIWA-keur.

16

L A AT H E T WAT E R N I E T R E PA R E E R L E K K E N D E
O N N O D I G L OP E N K R A N E N E N S T ORT B A K K E N
ZO SNEL MOGELIJK

A Als je de kraan laat lopen bij het
tandenpoetsen, ben je al snel 1 à 2 liter
water kwijt. Gebruik een beker, da’s zuini- G Grote (soms onzichtbare) lekken
kan je vaststellen door regelmatig de water-
ger. Laat ook tijdens het handenwassen en meter te controleren (bijvoorbeeld vóór en
scheren de kraan niet nodeloos open. na een weekendje weg). Andere lekken
kunnen klein zijn, maar als dat 24 uur op
Er bestaan ook technische oplossingen 24 doorgaat...
(kraan met optisch oog of klepel die je
moet wegduwen). Er is al wel gesignaleerd Een kraan die tien druppels water per
dat dergelijke toestelletjes de waterstroom minuut lekt, verspilt 5 à 6 liter water per
zeer snel kunnen afsluiten en zo dag (of 2 m3 per jaar).
kunnen leiden tot ‘waterslag’ (het
trillen van de leidingen, wat in het Moderne keramische kranen
ergste geval aanleiding geeft tot worden niet met
een breuk ...). leertjes afgesloten,
Om de temperatuur maar wel met kera-
van de douche tijdens het inzepen mische cylinders,
op peil te houden -zonder water te patronen of kogels.
verspillen- kan je bij een twee- Deze kranen zijn in
greepsmengkraan een extra kraan- principe ‘onverslijt-
tje plaatsen bij het begin van de baar’, maar zijn toch
doucheslang. slecht bestand tegen
zandkorreltjes. De krassen die zo
gemaakt worden leveren even-
zeer een lekkende kraan.

Een toilet dat één vierde liter per
minuut ver-

“Doe ik het goed?”

17

liest, betekent een dagelijkse verspilling
Z O R G V O OR E E N
van 360 liter water (of 1331 m3 op jaarba-
S L I M M E T OI L E T S P O E L I N G
sis!).
Een continu doorlatend toilet is wellicht het
ergste lek. Er zijn twee manieren waarop het
water van het reservoir naar de WC-pot kan
V Voor het toilet is een groot gamma
aan ingrepen mogelijk. Een bonte menge-
ling van gedrag en techniek, van duur tot
doorsijpelen: langs de overloop of langs
gratis, van efficiënt tot minder efficiënt.
een slecht sluitende bodemklep. In het eer-
Bij een oudere WC is het besparingspoten-
ste geval zal je de vlotter lager moeten
tieel meestal groot. Deze reservoirs staan
afstellen of vervangen als deze stuk is.
dikwijls op 9 tot 12 liter afgesteld, een hoe-
Een slecht sluitende bodemklep kan je
veelheid water die je kwijt bent ongeacht
opsporen door bijvoorbeeld een kleurstof
grote of kleine boodschap. Ongeveer twee
in het reservoir te doen: als er na een tijdje
keer op drie gebruiken we het toilet voor
beneden ook kleurstof te zien is... .
een kleine boodschap en iedereen weet dat
In dit geval moet je het vuil (kalk) van de
dat met zeer weinig water kan worden
bodemklep verwijderen of -bij beschadi-
weggespoeld.
ging of slijtage- de zitting of het ganse klok-
Maak een bewuste keuze bij nieuwbouw of
mechanisme vervangen.
als je toilet aan vervanging toe is. Kijk uit
naar toiletten met een spaarspoeltoets en
kies voor een kleinere inhoud van de stort-
bak (bijv. zes liter in plaats van de gebrui-
kelijke 9 à 10 liter) én met een spaarspoel-
toets. De beste systemen hebben een klok
waarmee je twee verschillende hoeveelhe-
den water kunt instellen: bijv. 3 liter en 6
liter.

Bij de hier opgesomde tips voor zuinige toi-
letspoeling toch één kanttekening.
Reservoir, onderpot en afvoerleiding vor-
men één geheel dat efficiënt moet werken.
Er zijn closetpotten die nu eenmaal minder

18

Om bestaande installaties te verbeteren, kan je kiezen uit:
• instelling van het spoelvolume
Er zijn stortbakken waar je het spoelvolume kan verminderen door de vlotter te
verstellen. Dikwijls kan je het ingesteld aantal liter op een schaal aan de binnen-
zijde van de stortbak aflezen.
• flessen in de stortbak
Beter dan een baksteen: een proper voorwerp (bijv. één of meerdere met water
gevulde flessen). Zorg er wel voor dat het ingebrachte voorwerp het vlotter- en
spoelmechanisme niet kan hinderen.
Een fles van één liter bespaart bij elke spoelbeurt één liter. In verhouding een klei-
ne winst: de resterende 8 liter is nog teveel water om al die plasjes door te spoe-
len.
• het spaargewicht
Dit gewicht brengt meer op dan een fles en wordt aan de trekstang of het afloop-
kanaal bevestigd. Het verzwaart de waterstop in het reservoir. Dat zorgt ervoor dat
de waterstop direct afsluit als je de duw- of trekknop loslaat. Bij een kleine bood-
schap bespaar je zo’n 6 liter per beurt. Om een grote boodschap weg te spoelen
laat je de duw- of trekknop pas los als het toilet schoon is. Het spaargewicht kost
ongeveer 350 BEF, wat binnen de zes maand terugverdiend is. Let wel: het werkt
bij de meeste, maar niet bij alle toiletsystemen.
• een stortbakregelaar
Via een klepje dat je zelf instelt, bepaal je zelf of je de trek- of duwknop naar de
tussenstand (kleine boodschap) of maximale stand (grote boodschap) brengt.
• een ombouwset voor de spaartoets
Je kan het gewone klokmechanisme vervangen door een model waarbij je de
spoeling kunt onderbreken, bijv. door de knop of hendel een tweede maal te
bedienen (richtprijs: 800 tot 1.000 BEF / 19,83 EUR tot 24,79 EUR)

19

toilet maakt optimaal
spoelen met 4 of 2,5 liter
mogelijk.
Om mogelijke problemen
van verstopping van de
riolering te voorkomen,
werkt men hier met een
reservoir voor tussenop-
slag dat dankzij een uitge-
kiende hevelwerking
periodiek leegspoelt met
een groter volume afval-
water (bijv. 14 liter).
Een bizar grote besparing
(met name: geen water
meer nodig) heb je met
een composttoilet. Niet
alleen uitwerpselen en
urine komen in het com-
Een waterspaargewicht is zeer efficiënt posttoilet terecht, maar
en werkt bij de meeste spoelmechanis- ook het organisch keuken- en tuinafval
men. (eventueel via een aparte koker). Jaarlijks
kan men uit de verzamelruimte compost
scheppen. Door de goede ventilatie van het
systeem, is het composttoilet ook tijdens
goed schoon spoelen met weinig water en
gebruik reukloos.
in een te lange riolering met verkeerd ver-
val en/of te veel bochten kan je de vaste
bestanddelen niet meer efficiënt transporte-
ren. Je kan je laten adviseren door een
architect.
Eén van de zuinigste modellen is het zgn.
Gustavsberg-toilet. De vormgeving van het

20

maken. De gemiddelde douchetijd ligt in
Als de tank vol is, zorgt de Vlaanderen tussen 5 en 10 minuten.
hevelwerking voor een snelle afvoer.

K O OP E E N G O E D E
S PA A R D O U C H E K O P

D
Door hun speciale constructie heb-
ben waterbesparende douchekoppen min-
der water per minuut nodig om hetzelfde
douchecomfort te krijgen als klassieke dou-
chekoppen. Een vernuftig systeem, dat
lucht door het water mengt, zorgt ervoor
dat het water in heel kleine druppeltjes
naar buiten komt, waardoor het lekker
bruisend aanvoelt.
Niet alles wat op de markt is, is even water-
besparend. Een goede spaardouchekop
moet 40 à 50% water besparen en laat nog
ongeveer 6 à 7 liter per minuut door in
EERDER EEN DOUCHE plaats van bijv. 12 liter per minuut (beide
DAN EEN LIGBAD volumestromen zijn afhankelijk van de

V
druk).
Voor een gemiddelde douchebeurt
(met een gewone sproeikop) rekenen we Ze zijn zeer eenvoudig te monteren en kos-
40 tot 55 liter water. Een ligbad kan tot 110 ten niet meer dan een andere douchekop.
liter water bevatten. Een douche nemen is De prijs varieert van 300 BEF (7,44 EUR,
al snel twee keer zuiniger, ook wat betreft eenvoudig model) tot 1500 BEF en meer
energie om het water op te warmen. (37,18 EUR, model met keuzemogelijkhe-
Natuurlijk zijn er grote ‘stijlverschillen’ qua den). De prijs hangt trouwens samen met
douchen. Kort douchen scheelt veel: elke de meer of minder luxueuze uitvoering
minuut kan tot 10 liter of meer verschil (meerdere standen, materiaalsoort) en niet

21

water als energie
voor warm water) is
de investering vrij
snel terugbetaald.
Een gezin van vier
personen wint dit in
4 tot 6 maanden
terug.

Sommige geisers
(doorstroomtoestel-
len) zijn niet te com-
bineren met een
spaardouchekop.
Dit hangt af van de
tapdrempel: het
minimum debiet (in
liter per minuut) dat
nodig is om de gei-
ser te laten aanslaan.
De tapdrempel kan
je terugvinden in de
handleiding van je
warmwatertoestel of
je kan hem zelf
opmeten.
Plaats een emmer
onder de warmwa-
terkraan en draai die
open tot de geiser
zo zeer met de waterbesparing of de duur- net aanslaat. Meet nu hoe lang het duurt
zaamheid. Door de grote besparing (zowel voor de emmer vol is. De tapdrempel

22

bekom je door het aantal liter te delen door uit twee concentrische buizen van ca. 2,5
de vultijd in minuten. Aangezien het aan- meter lang. Door de binnenste buis loopt
deel warm water in douchewater op 60% het nog warme afvoerwater omlaag, door
geschat wordt, moet je een douchekop kie- de buitenmantel stroomt koud water
zen die minimaal twee keer zoveel water omhoog. De eventuele tapdrempel van het
doorlaat als de tapdrempel. warm-watertoestel mag niet hoger zijn dan
Eenvoudiger is: leen een (goede) spaardou- 1,5 l/min. Dergelijke apparaten zijn voorlo-
chekop bij een kennis en probeer ze op je pig nog niet op de markt.
eigen installatie uit (en koop dezelfde). Let
wel: het tapdrempelprobleem kan sneller
optreden in de zomer: het koude water ÉÉNGREEPS-
heeft dan al een hogere temperatuur en er MENGKRANEN
wordt al minder warm water gevraagd.
Bij een boiler (voorraadtoestel) is er nooit
een probleem met de tapdrempel.
B Bij een ééngreepsmengkraan (waar
je met één handgreep warm en koud mengt
en de kraan open en dicht doet) heb je
Hou er rekening mee dat bij het gebruik maar weinig water nodig voor je de
van een spaardouchekop de slang bestand gewenste temperatuur krijgt. Afzonderlijke
moet zijn tegen een hogere druk, omdat de kranen of tweegreepsmengkranen zijn op
douchekop een hogere weerstand heeft. dat vlak veel minder efficiënt.
Het is aan te bevelen een slang te kiezen Het probleem met ééngreepsmengkranen
die een druk van ca. 3 bar kan weerstaan. ligt bij de gebruiker: veelal wordt de kraan
Een idee dat zeker de nodige aandacht ver- in de middenstand geplaatst, ook wanneer
dient is dat van warmteterugwinning uit de gebruiker eigenlijk koud water vraagt. In
afvoerwater van de douche. Hierdoor kan de middenstand bekomt men echter altijd
tot één derde energie bespaard worden op een mengsel van warm en koud, waardoor
verwarming van douchewater. men onnodig energie gebruikt. Sommige
Je sproeit water van 40°C op je hoofd, aan producenten hebben hierop ingespeeld
je voeten heeft het nog 38°C. Hiermee kan door de middenstand op koud water af te
je perfect het water in de inkomende koud- stellen.
waterleiding van de douche opwarmen van Een stap verder is de thermostatische één
10°C tot 20°C. De warmtewisselaar bestaat

23

greepsmengkraan (voor douche en bad): er
S PA A R P E R L AT OR E N O F
wordt een kleine hoeveelheid water BRUISMONDSTUKKEN
bespaard, maar deze kraan is zeker interes- OP KR ANEN
sant op het vlak van comfort en door het
feit dat het risico op verbranding van de
huid veel kleiner is. D Door een normale kraan stroomt al
vlug 10 à 12 liter per minuut. Voor een
wastafel en een keukenkraan volstaat 6 à 8
liter per minuut. Daarvoor biedt een perla-
40°C Thermostatische mengkraan tor of bruismondstuk (al dan niet gecombi-
neerd met een doorstroombegrenzer) de
ideale oplossing. Een perlator brengt lucht
in de waterstraal. Het systeem werkt zo dat
38°C het waterverbruik daalt terwijl de druk
Warmwater- behouden blijft. Het kan eenvoudig op
20°C toestel bestaande kranen gemonteerd worden. De
goede merken leveren een besparing op
van 40 tot 50%. Spaarperlatoren bestaan
zowel voor kranen met een binnen- als
voor kranen met een buitenschroefdraad.
Hou daar dus rekening mee. Ze kosten 250
tot 350 BEF (6,20 tot 8,868 EUR) en zijn na
ongeveer 1 jaar terugverdiend.
Een perlator plaatsen op een kraan die
Koud water (10°C)
26°C voornamelijk gebruikt wordt om emmers te
vullen is geen goed idee. In dat geval leidt
een perlator alleen tot tijdverlies.
Riool

WAT E R V R I E N D E L I J K WA S S E N

D Draai liefst volle wasmachines.
Spaar de was dus op tot je bijna 5 kilogram

24

hebt (probeer het eens te wegen), overlaadt der te wassen: handdoeken zijn meestal na
de wasmachine niet, bekijk hiervoor de één keer nog niet vuil, vermijd het kopen
gebruiksaanwijzing. De ‘halfvol’ of spaar- van witte bovenkledij dat na één dag dra-
toets is minder efficiënt: per kilogram was- gen alweer gewassen moet worden.
goed is er in verhouding meer water nodig
dan bij een volle wasmachine. Hoe lager de temperatuur van het ingestelde
Tegen alle logica in blijft de kookwas met programma, hoe lager ook het waterverbruik.
voorwas zeer populair. Voorwasprogram- Je slaat dus twee vliegen in één klap, én je
ma’s zijn meestal overbodig. Als de was spaart geld. Waspoeders met enzymen zijn
heel vuil is, kan je het even goed een het meest doeltreffend bij lage temperaturen.
nachtje laten voorweken. Hardnekkige Hou rekening met de aanbevelingen op de
vlekken kan je apart voorbehandelen, bijv. verpakking.
met producten op basis van ossengalzeep.
Probeer eventueel wat min-

25

vaatwasmachine frequenter dan de wasma-
D E VA AT M E T D E H A N D O F chine wordt opgestart indien deze niet vol-
DE MACHINE ? ledig gevuld is.

D De meeste mensen doen de vaat
nog steeds met de hand en vinden dit blijk-
N I E U W E A P PA R AT E N :
ZUINIG KIEZEN

V
baar minder ouderwets dan sommigen sug-
gereren. Sommigen zeggen dat het de huis- Voor wasmachines zijn er nog
vrede bevordert. Wat de reclame ook steeds zeer grote verschillen in waterver-
beweert: als je een zuinige afwasstijl hebt, bruik tussen de verschillende merken (en
kan je even zuinig de vaat doen als met zelfs tussen verschillen types van één
een machine (al zijn die de laatste jaren merk).
best wel zuiniger geworden).
Voor beide manieren geldt dat een grote Voor een 40°-was voor katoen komen som-
afwas efficiënter verloopt. 45% van de mige toestellen toe met 41 liter. Andere
Vlaamse huishoudens heeft een vaatwas- types hebben 70 liter nodig! Op hun volle-
ser, die ze gemiddeld 7 keer per week dige levensduur (gere-
gebruiken. Onderzoek wees uit dat de kend aan 10 jaar, 5

De vaat met de hand of met de machine?

26

wasbeurten per week) verspilt deze laatste de eerste plaats de energiezuinigheid (klas-
machine zowaar 75.400 liter. Dat is zowat se A is het meest zuinig, met maximaal
de helft van het volledige jaarverbruik van 0,95 kWh per wasbeurt), maar ook het
een gezin van 4 personen. waterverbruik wordt genormeerd (maxi-
mum 55 liter). Let wel: binnen de A-klasse
Voor wasmachines komt het er op aan een zijn er nog grote verschillen in verbruik.
toestel te kiezen dat expliciet zuinig werkt
bij 40° en 60° (de best geschikte tempera- Ook bij vaatwassers zijn er grote ver-
turen voor een doorsnee was). Om een schillen in waterverbruik. De laatste jaren
keuze te maken kan je je baseren op het zijn de toestellen effectief zuiniger gewor-
Europees energielabel. Dit beschouwt in

De mogelijkheid van hot-fill...

27

den. Kies er bij voorkeur één met een op de warme leiding aan te sluiten blijkt
waterverbruik van 11 à 15 liter per afwas- men toch nog energie te besparen; uiter-
beurt (ook hier: de betere A-klasse). aard is de winst kleiner dan bij gedeeltelij-
Klassieke was- en afwasmachines worden ke hot-fill.
gevuld met koud water, dat elektrisch Er bestaan zogenaamde ‘hot-fill voorscha-
wordt opgewarmd in de machine. Door het kelkastjes’. Ze worden aangesloten op de
zeer bescheiden rendement van omzetting koude en warme leiding en regelen vervol-
in de elektriciteitscentrale is het totale ren- gens de gewenste watertoevoer voor een
dement van deze opwarming laag (circa wasmachine. Met zo’n apparaatje kan een
25%). gewone wasmachine, met enkele waterin-
Als je een (af)wasmachine kan vullen met laat, toch volgens het hot-fill-principe wer-
warm water van (een niet-elektrisch) ken.
warmwatertoestel, is het rendement veel
hoger. Dit vertaalt zich in een lager ener- Hoeveel energie je kan besparen met hot-
gieverbruik, een financieel voordeel en een fill is afhankelijk van het opwekkingsrende-
forse milieuwinst (minder uitstoot van gas- ment van je warmwatertoestel en van de
sen). Het (af)wassen bij hot-fill duurt ook wachttijd voor warm water bij het aansluit-
minder lang, omdat het water niet in de punt. Een lange wachttijd betekent immers
machine hoeft opgewarmd te worden. dat nog relatief veel koud water in de
Een echte hot-fill machine heeft twee aan- (af)wasmachine loopt, wat alsnog elek-
sluitingen (een ‘koude’ en een ‘warme’) en trisch verwarmd moet worden. Hot-fill toe-
volgens de fase van het programma wordt stellen plaats je dus dicht bij de boiler of
koud of warm water ingenomen (gedeelte- naverwarmer (maximum 2 liter koud water
lijke hot-fill). vooraleer warm water beschikbaar is).
In Engeland zijn dergelijke hot-fill wasma- De vaat wassen met hemelwater wordt
chines heel gewoon, op onze markt zijn ze afgeraden wegens gezondheidsrisico’s.
moeilijker te vinden. Een gecombineerde aansluiting (warm
drinkwater en koud hemelwater) is verbo-
Een afwasmachine gebruikt in verhouding den vanwege het gevaar van besmetting
meer warm dan koud water per afwas- van het leidingwaternet.
beurt. Hier kan ‘volledige hot-fill’ tot ener- Het hoeft geen betoog dat hot-fill gevoed
giebesparing leiden. Door een gewone met warm water van een zonneboiler de
afwasmachine (met één aansluiting) alleen meest milieuvriendelijke optie is.

28

zomer. Het herstelt zich nadien relatief
WA S D E A U T O M E T snel.
E M M E R S WAT E R Kies voor je siertuin inheemse planten; die

W Was de auto (als het echt nodig is)
met emmers water en een spons in plaats
van met een tuinslang. Een tuinslang ver-
zijn optimaal aangepast aan ons klimaat.
Naar analogie met de natuur hou je ook
best steeds de bodem bedekt. Door ‘mul-
chen’ (de bodem bedekken met houtsnip-
slindt water: ze kan tot 2000 liter water per pers) hou je niet alleen de bodem vochtig
uur leveren! Met emmers zie je dadelijk maar blijft ook het onkruid weg.
hoeveel je aan het verbruiken bent.

O P T I M A L I S AT I E
DE TUIN BEPERKT EN VA N D E L E I D I N G
C OR R E C T S P R OE I E N

S Sproei de tuin alleen als het langdu-
rig droog is. Liever één keer per week een
B Bij nieuwbouw of vervanging van
leidingen moet worden gestreefd naar een
minimale inhoud van de leiding tussen
kwartier, dan elke dag vijf minuten: de warmwatertoestel en tappunten. Vooral de
planten zullen dieper wortelen en minder wachttijd aan het keukentappunt wordt
gevoelig worden voor de droogte. beperkt. In de keuken worden regelmatig
Doe dit best ‘s morgens of ‘s avonds; ‘s kleine hoeveelheden warm water getapt en
middags verdampt de zon een groot deel is een lange wachttijd vervelend. Dit geeft
van het water. De bladeren kunnen zelfs niet alleen meer comfort, maar voorkomt
verschroeien als ze nat gemaakt worden bij dat men zich een extra toestel (elektrische
volle zon. Een waterdruppel werkt dan keukenboiler) aanschaft, met een veel
zoals een vergrootglas. hoger energiegebruik tot gevolg.
Struiken en planten kan je best aangieten De wachttijd (de tijdsduur tussen het open-
met een gieter, zo zie je ook beter hoeveel draaien van een warme kraan en het
je verbruikt. moment waarop er warm water uit komt) is
Wees realistisch en verkwist niet nodeloos opgebouwd uit een toestelwachttijd en een
drinkwater voor een groen gazon. Het is leidingwachttijd.
normaal dat een gazon al eens geel is in de

29

De toestelwachttijd is de tijd dat een warm- Ook hier let je best op je gedrag. Omdat de
watertoestel nodig heeft voordat er warm wachttijd voor warm water korter is, ver-
water uit komt. Een voorraadtoestel heeft hoogt de neiging om warm water te tap-
geen toestelwachttijd. Voor een door- pen. Als je hieraan toegeeft, wordt de winst
stroomtoestel gaat dat van enkele secon- van kleinere leidinginhoud tenietgedaan.
den tot meer dan een halve minuut.
Er is ook een leidingwachttijd, omdat het
warm water dat uit het toestel komt eerst VERZAMEL
het koud water in de leiding moet verdrin- R E S T WAT E R S T R O M E N

G
gen en de leiding opwarmen voor er daad-
werkelijk warm water uit de kraan komt. Gooi teveel afgetapt leidingwater
De leidinginhoud moet dus meer dan één niet zomaar weg. Je kan het opvangen om
keer ververst worden voordat er warm bijvoorbeeld de bloemen te gieten. Dit kan
water beschikbaar is. ook interessant zijn als je veel koud water
moet laten lopen vooraleer het warm water
Om de leidingwachttijd zo kort mogelijk te er aan komt.
houden moet de inhoud van de leiding zo Met wat nadenken kan je eventueel ook
klein mogelijk zijn: dit betekent korte en het laatste spoelwater van je wasmachine
dunne leidingen. proberen opvangen. Dit water is zo goed
Een kleiner diameter betekent echter ook als schoon en ideaal voor het poetsen.
een grotere weerstand en een grotere
stroomsnelheid (en meer kans op leiding-
ruis). Een goed compromis voor de badka-
mer is een leiding met binnendiameter van
13 mm en voor de keuken 10 mm.

Om de afstand kort te houden moet het
warmwatertoestel in of nabij de keuken
geplaatst worden. Als dit niet mogelijk is,
dan wordt er best een aparte, onvertakte
leiding met een kleine diameter gekozen
voor de verbinding met de keuken.

30

Bovenstaande tips besparen op het ‘eindverbruik’ bij huishoudens. Je kan je
visie op waterbesparing nog aanvullen met het begrip ‘verborgen waterverbruik’. In de
wereld van de energiebesparing kennen we dit al langer: in het produceren van appa-
raten en producten is ook al energie geïnvesteerd, waar we ook kunnen op besparen
door bij aankoop voor duurzame producten te kiezen, die langer meegaan. Als we ze
ook goed onderhouden hoeven we ze niet snel af te danken, zo kunnen we ons
gebruik maximaliseren.

Hetzelfde geldt ook voor water. Via de producten die je koopt, heb je als con-
sument een indirect watergebruik: 2,5 liter voor 1 kilo sla, 500 tot 1000 liter om een
dier te slachten in het slachthuis, 290.000 liter voor 1 ton staal,...

Wellicht heb je nu nieuwe ideeën opgedaan voor mogelijke acties in je huis-
houden. Je kan nu ook eens nagaan of je geen invloed kan uitoefenen op de ‘water-
cultuur’ in je omgeving: bij je familie, vrienden, kennissen of op je werk? Denk niet te
snel dat je er alleen voor staat. Als je de acties als ‘praktisch’ en ‘slim’ voorstelt, zal je
merken dat je meer medestanders hebt dan je dacht.

Dat één en ander kan (mét behoud van je comfort) wordt o.a. aangetoond door
EcoTeamers.
De deelnemers aan een EcoTeam realiseren een gemiddelde waterbesparing
van 12,5% ten opzichte van hun beginsituatie. In één beeld: als je met de inwoners
van 11 Vlaamse gemeenten (gemiddeld 20.000 inwoners) een gelijkaardige besparing
zou realiseren, dan kan je met hun jaarlijkse besparing de evenaar rond met bakken
van 12 literflessen.

31

HEMEL
WATER BENUTTEN
3
DE VOORDELEN

R Regenwater moet verstandig
gebruikt worden, het is immers geen drink-
water. Zolang we rekening houden met de
Hoogwaardig drinkwater gebruiken voor
laagwaardige toepassingen is bovendien
een zekere vorm van verspilling.
hierin opgenomen ‘veiligheidsvoorschrif-
ten’ is het een hemels product met veel Regenwater is van nature veel zachter dan
voordelen. leidingwater. Verwarmingselementen, lei-
dingen en kranen hebben hierdoor minder
Door het benutten van hemelwater kan je te lijden onder kalkafzetting. Aangezien
een aanzienlijke hoeveelheid drinkwater kalk de warmteoverdracht belemmert, zal
en grondwater besparen. Een verminderd bij gebruik van regenwater het energetisch
waterverbruik levert dan weer rendement van
een positieve bijdrage in de bijvoorbeeld de
strijd tegen verdroging. wasmachine
beter liggen.

Hot-fill met regenwater voor koffiezet... beter niet!

32

Bovendien verbruik je minder waspoeder trouwens ook heel wat verborgen milieu-
voor een wasbeurt. Kalk en magnesium en energieverbruik (voor het maken van de
verminderen immers een deel van de acti- put, de filters, de pomp en de leidingen).
viteit van zepen en detergenten.
We pleiten dus voor sobere installaties met
Bij veel woningen wordt het regenwater weinig extra materiaalverbruik en zuinige
dat op het dak valt rechtstreeks naar het eindverbruikers (wasmachine, toilet).
riool geleid. Dit relatief schoon water ver- Daarnaast moet gezocht worden naar ener-
mengt zich met afvalwater. Bij hevig giezuinige pompen of systemen met ‘vrij
onweer wordt dus een grote hoeveelheid verval’ waar de zwaartekracht zorgt voor
verdund afvalwater aan de zuiveringsin- transport naar de stortbak van het toilet
stallaties aangeboden waardoor het rende- (bijv. een regenwatertank op zolder, waar-
ment van de installaties verlaagt. door de pomp overbodig wordt).
Afkoppelen van regenwater van het riole-
ringsnet leidt hier tot een verhogen van de Bij het bouwen of verbouwen van een één-
efficiëntie van de zuiveringsinstallatie. gezinswoning is men verplicht regenwa-
ter gescheiden af te voeren. Voor een dak-
Met dit afvlakkend of bufferend effect naar oppervlak vanaf 50 m2 is men verplicht een
riolen en waterlopen toe zullen we reke- regenwaterput aan te leggen.
ning houden bij de dimensionering die ver-
derop volgt. Voor bestaande woningen is de aanleg van
een regenwaterput niet verplicht. De over-
Het mag duidelijk zijn dat een regenwater- heid wil de aanleg van een put en/of een
installatie enkel rendeert als we dit water infiltratievoorziening financieel aanmoedi-
ook zuinig gebruiken. Om regenwater gen. Gemeenten die hiervoor een subsidie
terug op te pompen verbruik je heel wat geven, kunnen onder bepaalde voorwaar-
energie (wellicht meer dan de watermaat- den aanspraak maken op een bijkomende
schappij nodig heeft per m3). Buitenlands premie van het Vlaamse Gewest.
onderzoek heeft aangetoond dat vooral
vanwege de pompenergie een hemelwater-
installatie slecht kan scoren in een ‘levens-
cyclusanalyse’. In de ganse installatie zit

33

WAARVOOR HEMELWATER
GEBRUIKEN?

S Studies hebben aangetoond dat de
kwaliteit van opgevangen en goed gefilterd
hemelwater voldoet voor de volgende toe-
Voor andere toepassingen zoals drinken,
persoonlijke hygiëne en de vaatwas wordt
het gebruik van hemelwater ten stelligste
passingen: afgeraden. Technisch is het mogelijk het
• spoeling van toiletten water verder te zuiveren tot het ook hier
• wassen van kledij voor geschikt is, maar op het niveau van de
• schoonmaak (woning, auto) particulier bestaan gezondheidsrisico’s
• tuin omdat de kwaliteit van het water onmoge-
Indien we hemelwater op deze manier lijk continu opgevolgd en gecorrigeerd kan
inzetten, kan het huishoudelijk leidingwa- worden.
terverbruik tot de helft verminderd worden.

34

HOEVEEL WATER
KAN JE OPVANGEN ?

I In Vlaanderen regent het zo’n 200
dagen per jaar, dat levert gemiddeld 780
liter (of millimeter) gratis neerslag per m2.
Als je op basis hiervan een tankgrootte
kiest en je je potentieel verbruik kent, dan
kan je voorspellen met hoeveel leidingwa-
Om na te gaan hoeveel je daarvan kan ter je je tank jaarlijks zal moeten aanvullen
opvangen, bestaan uitgebreide formules voor de aangesloten toepassingen.
die rekening houden met:
• de oppervlakte van het dak In de praktijk moeten we ook rekening
• het type dakbedekking. Dit heeft te houden met de gewenste bufferende func-
maken met de gladheid en poreusheid tie van regenwatertanks. Verderop zullen
van de materialen en de verdampings- we dan ook uitgaan van de samenvattende
factor vuistregels voor dimensionering van de
• de oriëntatie en hellingsgraad van de tank.
dakdelen
• het rendement van de gebruikte filters

FILTRATIE

D De regel is: filteren voor het water
in de tank komt. Hemelwater kan heel wat
vaste stoffen meevoeren: bladeren, uit-
hevige stortregens kan bij dergelijke syste-
men nog vuil doorspoelen naar de hemel-
waterput.
werpselen van vogels, stof,... . Als materi- Als men een zelfreinigende voorfilter com-
aal van organische oorsprong in de tank bineert met een vlotterfilter in de tank, dan
terechtkomt, leidt dit tot gekleurd en/of is bij normale situaties geen verdere filtra-
stinkend water. tie nodig voor het spoelen van het toilet en
Filtratie gebeurt best met ‘zelfreinigende het wassen van kleding. De vlotterfilter
filters’, zoals valpijpfilters, cycloonfilters en wordt op de aanzuigleiding in de tank
volumefilters. geplaatst en zorgt voor een bijkomende fil-
Andere systemen (filterputjes) filteren tratie op het moment van aanzuigen.
meestal met lager rendement en vragen Het gebruik van een fijnfilter (cartouchefil-
veel regelmatiger onderhoud. Zeker bij ter) na de pomp kan de kwaliteit van het

35

water niet waarborgen. Bovendien moet met het vuil zo’n 5 à 10% van de neerslag.
zo’n fijnfilter continu onderhouden wor- Deze filter vind je voor 5000 à 7000 BEF
den. Met de combinatie van een voorfilter (123,9 à 173,5 EURO per valpijp).
en een fijnfilter bekomt men al iets klaarder Er zijn ondertussen ook al verlengde types
water. op de markt, omdat met de gewone uitvoe-
ring bleek dat bij hevige regen-
val het verlies kon oplopen tot
30%.

De cycloon- of wervelfilter is
te verkiezen als je alle valpij-
pen op één punt kan samen-
brengen. Het aanstromende
regenwater wordt door de
middelpuntvliedende kracht
door de filtermazen geslingerd
en afgeleid naar de regenput.
Voordeel is hier dat slechts een
kleine hoeveelheid water (5%)
Cycloonfilter
samen met het vuil langs de
onderkant wegvloeit (hoog fil-
Valpijpfilter terrendement).
Je moet bij de plaatsing van de
put wel rekening houden met
De valpijpfilter is gemaakt uit inox, koper de verticale afstand tussen de in- en uit-
of kunststof en heeft een maaswijdte van stroombuis van de filter. Deze afstand
0,18 mm. Ze wordt perfect loodrecht in de varieert van meer dan 30 cm tot 14 cm.
valpijp geplaatst. Het water dat van boven Hou er ook rekening mee dat de instroom-
komt, kleeft als het ware aan de buitenzij- buis zonder veel bochten moet geplaatst
de van de buis, dringt door de filtermazen worden om het water met voldoende snel-
en wordt zijdelings afgevoerd naar de put. heid te laten toekomen. Een cycloonfilter
Hierbij verlies je langs de onderkant samen kost ca. 15.000 BEF (371,8 EURO).

36

KEUZE EN DIMENSIONERING
VAN DE TANK

D De tank kies je in functie van de
aanvoer en het verwachte verbruik. Hou
het echter realistisch: je moet de tank niet
Vlaamse overheid o.a. in het kader van de
subsidiëring van hemelwaterinstallaties
een minimale tankinhoud oplegt in functie
dimensioneren zodat ze nooit leeg kan van de horizontale dakoppervlakte.
komen te staan (100% benutting). Je zal
dan uitkomen op een zeer grote en dure Minimale tankinhoud in functie van de
tank. horizontale dakoppervlakte:
Een voorbeeld: als je met je huishouden
151 liter regenwater per dag wenst te horizontale minimale
gebruiken, dan levert een putvolume van dakoppervlakte in m tankinhoud
2
in liter
5m3 een leegstand van 2,6%; een put van
50 tot 60 m2 3.000 l
10m3 heeft maar 0,3% leegstand (maar is
61 tot 80 m2 4.000 l
wel 10.000 BEF duurder) (247,9 EUR).
81 tot 100 m2 5.000 l
101 tot 120 m2 6.000 l
Voor een gemiddeld gezin
121 tot 140 m2 7.000 l
van vier personen met
141 tot 160 m2 8.000 l
een aansluiting op
161 tot 180 m2 9.000 l
WC, wasmachine en
181 tot 200 m2 10.000 l
een buitenkraan zal
boven 200 m2 5.000 l per 100 m2
over het algemeen
een put van 5000 l een
voldoende opslagcapa-
citeit leveren.
Bijkomend is echter
van belang dat de bur-
ger meer en meer zijn
verantwoordelijkheid
neemt op het vlak van
de vermindering van de
afvoer van hemelwater
naar het rioleringsstel-
sel toe. Vandaar dat de

37

De aanvoer van het regenwater mag niet Alvorens het plaatsen van een tank in de
teveel werveling in de tank veroorzaken. grond te overwegen, moet het grondwater-
Best is een aanvoerbuis die beneden 180° peil bekeken worden om na te gaan of de
(terug naar boven) geplooid is. tank niet kan opdrijven. Als dit gevaar
Voorzie ook een overloop met sifon die bestaat moet de constructie extra ver-
beveiligd is tegen ongedierte, bijvoorbeeld zwaard worden.
met een scherp rooster. De overloop van Als richtlijnen voor de uitvoering van de
de hemelwaterput kan worden afgeleid tank gelden:
naar één van onderstaande voorzieningen • voorzien van mangat met kraag en dek-
(gerangschikt volgens prioriteit): sel
• naar een infiltratievoorziening op privé- • lichtdicht (tegen algenvorming)
terrein • drukbestendig tegen waterdruk in de
• naar een gracht bodem
• naar een ondergrondse infiltratievoor- • bestand tegen mogelijke oppervlaktebe-
ziening op publiek domein lasting (vracht- en personenwagens)
• naar een beek of waterloop • stabiele plaatsing op zandbed.
• naar een hemelwaterriool
• naar een gemengde riool (enkel indien Een betonnen tank heeft het voordeel dat
geen van bovenstaande oplossingen het de zuren uit het regenwater helpt buf-
technisch mogelijk is) feren.
Indien de opslagtank zich onder het terug- De betonkwaliteit moet Benor(*) gekeurd
stroompeil van de riool of regenafvoerlei- zijn, wand en bodem moeten uit één stuk
ding bevindt, kan er bij hevige regenval gemaakt zijn en de wand dient in gewa-
water terugvloeien naar de put. Het pend beton uitgevoerd te worden (vraag
gebruik van een terugslagklep biedt hier advies aan je architect of aannemer).
geen volledige zekerheid. Er zal moeten Neutraliseren van de zuren in hemelwater
gewerkt worden met een extra pompput en in kunststoftanks kan door extra toevoeging
persleiding. De overloop op een onder- van kalk, kalkzandsteen of betonstenen.
grondse infiltratievoorziening aansluiten Een kunststoftank heeft het voordeel lichter
(zie verder) kan een goed alternatief bie- te zijn en kan zonder kraan geplaatst wor-
den. Vraag eventueel advies aan je archi- den. Ook kan je in een bestaande kelder
tect. een kunststoftank in delen binnenbrengen.

(*)
Benor is het Belgisch Keurmerk

38

POMP EN LEIDINGEN

H Het regenwater kan uit de put gezo-
gen worden door een vaste leiding (niet te
laag aanzuigen om eventueel bezonken
Aanbevolen wordt een zelfaanzuigende,
centrifugale ééntraps- of meertrapspomp
met laag energieverbruik. Er zijn bijvoor-
slib niet mee op te pompen) of door een beeld vijftraps-waaierpompen te vinden
zogenaamde vlotterfilter met voetklep aan met een zeer laag energieverbruik die
een flexibele darm. Hier wordt het water bovendien uiterst geluidsarm functioneren
altijd 10 cm onder het wateroppervlak aan- (prijs: ca. 17.000 BEF, 421,4 EUR).
gezogen, de terugslagklep moet vermijden Na elke waterafname draait de pomp nog
dat de aanvoerleiding leegloopt. De maas- een aantal seconden na waardoor de nood-
wijdte van de filter varieert tussen 1,2 en zakelijke druk wordt opgebouwd.
0,23 mm en kan je best zo fijn mogelijk
kiezen. Om te verhinderen dat een pomp blijft
Er zijn verschillende soorten pompen: werken wanneer er te weinig water is,
hydrofoorgroep met druktank, zelfaanzui- moet er een systeem voor droogloopbevei-
gende gestuurde pomp, dompelpomp in liging voorzien worden. Dit kan een
put en zuigerpomp. vlotter zijn die de pomp doet
afslaan wanneer het water
te laag staat.
Dompelpompen en
gestuurde centrifu-
gaalpompen heb-
ben een inwendige
droogloopbeveili-
ging.

Als materiaalkeuze
voor de pompen gaat
de voorkeur uit naar roestvrij
staal, zodat bruine corrosievlekken worden
Zelfaanzuigende elektronisch vermeden in het toilet en op het wasgoed.
gestuurde pomp Denk eraan dat de pomp best hoger wordt
geplaatst dan de overloop van de regenwa-

39

BIJVULLEN BIJ DROOGTE

terput, omdat anders bij een lek in de
pomp de put kan leeglopen. Zowel de fil-
ters, de hemelwaterput als de leidingen en
A Als bij droogte de put leeg zou
komen te staan, moet je kunnen overscha-
kelen op leidingwater. Een vaste verbin-
de pomp moeten vorstvrij opgesteld wor- ding tussen regenwaternet en leidingwater-
den. net is niet toegestaan. Dit voorkomt dat het
minder zuiver regenwater het drinkwater-
Omdat het zachte regenwater lichtjes cor- net zou kunnen vervuilen.
rosief is, worden de leidingen binnenshuis
best uitgevoerd in roestvrij staal of kunst- Door de geselecteerde aftappunten te voor-
stof (geen koper). Alle verbruikspunten zien van twee afzonderlijke leidingen met
waar regenwater toegevoerd wordt, moe- elk hun kraan, zou je een volledig geschei-
ten voorzien zijn van een sticker of aan- den -maar dubbel uit te voeren- installatie
duiding met de vermelding ‘geen drinkwa- kunnen bouwen.
ter’. Dienstkranen die door kinderen kun- Het is meer voor de hand liggend om de
nen worden gebruikt, worden best voor- hemelwaterput met drinkwater aan te vul-
zien van een demonteerbare hendel. len. Je kan dit manueel doen, bijvoorbeeld
met een tuinslang.
Er zijn ook automatische systemen waarbij
een vlotterschakelaar in de tank een bijvul-
kraan in werking brengt. Dergelijke syste-
men moeten het Belgaqua(*) keurmerk dra-
gen om terugstromen naar het drinkwater-
net te voorkomen. In dergelijke systemen is
er een fysische scheiding waarbij bijvoor-
beeld de kraan minstens 20 mm boven het
overlooppeil van een trechter met vrije
afloop geïnstalleerd is.

Binneninstallaties voor waterverdeling
moeten voldoen aan de voorschriften van
Belgaqua. Watermaatschappijen kunnen
bijkomende eisen opleggen.

(*)
Belgaqua is de Belgische federatie voor de watersector

40

D E I N V E S T E R I N G WA A R D

De totale kostprijs van een hemelwaterin-
stallatie varieert tussen 40.000 en 100.000
BEF (991,6 en 2.479,0 EUR). In veel
gemeenten kan je van een subsidie genie-
ten en je zal natuurlijk ook besparen op je
waterfactuur en afvalwaterheffing. Door
het inzetten van zacht regenwater zal je
besparen op detergenten en het ontkalken
en zullen apparaten langer meegaan.

De belangrijkste kosten zijn die voor de
put, de pomp, de filters en de leidingen.
De kostprijs van de put hangt af van het
volume en varieert van 15.000 BEF (371,8
EUR) voor 3.000 liter tot 35.000 BEF (867,6
EUR) voor 8.000 liter.
De pomp en de filtratievoorzieningen kos- Aanvullende informatie vind je in de
ten elk nog eens ca. 15.000 BEF (371,8 ‘Code van goede praktijk voor hemel-
EUR). waterputten en infiltratievoorzieningen’,
te verkrijgen op het VMM infoloket:
Het aanleggen van leidingen zal sterk in (053/72 64 45).
kostprijs verschillen van project tot project.
In oudere bestaande woningen kan dit lei- Voor meer info kan je ook terecht bij
den tot veel extra werk en kosten (inclusief AMINAL, Afdeling Water
herinrichting). Tom Gabriëls (02/ 553 21 18)

De terugverdientijd van je investering zal
ook sterk afhankelijkheid zijn van de evo-
lutie van de drinkwaterprijs en de heffin-
gen.

41

4 INFILTRATIE
VAN
R E G E N WAT E R

Bij hevige stortbuien kan het rioleringsstel- Regenwatergebruik gecombineerd met een
sel de watermassa niet verwerken. Het infiltratievoorziening geniet de voorkeur.
gevolg is dat vervuild water uit de gemeng- Als men bij nieuwbouw of verbouwing niet
de rioleringen gaat overstorten in het opteert voor een regenwaterput, is men
oppervlaktewater. De inspanningen die verplicht een infiltratievoorziening aan te
gedaan worden om het oppervlaktewater leggen. Bergings- en infiltratievoorziening-
te zuiveren worden op die momenten en moeten zo gedimensioneerd worden
tenietgedaan. dat ze gemiddeld gezien maximaal één
Regenwater dat te snel wordt afgevoerd keer per jaar kunnen overlopen. Deze
kan stroomafwaarts voor overstromingen overloop kan je aansluiten op een gracht of
zorgen. op de tuin. Als dit niet mogelijk is, kan de
Afvalwater dat verdund wordt met regen- overloop aangesloten worden op een riole-
water wordt bovendien minder effectief ring. De gemeenten kunnen dit reglemen-
gezuiverd in de bestaande waterzuiverings- teren.
installaties.
De mogelijkheid van infiltratie hangt uiter-
Door het versneld afvoeren via verharde aard af van de doorlatendheid van de
oppervlakken en gemengde rioleringen grond en van de hoogte van de grondwa-
kan het regenwater niet meer infiltreren tertafel. Bij twijfel kan men de doorlatend-
naar het grondwater. Dit leidt op veel heid meten door middel van een test.
plaatsen in Vlaanderen tot een verlaging
van de grondwatertafel. De gevolgen zijn
een verdroging van het milieu en het min-
der beschikbaar zijn van grondwater voor
drinkwaterproductie.

Om deze redenen is het nuttig om het
regenwater zoveel mogelijk ter plaatse af te
koppelen van de riolering. Men kan het
beter zelf gebruiken, laten infiltreren of ver-
traagd afvoeren. Het meeste regenwater in
de riolering is trouwens afkomstig van
privé-eigendom.

42

Er zijn verschillende mogelijkheden voor
infiltratie:
• rechtstreekse infiltratie in de
ondergrond (steenslagverharding, gras-
tegels,...)
• berging en infiltratie in een open voor-
ziening
• berging en infiltratie in een
ondergrondse voorziening

RECHTSTREEKSE
I N F I LT R AT I E I N D E
ONDERGROND

E Er zijn verschillende uitvoeringen
mogelijk, met of zonder grasbegroeiing:
• verharding met steenslag, dolomiet of
houtspaanders
• bestrating met grote voegen of
doorlaten de betonstenen
• grastegels in beton of
polyethyleen

Voor al deze systemen geldt dat
de bovenafwerking en de ondergrond
voldoende doorlatend moeten zijn
zodat het water niet te lang blijft staan.
Het grondwater moet zich minstens 0,7
meter diep bevinden. Om plasvorming te
voorkomen kan men een dikkere doorla-
tende fundering voorzien of ondoorlatende
lagen breken. Vermijd dat de verharding Doorlatende verhardingen.

43

bereden wordt door zwaar verkeer: dit zal betonstenen of natuurstenen brede voegen
de grond verdichten en de doorlatendheid te houden (2 tot 3,5 cm). De voegen wor-
verminderen. den opgevuld met fijne kiezel of grof zand.
De verharding wordt best onder een lichte
Sommige systemen kunnen vorstgevoelig dwarshelling uitgevoerd zodat het overtol-
zijn. Bij plots opkomende vorst kan het lig water in de zijberm kan infiltreren.
water onder de doorlatende verharding Betonstraatstenen kunnen uitgevoerd wor-
opvriezen en de verharding beschadigen. den met gaten en onderaan kanaaltjes die
Je kan dit voorkomen, door onder de dek- het water afleiden. Ook hier moeten de
laag een niet-vorstgevoelige onderfunde- onderliggende lagen voldoende draag-
ring te voorzien. krachtig én doorlatend zijn.
Bij het ontwerp wordt vooral rekening
Op sommige doorlatende verhardingen gehouden met de verwachte verkeersbelas-
kan na verloop van tijd onkruid groeien. ting.
Hou het ook hier milieuvriendelijk: gebruik
geen pesticiden. Alternatieven zijn: het Grastegels worden uitgevoerd in beton of
onkruid manueel verwijderen of met een gerecycleerd polyethyleen. Het ganse sys-
biologisch afbreekbaar product bestrijden. teem is opgebouwd uit een fundering van
steenslag, een onderlaag en de eigenlijke
Voor tuinpaden kan je denken aan een grastegels die met teelaarde gevuld worden
doorlatende verharding met gehakseld en met graszaad ingezaaid.
hout (mulchbedekking). Dit materiaal ver-
gaat langzaam en dient daarom regelmatig B E R G I N G E N I N F I LT R AT I E
aangevuld te worden. IN EEN OPEN
V O OR Z I E N I N G
Een steenslagverharding (bijv. met gewas-
sen kiezel) is goedkoop en eenvoudig in Als je er de ruimte voor hebt, is een infil-
aanleg. tratiekom de meest voor de hand liggende
Hetzelfde geldt voor dolomietverharding- oplossing. Je krijgt een nat stuk in je tuin,
en, die in verschillende kleuren bestaan. wat best mooi kan ingepast worden in het
Een bestrating kan goed infiltrerend uitge- globale ontwerp.
voerd worden door tussen de kasseien, Een infiltratiekom (ook wadi genoemd)

44

wordt uit veiligheidsoverwegingen niet straal van hun kruin) om te voorkomen dat
dieper dan 30 cm uitgevoerd. je in de zomer de boom gaat draineren
De oppervlakte van de kom bestaat uit een en/of dat de wortels de drainage doorbo-
humushoudende laag en gras. Om de infil- ren.
tratiecapaciteit te behouden moet je de Ondergrondse infiltratievoorzieningen
kom vrijhouden van bladeren en het gras hebben een goed doorlatende bodem
maaien. nodig en worden best voorafgegaan door
De aanvoer kan zowel bovengronds (via een filterput om verstoppingen te voorko-
open goten) als ondergronds uitgevoerd men.
worden. Met een verdeelgoot kan aan de
ingang een te grote stroming vermeden DIMENSIONERING
worden.
Infiltratievoorzieningen voer je niet zomaar
B E R G I N G E N I N F I LT R AT I E op goed geluk uit. Ze moeten correct gedi-
IN EEN ONDERGRONDSE mensioneerd worden waarbij rekening
VOORZIENING wordt gehouden met het toevoerende
oppervlak en de doorlatendheid van de
Als het grondwater minstens 1 meter diep bodem.
zit, kan je een ondergrondse voorziening Een leidraad voor dimensionering vind je
uitvoeren in de vorm van een put of een in een meer technische brochure, te bestel-
buis. len via het VMM infoloket (Waterweg-
Als het grondwater diep zit opteer je voor wijzer voor architecten, tel. 053/ 72 64 45).
een put. Deze put kan met een kleine
oppervlakte toch veel water bergen. Het Heel wat gemeenten voorzien in een subsi-
water wordt via de onderkant en de zijkan- die. De gemeentelijke milieuambtenaar
ten in de ondergrond geleid. kan je advies geven m.b.t. de dimensione-
Zit het grondwater hoger, dan opteer je eer- ring.
der voor een horizontale buis. Dit systeem
bestaat uit een drainerende buis, omgeven Met andere vragen over infiltratie van
door grind/kiezel en een geotextiel om regenwater kan je steeds terecht bij de
dichtslibben te vermijden. Behoud vol- afdeling Water van AMINAL, Tom Gabriëls
doende afstand van bomen (minstens de (02/553 21 18)

45

5 VOORO M E N
K
VA N V E R O N T R E I N I G I N G

W Was- en schoonmaakmiddelen
gebruiken we elke dag. Hoe werken ze en
wat is hun effect op het milieu? Hieronder
Een deel van deze verontreiniging is uiter-
aard niet te voorkomen: etensresten in
afwaswater, uitwerpselen, zepen en deter-
maken we je wegwijs in de ‘schone’ genten,... .
wereld. Toch kunnen we als huishouden nog drie
Als huishouden heb je niet enkel invloed belangrijke strategieën volgen:
op de hoeveelheid water die je gebruikt, • niet overdoseren (zo weinig mogelijk
maar ook op het voorkomen van verontrei- gebruiken)
niging. Uitgedrukt in termen van de ‘zuur- • kiezen voor de minst schadelijke alter-
stofvraag’ van het afvalwater, zijn 60 à 70% natieven
van de emissies naar oppervlaktewater • schadelijke producten niet in de goot-
afkomstig van huishoudens. steen gieten

46

E E N S C H O N E WA S

Milieuvriendelijke wasmiddelen bestaan (kokos, palm) of dierlijke vetten en oliën.
niet: vervuilen doen ze allemaal. Toch zijn Sinds de jaren vijftig werd zeep verdrongen
er op milieuvlak grote verschillen tussen de door synthetische tensiden, met als grond-
verschillende producten die op de markt stof aardolie. Deze breken langzamer en
zijn. soms niet volledig af. Op milieuvlak was
De markt van de wasmiddelen is een zeer dit geen verbetering omdat zeep snel en
competitieve markt. Met dure reclamecam- volledig afbreekt in water. Petrochemische
pagnes wordt gestreden voor elk procent detergenten bevatten vaak giftige onzuiver-
marktaandeel. Het goede nieuws is dat de heden.
markt schuchter in de milieuvriendelijke
richting opschuift met o.a. compacte poe-
ders die ook bij lagere temperaturen goede Daarnaast zijn er halfsyn-
wasresultaten (en energiebe- thetische tensiden die
sparing) opleveren. meestal beter
Maar het belangrijkst blijft: afbreekbaar zijn.
een zuinig gebruik. Hun milieu-
Daar wordt veel belasting is
minder reclame te vergelijken
voor gemaakt... . met die van
zeep.
We bekijken Een nieuwe
eerst welk ontwikkeling
bestanddelen je in was- zijn de suiker-
middelen kunt terugvinden en tensiden die
wat de milieuvriendelijkste keuze is. geheel uit plantaardige
grondstoffen zijn opgebouwd en zeer goed
afbreekbaar zijn.
WA S A C T I E V E S T O F F E N Je moet natuurlijk niet enkel de eindeffec-

V Vroeger werd als ‘wasactieve’ of
oppervlakteactieve’ stof altijd zeep
gebruikt, met als grondstof plantaardige
ten (afbreekbaarheid, toxiciteit,...) bekij-
ken, maar ook de productiewijzen van
zepen en detergenten meenemen. Deze
vergelijking is erg moeilijk. De winning en

47

Vlaamse Overheid Campagne Duurzaam Watergebruik Elke Druppel Telt

Vlaamse Overheid Campagne Duurzaam Watergebruik Elke Druppel Telt

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Similaire à Vlaamse Overheid Campagne Duurzaam Watergebruik Elke Druppel Telt

Similaire à Vlaamse Overheid Campagne Duurzaam Watergebruik Elke Druppel Telt (20)

Vlaamse Overheid Campagne Duurzaam Watergebruik Elke Druppel Telt