1. ÌIÆÐÅÃIÎÍÀËÜÍÀ
ÀÊÀÄÅÌIß ÓÏÐÀÂËIÍÍß ÏÅÐÑÎÍÀËÎÌ
Ë. Ï. Ìåëüíèê
ÏÑÈÕÎËÎÃIß ÓÏÐÀÂËIÍÍß
Êóðñ ëåêö³é
2-ãå âèäàííÿ, ñòåðåîòèïíå
Êè¿â 2002
1

2. ÁÁÊ 88.4ÿ73
Ì48
Ðåöåíçåíò Í. Ë. Êîëîì³íñüêèé, êàíä. ïñèõîë. íàóê, ïðîô.
Âiäïîâiäàëüíèé ðåäàêòîð ². Â. Õðîíþê
Ñõâàëåíî Â÷åíîþ ðàäîþ ̳æðåã³îíàëüíî¿ Àêàäå쳿 óïðàâë³ííÿ
ïåðñîíàëîì (ïðîòîêîë ¹ 8 â³ä 24.10.01)
Ìåëüíèê Ë. Ï.
Ì48 Ïñèõîëîãiÿ óïðàâëiííÿ: Êóðñ ëåêö³é. — 2-ãå âèä., ñòåðåîòèï. —
Ê.: ÌÀÓÏ, 2002. — 176 ñ.: ³ë. — Á³áë³îãð. íàïðèê³íö³ òåì.
ISBN 966-608-149-0
Ïðîïîíîâàíèé êóðñ ëåêö³é ïiäãîòîâëåíèé íà îñíîâi óçàãàëüíåíîãî
ïåäàãîãi÷íîãî äîñâiäó éîãî âèêëàäàííÿ ó âèùèõ íàâ÷àëüíèõ çàêëàäàõ Óêðà¿íè.
Ðîçêðèòî ñóòíiñòü i çìiñò îñíîâíèõ êàòåãîðié ïñèõîëîãi÷íî¿ íàóêè, ùî âèêîðè-
ñòîâóþòüñÿ â óïðàâëiííi, ðîçãëÿäàþòüñÿ ïñèõîëîãi÷íi õàðàêòåðèñòèêè îñîáèñòîñòi
ñó÷àñíîãî ìåíåäæåðà (òåìïåðàìåíò, ñòiéêi iíäèâiäóàëüíi îñîáëèâîñòi ïñèõi÷íèõ
ïðîöåñiâ, ñïðÿìîâàíiñòü òà ií.) òà ¿õ âïëèâ íà åôåêòèâí³ñòü óïðàâëiíñüêî¿
äiÿëüíîñòi. Ãëèáîêî ïðîàíàëiçîâàíî ïðîáëåìè ðîçâèòêó i äèíàìiêè òðóäîâîãî
êîëåêòèâó, êðèòåði¿ éîãî ñòàáiëüíîñòi, ñóìiñíiñòü ÷ëåí³â ãðóïè òà âèäè ãðóï.
Äëÿ ñòóäåíòiâ, ÿêi îïàíîâóþòü êóðñ çà íàâ÷àëüíèìè ïëàíàìè áàêàëàâðiâ,
âèêëàäà÷³â-ïî÷àòêiâö³â, ÿê³ âèêëàäàþòü äèñöèïëiíè ïñèõîëîãi÷íîãî öèêëó, à òà-
êîæ êåðiâíèê³â, áiçíåñìåí³â ³ âñ³õ, õòî çàéìàºòüñÿ óïðàâëiíñüêîþ äiÿëüíiñòþ.
ÁÁÊ 88.4ÿ73
© Ë. Ï. Ìåëüíèê, 1999
© Ë. Ï. Ìåëüíèê, 2002, ñòåðåîòèï.
© ̳æðåã³îíàëüíà Àêàäåì³ÿ
ISBN 966-608-149-0 óïðàâë³ííÿ ïåðñîíàëîì (ÌÀÓÏ), 2002
2

3. ÂÑÒÓÏ
Ïîòðåáà â íàóêîâî-ïñèõîëîãi÷íîìó îá´ðóíòóâàííi äiÿëüíîñòi ëþ-
äèíè îñîáëèâî âiä÷óâàºòüñÿ ñüîãîäíi, ó ïåðiîä ïåðåáóäîâè ãîñïîäàðñü-
êîãî ìåõàíiçìó i ñóñïiëüíîãî æèòòÿ â Óêðà¿íi. Ïñèõîëîãi÷íi çíàííÿ
ñòàëè íåîáõ³äí³ñòþ, ïðåäìåòîì ïiäâèùåíîãî ïîïèòó. Ïñèõîëîãiÿ ïî-
ñòóïîâî ïåðåòâîðþºòüñÿ ç âóçüêî àêàäåìi÷íîãî çíàííÿ íà æèòòºâî
âàæëèâó i ïîòðiáíó áàãàòüîì ëþäÿì íàóêîâî-ïðàêòè÷íó äèñöèïëiíó.
Ó ñèñòåìi ïðîôåñiéíî¿ ïiäãîòîâêè ìàéáóòíiõ ìåíåäæåðiâ â óìîâàõ
âèùîãî íàâ÷àëüíîãî çàêëàäó ÷³ëüíå ìiñöå ïîñ³äຠïñèõîëîãi÷íà îñâiòà,
åôåêòèâíiñòü ÿêî¿ âåëèêîþ ìiðîþ çàáåçïå÷óºòüñÿ ðiâíåì ëåêöié, ùî
ïðîïîíóþòüñÿ ñòóäåíòàì. Ìàòåð³àë öüîãî âèäàííÿ íàïèñàíèé âiäïîâiäíî
äî òèïîâî¿ ïðîãðàìè i ðîçðàõîâàíèé íàñàìïåðåä íà ñòóäåíòiâ âèùèõ
çàêëàä³â îñâ³òè, ÿêi îïàíîâóþòü êóðñ çà íàâ÷àëüíèìè ïëàíàìè
áàêàëàâðiâ. Àâòîð ïðàãíóâ ïîºäíàòè ïðèíöèïè âèñîêîãî íàóêîâîãî
ðiâíÿ i äîñòóïíîñòi äëÿ ñïðèéìàííÿ ñòóäåíòàìè âèêëàäåíîãî ìàòåðiàëó.
Ïðîïîíîâàíèé êóðñ îá’ºäíóº ø³ñòü òåìàòè÷íèõ ðîçä³ë³â. Ìåòà
éîãî — ñôîðìóâàòè ó ñòóäåíòiâ ñòiéêèé iíòåðåñ äî ïñèõîëîãi÷íî¿ íà-
óêè, äîïîìîãòè ¿ì óñâiäîìèòè, ùî ëþäèí³, ÿêà îá³éìຠóïðàâëiíñüêó
ïîñàäó, íåîáõiäíi ãëèáîê³ ïñèõîëîãi÷í³ çíàííÿ. Àäæå ñüîãîäíi íå ìîæ-
íà íå ïîãîäèòèñü, ùî çíà÷åííÿ ïñèõîëîãi÷íîãî ôàêòîðà â óïðàâëiííi
ï³äñèëþºòüñÿ, ³ éîãî íåäîîöiíêà ïðèçâîäèòü äî äåñòðóêòèâíèõ çì³í.
3

4. Òåìà 1
ÏÐÅÄÌÅÒ ÍÀÓÊÎÂÎÃÎ ÂÈÂ×ÅÍÍß
ÑÓ×ÀÑÍί ÏÑÈÕÎËÎÃI×Íί ÍÀÓÊÈ
§1. Ïîíÿòòÿ ïðî ïñèõîëîãiþ.
Ïñèõiêà ëþäèíè ÿê îá’ºêò äîñëiäæåííÿ
Ïñèõîëîãiÿ ÿê íàóêà çàðîäèëàñÿ ùå â ñòàðîäàâíi ÷àñè. Ïåðøi
ñïåöiàëüíi êíèãè ç ïèòàíü ïñèõîëîãi¿ äiéøëè äî íàñ âiä Àðiñòîòåëÿ
(òðàêòàò “Ïðî äóøó”). Ñëîâî “ïñèõîëîãiÿ” ïîõîäèòü âiä ñòàðîãðåöü-
êèõ ñëiâ psyche (äóøà, ïñèõiêà) i logos (ñëîâî, â÷åííÿ). Â÷åííÿ ïðî
ïñèõiêó òðèâàëèé ÷àñ áóëî ñêëàäîâîþ ôiëîñîôi¿. Óïåðøå òåðìií
“ïñèõîëîãiÿ” ç’ÿâèâñÿ â íàóêîâîìó îá³ãó íàïðèê³íöi XVI ñò. ó ïðàöÿõ
÷åñüêîãî ïñèõîëîãà Ïðîõàçêè. Ó XVIII ñò. íàóêà ïñèõîëîãiÿ âèîêðå-
ìèëàñÿ â ñàìîñò³éíó ãàëóçü çíàíü.
Íà ìåæi ÕIÕ ³ ÕÕ ñò. øâèäêîìó ðîçâèòêó ïñèõîëîãi¿ ñïðèÿëè óñïiõè
ïðèðîäîçíàâñòâà, ïîòðåáè ìåäèöèíè, ïåäàãîãiêè i âèðîáíèöòâà, ïîÿâà
åêñïåðèìåíòàëüíèõ ìåòîäiâ âèâ÷åííÿ ïñèõiêè ëþäèíè i òâàðèíè. Óñå
öå çóìîâèëî ïåðåòâîðåííÿ ïñèõîëîãi¿ íà òî÷íó, åêñïåðèìåíòàëüíó ³
ñàìîñòiéíó ãàëóçü íàóêîâèõ çíàíü.
×è çíàºòå âè ïñèõîëîãiþ?
Ïñèõîëîãiþ ÿê ñèñòåìó æèòòºâèõ ÿâèù äåÿêîþ ìiðîþ çíàþòü óñi, i
òå, ùî âèâ÷ຠïñèõîëîãiÿ, äîáðå âiäîìå êîæíîìó ç âëàñíîãî äîñâiäó.
Êðàùèé ó÷èòåëü ïñèõîëîãi¿ — ñàìå æèòòÿ. Éîãî óðîêè ìè çàñâîþºìî
ùå äî òîãî, ÿê ïî÷èíàºìî âèâ÷àòè ñïåöiàëüíó íàóêó. Êîæíà ëþäèíà
äåÿêîþ ì³ðîþ ïñèõîëîã, áî áåç çàïàñó ïñèõîëîãi÷íîãî äîñâiäó i çíàíü
íåìîæëèâî æèòè ñåðåä ëþäåé. Íàïðèêëàä, êîæíà ëþäèíà âæå ç äè-
òèíñòâà âìiº “÷èòàòè” çà çîâíiøíiìè ïðîÿâàìè ìiìiêè, æåñòiâ, õàðàêòå-
ðèñòèêàìè ãîëîñó îñîáëèâîñòi iíøî¿ ëþäèíè, ðîçðiçíÿº íàñòðié îòî÷ó-
þ÷èõ ëþäåé, ¿õíº ñòàâëåííÿ äî ñåáå.
4

5. Öå æèòòºâà ïñèõîëîãiÿ, ùî âiäîáðàæóº ïñèõîëîãi÷íi çíàííÿ, ÿêi
ëþäèíà çàñâîþº ÷åðåç äîñâiä, ç õóäîæíüî¿ ëiòåðàòóðè, ïðè ñïiëêóâàííi
ç iíøèìè ëþäüìè i ò. ï. Æèòòºâi ïñèõîëîãi÷íi çíàííÿ ìàþòü ïåâíå
çíà÷åííÿ äëÿ çàñâîºííÿ íàóêè ïñèõîëîãi¿, àëå âîíè äóæå ïðèáëèçíi,
íåòî÷íi, à iíîäi íåâiðíi i íå ìîæóòü ñòàòè ìiöíîþ îñíîâîþ äëÿ ñåð-
éîçíî¿ ðîáîòè ç ëþäüìè, à ñàìå óïðàâëiííÿ íèìè. Ïðîôåñiéíà äiÿëüíiñòü
ìåíåäæåðà âèìàãຠíàóêîâèõ, òîáòî îá’ºêòèâíèõ, çíàíü ïðî ïñèõiêó
ëþäèíè.
Ó öüîìó — îäíî÷àñíîìó çíàííi òà íåçíàííi ïñèõîëîãi¿ — îäèí ç
òèõ ïàðàäîêñiâ, íà ÿê³ áàãàòà öÿ íàóêà.
Ïñèõîëîãiÿ, ÿê i áóäü-ÿêà ñàìîñòiéíà ãàëóçü ëþäñüêîãî çíàííÿ, ìàº
êîíêðåòíi íàóêîâi çàâäàííÿ, êîíêðåòíèé ïðåäìåò äîñëiäæåííÿ. Ùî æ
ÿâëÿº ñîáîþ ñèñòåìà çíàíü, ÿêi ñòàíîâëÿòü ïðåäìåò íàóêîâîãî âèâ÷åí-
íÿ ïñèõîëîãi÷íî¿ íàóêè òà ñóêóïíiñòü ÿâèù, ùî â íié äîñëiäæóþòüñÿ?
Öå íàñàìïåðåä êîíêðåòíi ôàêòè ïñèõi÷íî¿ äiÿëüíîñòi, ùî õàðàêòåðè-
çóþòüñÿ ÿêiñíî i êiëüêiñíî. Äiþ÷è i çàäîâîëüíÿþ÷è ñâî¿ ïîòðåáè, ëþ-
äèíà âiä÷óâàº, ñïðèéìຠi çàïàì’ÿòîâóº ïðåäìåòè i ÿâèùà íàâêîëèøíü-
îãî ñâiòó, äóìຠïðî íèõ, ïåðåæèâàþ÷è ïðè öüîìó ðiçíîìàíiòíi åìîöi¿
i ïî÷óòòÿ. Ëþäèíà — ñâiäîìà ñóñïiëüíà iñòîòà, i ¿é âëàñòèâi ïåâíi iíòåðåñè,
íàìiðè, áàæàííÿ, ñâiäîìî ïîñòàâëåíi öiëi, äî çäiéñíåííÿ ÿêèõ âîíà ïðàãíå,
äîëàþ÷è òðóäíîùi. Ïñèõîëîãiÿ äîñëiäæóº òàêîæ ïñèõi÷íi âëàñòèâîñòi
îñîáèñòîñòi, iíäèâiäóàëüíî-òèïîëîãi÷íi ¿¿ ðèñè: òåìïåðàìåíò, õàðàêòåð,
âîëüîâi ÿêîñòi, ¿õ ïîõîäæåííÿ i çíà÷åííÿ ó ïðàêòè÷íié äiÿëüíîñòi, ñòàâ-
ëåíí³ äî iíøèõ ëþäåé.
Ïðîòå íàóêîâà ïñèõîëîãiÿ íå ìîæå îáìåæóâàòèñÿ ëèøå îïèñîì
ïñèõîëîãi÷íîãî ôàêòó, ÿêèì áè öiêàâèì âií íå áóâ. Íàóêîâå ïiçíàííÿ
ïîòðåáóº ïåðåõîäó âiä îïèñó ÿâèù äî ¿õ ïîÿñíåííÿ. Îòæå, ïðåäìåòîì
âèâ÷åííÿ ó ïñèõîëîãi¿ ðàçîì ³ç ïñèõi÷íèìè ôàêòàìè º ïñèõîëîãi÷íi
çàêîíè. Äåÿê³ ïñèõi÷í³ ôàêòè âèíèêàþòü êîæíîãî ðàçó, êîëè äëÿ öüî-
ãî º âiäïîâiäíi óìîâè, òîáòî çàêîíîìiðíî.
Òàê, âiäîìî, ùî ó ðîáiòíèêiâ òåêñòèëüíèõ ôàáðèê ³ çàâîäiâ ôàðá, ó
õóäîæíèê³â, ìàëÿðiâ äóæå çàãîñòðþºòüñÿ ÷óòëèâiñòü äî êîëüîðó. Âîíè
ðîçðiçíÿþòü äåñÿòêè éîãî âiäòiíêiâ, òîäi ÿê â iíøèõ óìîâàõ ëþäèíà
äèôåðåíöiþº ëèøå òðè-÷îòèðè. Âñòàíîâëåíî, ùî òåêñòèëüíèêè, ÿêi
ñïåöiàëiçóþòüñÿ íà âèðîáíèöòâ³ òêàíèí ÷îðíîãî êîëüîðó, ðîçðiçíÿþòü
äî ñîðîêà éîãî âiäòiíêiâ.
Çíàííÿ çàêîíîìiðíèõ çâ’ÿçêiâ íå ðîçêðèâຠêîíêðåòíèõ ìåõàíiçìiâ,
çà äîïîìîãîþ ÿêèõ ïñèõ³÷íå ÿâèùå ìîæå ïðîÿâèòèñÿ. Òîìó çàâäàííÿ
ïñèõîëîãi¿ ïîëÿãຠó âèâ÷åíí³ ìåõàíiçìiâ ïñèõi÷íî¿ äiÿëüíîñòi.
5

6. Òàê, ï³ä ÷àñ äåÿêèõ îïåðàöié íåéðîõ³ðóðãè ìàëè ìîæëèâiñòü îáñòå-
æèòè ìîçîê çà äîïîìîãîþ åëåêòðîäiâ. Â÷åíèé Ïåíôiëüä ìåòîäîì
åëåêòðîñòèìóëÿöi¿ ïîäðàçíþâàâ ðiçíi äiëÿíêè ìîçêó. ×åðåç òå ùî ó
ìîçêó íåìຠáîëüîâèõ òî÷îê, ó õâîðîãî íå âèíèêຠæîäíèõ íåïðèºì-
íèõ âiä÷óòòiâ. Âîäíî÷àñ, ïåðåáóâàþ÷è ó ñâiäîìîìó ñòàíi, õâîðèé ïiä
÷àñ åêñïåðèìåíòó ðîçïîâ³äàº, ùî ÷óº ðîçìîâè ëþäåé, ä³ëèòüñÿ ñïîãà-
äàìè ïðî òå, ùî ðàíiøå áà÷èâ, âiä÷óâàâ i ðîçóìiâ. Îñêiëüêè ìåõàíiçìè
ïñèõ³÷íî¿ ä³ÿëüíîñò³ ïåðåäáà÷àþòü ðîáîòó êîíêðåòíèõ àíàòîìî-
ôiçiîëîãi÷íèõ àïàðàòiâ, ùî çäiéñíþþòü òîé ÷è iíøèé ïñèõi÷íèé ïðîöåñ,
òî ïðèðîäó i äiþ öèõ ìåõàíiçìiâ ïñèõîëîãiÿ ç’ÿñîâóº ñïiëüíî ç iíøèìè
íàóêàìè (ôiçiîëîãiºþ, áiîôiçèêîþ, áiîõiìiºþ, êiáåðíåòèêîþ òà ³í.).
Îòæå, ïñèõîëîãiÿ ÿê íàóêà âèâ÷ຠôàêòè, çàêîíîìiðíîñòi òà
ìåõàíiçìè ïñèõiêè.
Ïñèõiêîþ íàçèâàþòü âíóòðiøíié ñâiò ëþäèíè, òîáòî ¿¿ îáðàçè, äóìêè,
ïî÷óòòÿ, iíòåðåñè. Ïñèõiêà — öå âëàñòèâiñòü âèñîêîîðãàíiçîâàíî¿
ìàòåði¿ ìîçêó âiäîáðàæàòè íàâêîëèøíié ñâiò. Ïñèõiêà ñêëàäíà i
áàãàòîãðàííà ùîäî ïðîÿâ³â. Çâè÷àéíî ðîçð³çíÿþòü òðè âåëèêi ãðóïè
ïñèõi÷íèõ ÿâèù: ïñèõi÷íi ïðîöåñè, ïñèõi÷íi ñòàíè òà ïñèõi÷íi âëàñòèâîñòi.
Ïñèõi÷íi ïðîöåñè — öå îêðåì³ ôîðìè ÷è âèäè ïñèõi÷íèõ ÿâèù, ùî
ìàþòü ïî÷àòîê, ðîçâèòîê i çàê³í÷åííÿ. Ïðè öüîìó ïîíÿòòÿ “ïðîöåñ”
ïiäêðåñëþº äèíàìiêó ôàêòó, ùî âñòàíîâëþºòüñÿ ïñèõîëîãiºþ; çàâåð-
øåííÿ ïñèõi÷íîãî ïðîöåñó òiñíî ïîâ’ÿçàíå ç ïî÷àòêîì íîâîãî ïðîöå-
ñó. Çâiäñè áåçïåðåðâíiñòü ïñèõi÷íî¿ äiÿëüíîñòi â íîðìàëüíîìó ñòàíi
ëþäèíè. Ïñèõi÷íi ïðîöåñè, ó ñâîþ ÷åðãó, ïîäiëÿþòüñÿ íà ïiçíàâàëüíi
(âiä÷óòòÿ, ñïðèéìàííÿ, ïàì’ÿòü, ìèñëåííÿ, óÿâà, ìîâà, óâàãà) òà åìîöiéíî-
âîëüîâi (ïî÷óòòÿ, âîëÿ).
Ïñèõi÷íi ñòàíè õàðàêòåðèçóþòü ñòàòèêó, âiäíîñíó ïîñòiéí³ñòü
ïñèõi÷íîãî ÿâèùà i âèçíà÷àþòüñÿ ïðîÿâîì ïî÷óòòiâ (íàñòðié, àôåêò,
ñòðåñ), óâàæíîñòi (ðîçñiÿíiñòü, çîñåðåäæåíiñòü), âîëi (àêòèâíiñòü, àïàòiÿ),
ìèñëåííÿ òà ³í.
Ïñèõi÷íi âëàñòèâîñòi — íàéáiëüø ñóòòºâi òà ïîñòiéíi ïñèõi÷íi
îñîáëèâîñòi ëþäèíè. Ïîíÿòòÿ “ïñèõi÷íi âëàñòèâîñòi” âèðàæຠñòiéêiñòü
ïñèõi÷íîãî ôàêòó, éîãî çàêðiïëåíiñòü i ïîâòîðþâàíiñòü ó ñòðóêòóði
îñîáèñòîñòi ëþäèíè. Äî íèõ ìîæíà âiäíåñòè âëàñòèâîñòi ðîçóìó, ìèñ-
ëåííÿ, ñòiéêi îñîáëèâîñòi åìîöiéíî¿ i âîëüîâî¿ ñôåðè, ùî çàêðiïëåíi â
òåìïåðàìåíòi, õàðàêòåði, çäiáíîñòÿõ, ïîâåäiíöi ëþäèíè.
Ñóêóïíiñòü ïñèõi÷íèõ ïðîöåñiâ, ñòàíiâ i âëàñòèâîñòåé íàçèâàþòü
ïñèõi÷íèì æèòòÿì ëþäèíè. Ïîäië ïñèõi÷íèõ ÿâèù íà ïðîöåñè, ñòàíè i
6

7. âëàñòèâîñòi âiäíîñíèé. ßêùî ïðîöåñ òðèâຠäîâãî, òî éîãî ìîæíà
òðàêòóâàòè ÿê ñòàí. Òàêèìè ñòàíàìè-ïðîöåñàìè º, íàïðèêëàä, óÿâà, ñïî-
ñòåðåæåííÿ, çãàäóâàííÿ òà ³í. Äî òîãî æ á³ëüø³ñòü ñòàíiâ íå iñíóº
iíàêøå, ÿê ó ôîðìi ïðîöåñiâ. Òàêèì ÷èíîì, õî÷à ïñèõi÷íi ïðîöåñè, ñòàíè
é âëàñòèâîñòi ïðè ¿õ íàóêîâîìó âèâ÷åííi àíàëiòè÷íî âèîêðåìëþþòüñÿ,
íàñïðàâäi âîíè ñòàíîâëÿòü ºäèíå öiëå, ùî ïðàöþº ÿê çëàãîäæåíà ñèñ-
òåìà.
Áàãàòîãðàííiñòü ïñèõîëîãi÷íèõ ïðîáëåì, ÿêi ìàþòü çíà÷åííÿ íå òiëüêè
äëÿ ïñèõîëîãi¿, à é äëÿ iíøèõ íàóê, ïîÿñíþºòüñÿ òèì, ùî â öåíòði óâàãè
ïñèõîëîãi¿ çàâæäè çàëèøàºòüñÿ ëþäèíà — ãîëîâíà äiéîâà îñîáà
ñâiòîâîãî ïðîãðåñó. Íàóêè ìàþòü ñåíñ òiëüêè ÷åðåç òå, ùî âîíè ïðè-
ñëóãîâóþòü ëþäèíi, îçáðîþþòü ¿¿, òâîðÿòüñÿ íåþ. Âàæëèâå ìiñöå ó
öüîìó êîìïëåêñi íàóê íàëåæèòü ïñèõîëîãi¿. Ó ïðîöåñi äîñëiäæåíü, ùî
ïðîâîäÿòüñÿ áiîëîãi÷íèìè, åêîíîìi÷íèìè, iñòîðè÷íèìè òà iíøèìè íà-
óêàìè, ÿêi â òîìó ÷è iíøîìó çâ’ÿçêó âèâ÷àþòü ëþäèíó, ïîñòàþòü ïèòàí-
íÿ, ÿê³ ñòîñóþòüñÿ ïñèõîëîãi¿. Çâ’ÿçîê ïñèõîëîãi¿ ç iíøèìè íàóêàìè
çäiéñíþºòüñÿ äâîái÷íî: â îäíèõ âèïàäêàõ ïñèõîëîãiÿ ñèíòåçóº i âèêî-
ðèñòîâóº äîñÿãíåííÿ iíøèõ íàóê äëÿ ðîçâ’ÿçàííÿ ñâî¿õ ïðîáëåì, â
iíøèõ ñóìiæíi íàóêè âèêîðèñòîâóþòü ïñèõîëîãi÷íi çíàííÿ äëÿ ïîÿñ-
íåííÿ òèõ ÷è iíøèõ ïèòàíü.
Ñó÷àñíèé ðîçâèòîê ñóñïiëüñòâà, éîãî åêîíîìi÷íîãî i êóëüòóðíîãî
æèòòÿ, îñâiòà i âèõîâàííÿ éîãî ÷ëåíiâ ïîñëiäîâíî ðîçãîðòàþòüñÿ â á³ê
äåäàë³ áiëüøî¿ ïñèõîëîãiçàöi¿, îñêiëüêè â öåíòði ñîöiàëüíèõ ïåðåòâî-
ðåíü, ùî âiäáóâàþòüñÿ, ñòî¿òü ëþäèíà. Öi ïðîöåñè ïîòðåáóþòü ïîøè-
ðåííÿ i ïîãëèáëåííÿ ïñèõîëîãi÷íèõ çíàíü, íåîáõ³äíèõ ñüîãîäíi
ñïåöiàëiñòàì i êåðiâíèêàì óñiõ ãàëóçåé äiÿëüíîñòi. Çíàííÿ ïñèõîëîãi¿
ëþäåé â óìîâàõ âèðîáíè÷î¿ äiÿëüíîñòi äຠìîæëèâiñòü åôåêòèâíî
îðãàíiçîâóâàòè ¿õ ïðàöþ, ïiäâèùóâàòè ïðîäóêòèâíiñòü, óìiëî çäiéñíþ-
âàòè ïðîöåñ óïðàâëiííÿ.
Ïîòÿã äî ïñèõîëîãi÷íèõ çíàíü âåëè÷åçíèé. Ïñèõîëîãiÿ ïîñòóïîâî
ïåðåòâîðþºòüñÿ iç ñóòî àêàäåìi÷íîãî çíàííÿ íà íàóêîâî-ïðàêòè÷íó
äèñöèïëiíó, æèòòºâî âàæëèâó i ïîòðiáíó øèðîêîìó çàãàëó. Ïðîòå òðå-
áà âèçíàòè, ùî ìè æèâåìî ó ïñèõîëîãi÷íî ìàëîãðàìîòíié êðà¿íi, äå
ïîãàíî ðîçóìiþòü ëþäåé. Öå îäíà ç îñíîâíèõ ïðè÷èí íåâìiëîãî
óïðàâëiííÿ ñóñïiëüñòâîì i òðóäîâèìè êîëåêòèâàìè.
7

8. §2. Ñòðóêòóðà ñó÷àñíî¿ ïñèõîëîãi÷íî¿ íàóêè.
Ïñèõîëîãiÿ óïðàâëiííÿ
Äëÿ ñó÷àñíîãî ðîçâèòêó ïñèõîëîãi÷íî¿ íàóêè õàðàêòåðíèé ïðîöåñ
äèôåðåíöiàöi¿, ùî ïîðîäæóº âèíèêíåííÿ íîâèõ ãàëóçåé ïñèõîëîãi¿, ÿêi
³ñòîòíî ðiçíÿòüñÿ, ÷åðåç òå ùî ðiçíi ãàëóçi ïñèõîëîãi¿ íàáëèæàþòüñÿ
äî ðiçíèõ ñóìiæíèõ íàóê (ñîöiîëîãi¿, òåõíiêè, çîîëîãi¿ òà ií.), õî÷à é
ìàþòü ñïiëüíèé ïðåäìåò äîñëiäæåííÿ.
Ïñèõîëîãi÷íà íàóêà íà ñó÷àñíîìó åòàïi ðîçâèòêó — öå ñêëàäíà i
ðîçãàëóæåíà ñèñòåìà íàóêîâèõ äèñöèïëií.
Çàãàëüíà ïñèõîëîãiÿ äîñëiäæóº íàéáiëüø çàãàëüíi çàêîíîìiðíîñòi
ïñèõi÷íî¿ äiÿëüíîñòi äîðîñëî¿ íîðìàëüíî¿ ëþäèíè. Çìiñòîì çàãàëüíî¿
ïñèõîëîãi¿ º òàêîæ îñíîâíi ïðèíöèïè íàóêè, ¿¿ ìåòîäè, ñèñòåìà ïîíÿòü,
óçàãàëüíåíà i àáñòðàãîâàíà íà îñíîâi äîñëiäæåíü, ïðîâåäåíèõ ó ðiçíèõ
ãàëóçÿõ ïñèõîëîãi¿.
Ç ðîçâèòêîì ïîòðåáè â ïðèêëàäíèõ ïñèõîëîãi÷íèõ çíàííÿõ çàðîä-
æóþòüñÿ i ôîðìóþòüñÿ íîâi ãàëóçi ïñèõîëîãi÷íî¿ íàóêè. Îêðåìi ãàëóçi
ïñèõîëîãi¿ òiñíî ïîâ’ÿçàíi ìiæ ñîáîþ. ßê êëàñèôiêóâàòè öi ãàëóçi çíàíü?
Îñíîâîþ êëàñèôiêàöi¿ ìîæíà âçÿòè ïñèõîëîãi÷íó ñòîðîíó êîíêðåòíî¿
äiÿëüíîñòi, ðîçâèòêó, âiäíîñèíè îñîáèñòîñòi i ñóñïiëüñòâà, â ÿêîìó
çäiéñíþþòüñÿ ¿¿ äiÿëüíiñòü i ðîçâèòîê.
Çà ïåðøîþ îçíàêîþ ìîæíà âèäiëèòè ãàëóçi ïñèõîëîãi¿, ùî âèâ÷à-
þòü ïñèõîëîãi÷íi ïðîáëåìè êîíêðåòíèõ âèäiâ ëþäñüêî¿ äiÿëüíîñòi.
Ïñèõîëîãiÿ ïðàöi âèâ÷ຠïñèõîëîãi÷íi îñîáëèâîñòi òðóäîâî¿
äiÿëüíîñòi ëþäèíè. Çàâäàííÿì ïñèõîëîãi¿ ïðàöi º âèâ÷åííÿ ïñèõîëîãi÷-
íèõ çàêîíîìiðíîñòåé ôîðìóâàííÿ êîíêðåòíèõ ôîðì òðóäîâî¿ äiÿëüíîñòi,
ïðîôåñiéíî âàæëèâèõ ÿêîñòåé îñîáèñòîñòi ñòîñîâíî òiº¿ ÷è iíøî¿
ñïåöiàëüíîñòi, âïëèâó ïðîôåñiéíî¿ äiÿëüíîñòi íà ïñèõi÷íi âëàñòèâîñòi ¿¿
ó÷àñíèêiâ, ïðîáëåìè ïðîôåñiéíîãî âiäáîðó i ïðîôåñ³éíî¿ ïðèäàòíîñòi
òîùî.
Îá’ºêòîì äîñëiäæåííÿ ïñèõîëîãi¿ ïðàöi º äiÿëüíiñòü iíäèâ³äà ó âè-
ðîáíè÷èõ óìîâàõ.
Äî ïñèõîëîãi¿ ïðàöi ñëiä âiäíåñòè i ñàìîñòiéíó ãàëóçü — ïñèõîëîãiþ
ïðàöi â îñîáëèâèõ óìîâàõ. Îñîáëèâi îçíà÷ຠåêñòðåìàëüíi, âêðàé
íåçðó÷íi, íåçâè÷íi äëÿ ëþäèíè óìîâè. Ó ñâî¿é äiÿëüíîñòi ëþäèíà âñå
áiëüøå ïðîíèêຠâ òàêi óìîâè, ÿêi ñóòòºâî çìiíþþòü ïðîòiêàííÿ ïñèõi÷-
íèõ ïðîöåñiâ. Íàïðèêëàä, ïñèõîëîãi÷íi åêñïåðèìåíòè ïîêàçàëè, ùî ïðè
òðèâàëîìó ïåðåáóâàííi íåâåëèêî¿ ãðóïè ëþäåé â içîëüîâàíîìó
8

9. ïðèìiùåííi ãîñòðî âiä÷óâàºòüñÿ äåôiöèò iíôîðìàöi¿, âàæêî ïåðå-
íîñèòüñÿ içîëÿöiÿ âiä çâè÷íîãî ëþäñüêîãî îòî÷åííÿ, âèíèêàþòü iíîäi
áåçïðè÷èííi êîíôëiêòè ÷åðåç íåìîæëèâiñòü çìiíèòè êîëî ñïiëêóâàííÿ
i íåîáõiäí³ñòü ïåðåáóâàòè â çàìêíóòîìó ïðîñòîði ç îäíèìè i òèìè æ
ëþäüìè (ãåîëîãè, êîñìîíàâòè, ïîëÿðíèêè).
Ïñèõîëîãiÿ ïðàöi âêëþ÷ຠiíæåíåðíó ïñèõîëîãiþ, ÿêà âèâ÷àº
ïñèõîëîãi÷íi îñîáëèâîñòi ïðàöi ëþäèíè ïðè ¿¿ âçàºìîäi¿ ç ìàøèíàìè,
âèìîãè äî êîíñòðóêöi¿ ìàøèí, ÿêi êîíñòðóþþòüñÿ ç óðàõóâàííÿì
ïñèõi÷íèõ âëàñòèâîñòåé ëþäèíè. Îñîáëèâî öå ñòîñóºòüñÿ äiÿëüíîñòi
ëþäåé, ÿêi ìàþòü ñïðàâó çi ñêëàäíèìè ñèñòåìàìè óïðàâëiííÿ (ëüîò÷èê,
îïåðàòîð, äèñïåò÷åð). Ñüîãîäíi ïñèõîëîãè ðàçîì ç iíæåíåðàìè äàþòü
ðåêîìåíäàöi¿ ùîäî íàéîïòèìàëüí³øèõ äëÿ ëþäèíè ñïîñîá³â âèäà÷i
iíôîðìàöi¿, òîáòî ïðîåêòóþòü íå ïðîñòî òåõíiêó, à òåõíiêó i äiÿëüíiñòü
ëþäåé, ÿêi îáñëóãîâóâàòèìóòü öþ òåõíiêó. Iíæåíåðíà ïñèõîëîãiÿ ðîç-
ðîáëþº âèìîãè äî ðîáî÷èõ ìiñöü ç òî÷êè çîðó ¿õ âiäïîâiäíîñòi
ïñèõîëîãi÷íèì çàêîíîìiðíîñòÿì ïðàö³âíèêiâ.
Âiò÷èçíÿíà ïñèõîëîãiÿ ïðàöi, ÿêà äîñÿãëà çíà÷íèõ òåîðåòè÷íèõ i
ïðàêòè÷íèõ óñïiõiâ ó 20—30-ò³ ðîêè, íàäàëi ôîðìóâàëàñÿ â óìîâàõ
æîðñòêî öåíòðàëiçîâàíî¿ åêîíîìi÷íî¿ ïîëiòèêè, ùî íàãàäóâàëà ìåòî-
äè âiéñüêîâîãî ðåæèìó: îáìåæåíiñòü ïðîôåñiéíîãî âiäáîðó, iãíîðó-
âàííÿ iíäèâiäóàëüíèõ âëàñòèâîñòåé i çäiáíîñòåé ëþäèíè, ï³äïîðÿäêó-
âàííÿ îñîáèñòiñíîãî òâîð÷îãî ïîòåíöiàëó âèìîãàì îðãàíiçàöi¿. Ïåðåõiä
âiä óïðàâëiíñüêî¿ äî ïiäïðèºìíèöüêî¿ åêîíîìiêè, ÿêèé çäiéñíþºòüñÿ
îñòàííiìè ðîêàìè, âèêëèêàâ íåîáõiäíiñòü àíàëiçó ïiäïðèºìíèöòâà i ñïðè-
÷èíèâ âèîêðåìëåííÿ ñïåöiàëüíî¿ ãàëóç³ ïñèõîëîãi÷íèõ çíàíü — ïñè-
õîëî㳿 á³çíåñó i ïñèõîëîãi¿ ïiäïðèºìíèöòâà. Ïñèõîëîãiþ
ïiäïðèºìíèöòâà ìîæíà ðîçãëÿäàòè ÿê îñîáëèâó ãàëóçü ïñèõîëîãi÷íîãî
çíàííÿ, ùî õàðàêòåðèçóºòüñÿ âëàñíèì ïðåäìåòîì, çàâäàííÿìè i ìåòî-
äàìè äîñëiäæåííÿ. Öÿ ãàëóçü íàáóëà çíà÷íîãî ïîøèðåííÿ ó çàðóáiæíié
ïñèõîëîãi¿ i äàëà çìîãó ïîáóäóâàòè “ïîðòðåò” òèïîâîãî ïiäïðèºìöÿ,
ç’ÿñóâàòè óìîâè çäiéñíåííÿ ïiäïðèºìíèöüêî¿ êàð’ºðè i ðîçðîáèòè ìå-
òîäè îöiíêè ïiäïðèºìíèöüêèõ ÿêîñòåé. Çàðóáiæíèé äîñâiä äîñëiäæåííÿ
ïñèõîëîãi¿ ïiäïðèºìíèöòâà äîñèòü ïðîäóêòèâíèé, ïðîòå ïðÿìå ïåðåíå-
ñåííÿ îäåðæàíèõ íåþ äàíèõ íåìîæëèâå, ÷åðåç òå ùî âiò÷èçíÿíèé
ïiäïðèºìåöü ôîðìóºòüñÿ â óìîâàõ åêîíîìiêè ïåðåõiäíîãî ïåðiîäó,
iíøîãî ñîöiàëüíîãî ñåðåäîâèùà (÷àñòî âîðîæå íàñòðîºíîãî äî éîãî
äiÿëüíîñòi), iíøîãî øëÿõó ñòàíîâëåííÿ ïiäïðèºìíèöüêî¿ êàð’ºðè, ùî
äຠîñîáëèâi óñòàíîâêè i îñîáèñòiñíi îðiºíòàöi¿, iíøèõ íàâè÷îê i ñïîñîáiâ
çäiéñíåííÿ ïiäïðèºìíèöüêèõ çàâäàíü.
9

10. Ç îãëÿäó íà íàâåäåíå ïîñòຠïîòðåáà ñòâîðèòè ïñèõîëîãiþ
âiò÷èçíÿíîãî ïiäïðèºìíèöòâà ç óðàõóâàííÿì åòíi÷íèõ i ñîöiîêóëüòóðíèõ
òðàäèöié, ó ìåæàõ ÿêèõ ñëiä âiäíîâëþâàòè ïiäïðèºìíèöüêi îñíîâè â
íàøié åêîíîìiöi i ðîçâèâàòè ïiäïðèºìíèöüêi ÿêîñòi ó ëþäåé, ÿêi ïîâèííi
çäiéñíþâàòè ¿¿ êàðäèíàëüíå îçäîðîâëåííÿ.
Ñüîãîäíi âæå âñi ïîãîäæóþòüñÿ, ùî çíà÷åííÿ ïñèõîëîãi÷íîãî ôàê-
òîðà â åêîíîìiöi çáiëüøóºòüñÿ, à éîãî íåäîîöiíêà ïðèçâîäèòü äî äåñ-
òðóêòèâíèõ íàñëiäêiâ. Ìîæëèâî, öÿ iñòèíà i ñïðè÷èíèëà âèíèêíåííÿ
åêîíîìi÷íî¿ ïñèõîëîãi¿. Ó íàøié äåðæàâi, äå ðèíêîâi âiäíîñèíè ùå íå
äiéøëè äî ñâiäîìîñò³ ëþäåé, ïîñòຠïîòðåáà ñôîðìóâàòè åêîíîìi÷íó
ñâiäîìiñòü íîâî¿ ÿêîñòi, ÿêà êîíöåíòðóºòüñÿ íàñàìïåðåä íàâêîëî âëàñ-
íèêà (â ïåðøó ÷åðãó íàâêîëî óòðèìóâà÷à àêöié, ãîñïîäàðÿ). Óñå öå
çäiéñíþºòüñÿ íà ðiçíèõ ðiâíÿõ ñóñïiëüñòâà: âiä îêðåìîãî iíäèâ³äà i
äîìàøíüîãî ãîñïîäàðñòâà äî ìàêðîðiâíÿ, îðiºíòîâàíîãî íà åêîíîìiêó
öiëèõ íàðîäiâ.
Åêîíîìi÷íà ïñèõîëîãiÿ — íàóêà, ÿêà âèâ÷ຠâçàºìîçâ’ÿçîê ïñè-
õîëîãi÷íèõ õàðàêòåðèñòèê iíäèâiäiâ i ãðóï ç ¿õ ãîñïîäàðñüêîþ àêòèâíiñ-
òþ. Âîíà äîñëiäæóº ïñèõîëîãiþ ó÷àñíèêà ãîñïîäàðñüêî¿ äiÿëüíîñòi,
ïñèõîëîãi÷íi çàêîíîìiðíîñòi ðåãóëÿöi¿ ïîâåäiíêè i äiÿëüíîñòi ëþäèíè â
åêîíîìi÷íié ñôåði ñóñïiëüñòâà. Ëþäèíà, íà äóìêó ïñèõîëîãiâ, íå çàâæ-
äè ïðàãíå ëèøå äî ìàêñèìàëüíî¿ âèãîäè, âîíà âðàõîâóº i ìîðàëüíi
ôàêòîðè. Ñòàáiëüíiñòü íå ëèøå ïðèáóòêiâ, à é ñâîãî ìiñöÿ ó êîëåêòèâi —
ñóòòºâèé ìîìåíò åôåêòèâíî¿ åêîíîì³÷íî¿ äiÿëüíîñòi. Íàâiòü ó çâè÷àé-
íèõ óìîâàõ ëþäè ó ñâî¿é äiÿëüíîñòi îðiºíòóþòüñÿ íå ëèøå íà
ðàöiîíàëüíiñòü. Ïðèêëàäîì ìîæå áóòè ââåäåííÿ â íàøié åêîíîìiöi
êîåôiöiºíòà òðóäîâî¿ ó÷àñòi (ÊÒÓ). Çà éîãî äîïîìîãîþ õîòiëè áiëüø
àäåêâàòíî îöiíþâàòè òðóäîâèé âíåñîê êîæíîãî ðîáiòíèêà. Àëå äóæå
÷àñòî áiëüø âèñîêèé ÊÒÓ âèñòàâëÿâñÿ ìàéñòðîì ñîái i ñâî¿ì “íàáëè-
æåíèì” àáî ââîäèâñÿ ãðàôiê, çà ÿêèì âèñîêèé ÊÒÓ îäåðæóâàëè îäíi
ðîáiòíèêè â îäíîìó ìiñÿöi, iíøi — â íàñòóïíîìó.
Íå ìåíø ïîâ÷àëüíîþ º íåâäà÷à âïðîâàäæåííÿ “ãóðòêiâ ÿêîñòi” ó
ÑØÀ, ÿêi âèíèêëè â ßïîíi¿ ó 60-õ ðîêàõ i áóëè äîñèòü åôåêòèâíèìè.
Ïñèõîëîãiÿ àìåðèêàíñüêèõ ïðàö³âíèêiâ íà âiäìiíó âiä ÿïîíñüêèõ íå
ïiäõîäèëà äî öiº¿ ôîðìè áîðîòüáè çà ÿêiñòü ïðîäóêöi¿. ßïîíñüêèé
ïðàö³âíèê íå ìîæå çðàäèòè iíòåðåñàì ñâ ôiðìè, ïåðåáóâàþ÷è ïiä
âïëèâîì ìîðàëüíèõ óñòàíîâîê, ÿêi âèõîâóâàëèñü ó íüîãî ç äèòèíñòâà:
“ãèðè” — îáîâ’ÿçîê âäÿ÷íîñòi i “äçèí” — îáîâ’ÿçîê âiðíîñòi, ÿêi é
ñïîíóêàþòü éîãî âèòðà÷àòè ñâié ÷àñ i ñèëè íà ó÷àñòü ó “ãóðòêàõ ÿêîñòi”.
10

11. Íå ìåíøó ðîëü ïîäiáí³ öiííîñòi âiäiãðàþòü ó ñõiäíèõ ðàéîíàõ, îñîáëè-
âî ó Ñåðåäíié Àçi¿. Òóò çóñòði÷àþòüñÿ òàê³ çðàçêè åêîíîìi÷íî¿ ïîâåäiíêè,
ÿê ñêèäêà ç öiíè ïðîäàæó äëÿ ðîäè÷iâ, ïiëüãîâà îðåíäíà ïëàòà çà çåì-
ëþ îäíîâiðöþ, ïiëüãîâèé êðåäèò çåìëÿêîâ³ i ò. ³í.
Îäíå ç ãîëîâíèõ çàâäàíü åêîíîìi÷íî¿ ïñèõîëîãi¿ — âèÿâèòè ñîöiàëüí³
öiííîñò³ é ïñèõîñîöiàëüí³ íîðìè, ÿêi âèçíà÷àþòü îñîáëèâîñòi åêîíîìi÷íî¿
ïîâåäiíêè â äàíîìó ñóñïiëüñòâi ÷è äîñèòü âåëèêié ñîöiàëüíié ãðóïi.
Åêîíîìi÷íà ïñèõîëîãiÿ — ãàëóçü, ùî øâèäêî ðîçâèâàºòüñÿ. Âîíà
äîñëiäæóº õàðàêòåð i äèíàìiêó óÿâëåíü iíäèâiäiâ i ãðóï ïðî åêîíîìi÷íi
ïðîöåñè, à òàêîæ ¿õ åêîíîìi÷íó ïîâåäiíêó, ùî ìîòèâóºòüñÿ öèìè ïðî-
öåñàìè. Çíà÷óùiñòü ïðîãíîçiâ, ÿêi áàçóþòüñÿ íà ðåçóëüòàòàõ òàêîãî
âèâ÷åííÿ, ïåðåîöiíèòè íåìîæëèâî.
Ïñèõîëîãiÿ óïðàâëiííÿ — ïîðiâíÿíî ìîëîäà ãàëóçü ïñèõîëîãi÷íî¿
íàóêè. Îäíàê âîíà âæå ñåðéîçíî çàðåêîìåíäóâàëà ñåáå ÿê ïî÷àòêîâà
äèñöèïëiíà â ñèñòåìi ïiäãîòîâêè óïðàâëiíñüêèõ êàäðiâ äëÿ íàðîäíîãî
ãîñïîäàðñòâà. Ïñèõîëîãiÿ óïðàâëiííÿ ôîðìóâàëàñÿ i ðîçâèâàëàñÿ íà
ñòèêó ðÿäó ïñèõîëîãi÷íèõ äèñöèïëií: iíæåíåðíî¿ ïñèõîëîãi¿, ïñèõîëîãi¿
ïðàö³, ñîöiàëüíî¿ ïñèõîëîãi¿ òà ïåäàãîãi÷íî¿ ïñèõîëîãi¿. Îá’ºêòàìè
äîñëiäæåííÿ ïñèõîëîãi¿ óïðàâëiííÿ, ÿê i â iíøèõ ãàëóçÿõ, çàëèøàþòüñÿ
ñèñòåìè òèïó “ëþäèíà — òåõíiêà”, “ëþäèíà — ëþäèíà”. Àëå
îñîáëèâiñòü öiº¿ ãàëóçi ïîëÿãຠâ òîìó, ùî çàçíà÷åí³ îá’ºêòè ðîçãëÿäà-
þòüñÿ ç òî÷êè çîðó îðãàíiçàöi¿ óïðàâëiíñüêèõ âiäíîñèí. Ïñèõîëîãiÿ
óïðàâëiííÿ — öå ãàëóçü ïñèõîëîãi¿, ÿêà âèâ÷ຠïñèõîëîãi÷íi
çàêîíîìiðíîñòi óïðàâëiíñüêî¿ äiÿëüíîñòi, òîáòî âïëèâ ïñèõîëîãi¿ îêðå-
ìî¿ ëþäèíè òà ãðóïè íà ïðîöåñ óïðàâëiííÿ i, íàâïàêè, âïëèâ óïðàâëiíñüêèõ
âiäíîñèí íà ïñèõîëîãiþ îêðåìî¿ ëþäèíè òà ãðóïè. Ïñèõîëîãiÿ
óïðàâëiííÿ âèâ÷ຠïñèõiêó ëþäèíè, äຠïñèõîëîãi÷íó õàðàêòåðèñòèêó
óïðàâëiíñüêî¿ äiÿëüíîñòi òà àíàëiçóº ÿêîñòi, íåîáõiäíi äëÿ ¿¿ óñïiøíîãî
âèêîíàííÿ. Âìiííÿ îðiºíòóâàòèñÿ ó ïñèõîëîãi¿ ëþäåé — îäèí ç
íàéâàæëèâiøèõ ïîêàçíèêiâ ïðîôåñiéíî¿ ïiäãîòîâêè êåðiâíèêà íà
âèðîáíèöòâi. Ñó÷àñí³ êåðiâíèê i ñïåöiàëiñò ïîâèíí³ âîëîäiòè ïåâíîþ
ñóìîþ çíàíü, âìiíü i íàâè÷îê ðîáîòè ç ëþäüìè. Âìiííÿ ïðàâèëüíî
âèðiøóâàòè ñîöiàëüíi ïèòàííÿ, ñòâîðþâàòè ñïðèÿòëèâèé ìîðàëüíî-
ïñèõîëîãi÷íèé êëiìàò äëÿ âèñîêîïðîäóêòèâíî¿ ïðàöi ëþäåé, à òàêîæ
ñòâîðþâàòè â êîëåêòèâàõ àòìîñôåðó òâîð÷îãî ïîøóêó — óñå öå ñòàº
íåìîæëèâèì áåç ãëèáîêèõ ïñèõîëîãi÷íèõ çíàíü.
Îñòàííiì ÷àñîì ïðè âèâ÷åííi ïñèõîëîãi¿ äîðîñëî¿ ëþäèíè âèêî-
ðèñòîâóþòü äàíi ïîðiâíÿíî íîâî¿ íàóêè — àêìåîëîãi¿ (â³ä ãðåöüê.
11

12. -
akme — âåðøèíà). Öÿ íàóêà âèíèêëà íà ñòèêó ïðèðîäíè÷èõ, ñóñïiëüíèõ
i ãóìàíiòàðíèõ íàóê. Âîíà âèâ÷ຠôåíîìåíîëîãi÷íi çàêîíîìiðíîñòi òà
ìåõàíiçìè ðîçâèòêó ôiçè÷íî i ïñèõîëîãi÷íî çðiëî¿ äîðîñëî¿ ëþäèíè, îñîá-
ëèâî ïðè äîñÿãíåííi íåþ íàéáiëüø âèñîêîãî ðiâíÿ ó öüîìó ðîçâèòêó.
Ñòóïiíü çðiëîñòi é âåðøèíà öiº¿ çðiëîñòi (àêìå) — öå áàãàòîâèìiðíèé ñòàí,
ÿêèé îõîïëþº âåëèêèé åòàï æèòòÿ ëþäèíè i ïîêàçóº, íàñêiëüêè âiäáóëîñÿ
¿¿ ñòàíîâëåííÿ ÿê ñïåöiàëiñòà, îñîáèñòîñòi, ãðîìàäÿíèíà. ×àñ âèõîäó íà
ðiâåíü “àêìå” ëþäèíè ÿê iíäèâiäà, îñîáèñòîñòi i ñóá’ºêòà òâîð÷î¿ äiÿëüíîñòi
÷àñòî íå ñïiâïàäàþòü. Àêìåîëîãiÿ âèçíà÷ຠïîäiáíå i âiäìiííå ó ðiçíèõ
ëþäåé: ÿêà ôiçè÷íà ìiöíiñòü ëþäèíè äî ÷àñó çðiëîñòi, öiíí³ñíi îðiºíòàöi¿ i
âiäíîøåííÿ, ùî ñêëàäàþòü ÿäðî ¿¿ îñîáèñòîñòi, ÿêi çäiáíîñòi, ÿêèé çàïàñ
çíàíü, âìiíü i íàâè÷îê òîùî. Àêòóàëüíà ïðîáëåìà — ïðîôåñiîíàëiçì i
éîãî îñíîâíi õàðàêòåðèñòèêè, ïðîôåñiîíàëiçì i çðiëiñòü, øëÿõè äîñÿãíåí-
íÿ ïðîôåñiîíàëiçìó, âèâ÷åííÿ ïðîôåñiîíàëiâ åêñòðà-êëàñó, çàëåæíiñòü
ïðîôåñiéíî çðiëî¿ ëþäèíè â³ä iíøèõ áëîê³â âëàñòèâîñòåé, ùî âõîäÿòü â
îñîáèñòiñíó i ñóá’ºêòèâíó ñòðóêòóðó. Ñòâîðåííÿ ìåòîäè÷íîãî iíñòðóìåí-
òàðiþ íàóêè äຠçìîãó âèÿâèòè äîñÿãíóòèé ðiâåíü ïðîôåñiîíàëiçìó ÿê
îêðåìîþ ëþäèíîþ, òàê i ñïiëüí³ñòþ ëþäåé. Àêìåîëîãiÿ — øëÿõ, ùî âåäå
äî îòðèìàííÿ öiëiñíî¿ êàðòèíè ëþäèíè.
Äèôåðåíöiàëüíà ïñèõîëîãiÿ âèâ÷ຠïñèõîëîãi÷íi âiäìiííîñòi ÿê
iíäèâiä³â, òàê i ãðóï ëþäåé, ïðè÷èíè i íàñëiäêè öèõ âiäìiííîñòåé. Äîáðå
âiäîìî, ùî â ìåæàõ îäíîãî i òîãî æ âiêó âàæêî çíàéòè äâîõ ëþäåé,
ñõîæèõ çà îáñÿãîì ïàì’ÿòi òà ñòiéê³ñòþ óâàãè, çà ãëèáèíîþ i îðèãiíàëüí³ñòþ
ìèñëåííÿ, çà çäiáíîñòÿìè äî òîãî ÷è iíøîãî êîíêðåòíîãî âèäó äiÿëüíîñòi.
Äèôåðåíöiàëüíà ïñèõîëîãiÿ âèâ÷ຠöi iíäèâiäóàëüíi âiäìiííîñòi i äàº
ìàòåðiàëè äëÿ ïðîôåñiéíî¿ îðiºíòàöi¿ òà ïðîôåñiéíîãî âiäáîðó. Ïðè-
äàòíà äî ïåâíî¿ ðîáîòè ëþäèíà øâèäøå íåþ îâîëîäiâàº, âèêîíóº ç
áiëüøèì áàæàííÿì, îòðèìóº çàäîâîëåííÿ. Ïðîäóêòèâíiñòü i ÿêiñòü ïðàöi
ó íå¿ çíà÷íî âèù³, íiæ ó ëþäèíè, ÿêà ïîòðàïèëà íà öþ ðîáîòó âèïàäêî-
âî. Äèôåðåíöiàëüíà ïñèõîëîãiÿ âèâ÷ຠòàêîæ ïñèõîëîãi÷íi âiäìiííîñòi
ìiæ ëþäüìè ðiçíî¿ ñòàòi. Òàê, âiäîìî, ùî º ðiçíîâèäè òðóäîâî¿ äiÿëüíîñòi,
äî ÿêèõ áiëüø ïðèäàòíi æiíêè, íiæ ÷îëîâiêè, i íàâïàêè. Ðåàêöi¿ ÷îëîâiêiâ
i æiíîê íà äåÿêi óìîâè ïðàöi òàêîæ ðiçíi. Çíàííÿ öèõ âiäìiííîñòåé
ìîæíà âèêîðèñòîâóâàòè äëÿ ïiäâèùåííÿ åôåêòèâíîñòi ïðàöi.
ßêùî îñíîâîþ âçÿòè ïñèõîëîãi÷íi àñïåêòè âiäíîñèí îñîáèñòîñòi i
ñóñïiëüñòâà, òî ðîçãëÿäàþòü ñîöiàëüíó ïñèõîëîãiþ òà ¿¿ ðîçãàëóæåííÿ:
åòíîïñèõîëîãiþ, ïñèõîëîãiþ ðåëiãi¿, ïîëiòè÷íó ïñèõîëîãiþ òà ií.
Ïñèõîëîãiÿ, ÿêà ïðàãíå îðãàíiçóâàòè i çðîçóìiòè ëþäñüêó ïîâåäiíêó, íå
12

13. çìîãëà çàëèøèòè ïîçà óâàãîþ çâ’ÿçîê iíäèâiäà ç éîãî ñîöiàëüíèì îòî-
÷åííÿì. Ëþäèíà â êîëåêòèâi çìiíþºòüñÿ, çìiíþþòüñÿ ¿¿ ðåàêöi¿ íà
íàâêîëèøíié ñâiò, ïî÷óòòÿ, äóìêè, íàâiòü îáëè÷÷ÿ; âèíèêຠçîâñiì íîâå
ïñèõi÷íå ÿâèùå, ÿêå ìîæå iñíóâàòè òiëüêè â ïðîöåñi áåçïîñåðåäíüîãî
ñïiëêóâàííÿ. Iíäèâiäóàëüíi ïñèõi÷íi ïðîöåñè ìîæóòü âèäîçìiíþâàòèñÿ
çàëåæíî âiä ïðèñóòíîñòi ÷è âiäñóòíîñòi iíøèõ ëþäåé.
Ëþäè â³ä÷óâàþòü i ìèñëÿòü íå ÿê içîëüîâàíi iíäèâiäè, à ÿê ÷ëåíè
ðiçíèõ ãðóï. Ïîçà êîëåêòèâîì, ïîçà ëþäñüêèìè ãðóïàìè i äiÿëüíiñòþ
îñîáèñòiñòü ñîöiàëüíî¿ ñóòi íå ìàº. Ïîçà ñïiëüíîþ äiÿëüí³ñòþ, ùî
çäiéñíþºòüñÿ ó ñîöiàëüíî-äåòåðìiíîâàíèõ óìîâàõ, íåìîæëèâî ñòâîðè-
òè àäåêâàòíó òåîðiþ îñîáèñòîñòi. Ó ïðîöåñi âçàºìîäi¿ ëþäåé ó
ðiçíîìàíiòíèõ ãðóïàõ i êîëåêòèâàõ âèíèêàþòü ïåâíi ïñèõi÷íi ÿâèùà, ÿêi
é âèâ÷ຠñîöiàëüíà ïñèõîëîãiÿ. Ñîöiàëüíà ïñèõîëîãiÿ îòðèìàëà îñîá-
ëèâèé ðîçâèòîê ó 30-õ ðîêàõ ÕÕ ñò. ó ÑØÀ. Ïåðøèì âèäàòíèì ¿¿
ïðåäñòàâíèêîì áóâ Ì. Äóãàëë (1871–1938). Òåîðiÿ ëþäñüêèõ âiäíîñèí
ó ïðîìèñëîâîñòi ïî÷àëà âïðîâàäæóâàòèñÿ â ïðàêòè÷íó íàóêó. ßñêðà-
âèì âiäêðèòòÿì àìåðèêàíñüêî¿ ñîöiàëüíî¿ ïñèõîëîãi¿ ñòàëè ÿâèùà ãðó-
ïîâî¿ ñóìiñíîñòi, çãóðòîâàíîñòi, ëiäåðñòâà, êîíôîðìiçìó òîùî. Ñîöiàëüíà
ïñèõîëîãiÿ çíà÷íî ðîçøèðþº ïîëå äîñëiäæåííÿ ïñèõîëîãi÷íî¿ íàóêè,
îñêiëüêè âîíà âèâ÷ຠiíäèâiäà íå içîëüîâàíî, à â ñèñòåìi âçàºìîçàëåæ-
íîñòåé, äå âåëèêå çíà÷åííÿ ìàþòü ìiæîñîáèñòiñíi âçàºìîäi¿. Ó öüîìó
ðàç³ éäåòüñÿ ïðî ñîöiàëüíó ïîâåäiíêó. Ñîöiàëüíà ïñèõîëîãiÿ áiëüøå
çàéìàºòüñÿ ãðóïàìè i ñîöiàëüíèìè äiÿìè â öiëîìó.
Ñîöiàëüíà ïñèõîëîãiÿ — öå ãàëóçü ïñèõîëîãi¿, ÿêà âèâ÷ຠïñèõîëî-
ãi÷íi çàêîíîìiðíîñòi ïîâåäiíêè i äiÿëüíîñòi ëþäåé, ùî çóìîâëåí³ ôà-
êòîì ¿õ âêëþ÷åííÿ ó ñîöiàëüíi ãðóïè, à òàêîæ ïñèõîëîãi÷íi õàðàêòåðè-
ñòèêè i ïðîÿâè ðiçíèõ ñîöiàëüíèõ ñïiëüíîñòåé.
Ñîöiàëüíà ïñèõîëîãiÿ âèâ÷ຠñîöiàëüíî-ïñèõîëîãi÷íi ÿâèùà ó âåëè-
êèõ ãðóïàõ (ìàêðîñåðåäîâèù³): ïðîáëåìè ìàñîâèõ êîìóíiêàöié (ðàäiî,
òåëåáà÷åííÿ, ïðåñà, êiíî); ìåõàíiçì i åôåêòèâíiñòü âïëèâó çàñîáiâ ìà-
ñîâèõ êîìóíiêàöié íà ðiçíi ãðóïè ëþäåé, çàêîíîìiðíîñòi ïîøèðåííÿ
ìîäè, çàãàëüíîïðèéíÿòèõ ñìàêiâ, ãðîìàäñüêèõ íàñòðî¿â, ïðîáëåì
ïñèõîëîãi¿ êëàñiâ, íàöié; ñîöiàëüíî-ïñèõîëîãi÷íi ÿâèùà â ìàëèõ ãðóïàõ
(ìiêðîñåðåäîâèù³): ïðîáëåìè ïñèõîëîãi÷íî¿ ñóìiñíîñòi, ìiæîñîáèñòiñíèõ
âiäíîñèí ó ìàëèõ ãðóïàõ, ñòàòóñó îñîáèñòîñòi ó ãðóïi, ëiäåðñòâî, òèïè
ìàëèõ ãðóï, âiäíîñèíè ôîðìàëüíèõ i íåôîðìàëüíèõ ãðóï, êiëüêiñòü ÷ëåíiâ
ãðóïè òîùî.
Áàãàòîîáiöÿþ÷à ïåðñïåêòèâà çðîçóìiòè ìåõàíiçì âçàºìîäi¿ ëþäåé
ó ñï³ëüíié âèðîáíè÷ié äiÿëüíîñòi, ÿêà ïðèâåðíóëà äî ñåáå îñîáëèâèé
13

14. iíòåðåñ i âiäïîâiäíî iíâåñòèöi¿ ïiäïðèºìöiâ, ñïðèÿëà ïåðåòâîðåííþ ñî-
ö³àëüíî¿ ïñèõîëî㳿 íà îäíó ç íàéïîïóëÿðí³øèõ i íàéïåðñïåêòèâí³øèõ
ãàëóçåé ïñèõîëîãi÷íî¿ íàóêè.
Ïîëiòè÷íà ïñèõîëîãiÿ âèâ÷ຠïñèõîëîãi÷íi êîìïîíåíòè (íàñòðî¿,
äóìêè, ïî÷óòòÿ, öiííîñòi i ò. ³í.) ïîëiòè÷íîãî æèòòÿ ñóñïiëüñòâà, ÿêi ôîð-
ìóþòüñÿ i ïðîÿâëÿþòüñÿ íà ðiâíi ïîëiòè÷íî¿ ñâiäîìîñòi íàöié, êëàñiâ,
ñîöiàëüíèõ ãðóï, óðÿäiâ, iíäèâiäiâ i ðåàëiçóþòüñÿ â ¿õ êîíêðåòíèõ
ïîëiòè÷íèõ äiÿõ.
Îêðåì³ íàóêîâöi íàë³÷óþòü êiëüêà äåñÿòêiâ ïñèõîëîãi÷íèõ íàóê.
ÑÏÈÑÎÊ ÂÈÊÎÐÈÑÒÀÍί
ÒÀ ÐÅÊÎÌÅÍÄÎÂÀÍί ËIÒÅÐÀÒÓÐÈ
1. Ãåíîâ Ô. Ïñèõîëîãèÿ óïðàâëåíèÿ. — Ì., 1982.
2. Êèòîâ À. È. Ýêîíîìè÷åñêàÿ ïñèõîëîãèÿ. — Ì., 1987.
3. Êëèìîâ Å. À. Ââåäåíèå â ïñèõîëîãèþ òðóäà. — Ì., 1988.
4. Êîòåëîâà Þ. Â. Î÷åðêè ïî ïñèõîëîãèè òðóäà. — Ì., 1986.
5. Ëåáåäåâ Â. È. Ïñèõîëîãèÿ è óïðàâëåíèå. — Ì., 1990.
6. Ìóñàýëÿí Ý., Ñëèâíèöêèé Þ. Î. Ïñèõîëîãèÿ ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà — íî-
âàÿ îáëàñòü ïñèõîëîãè÷åñêîé íàóêè // Âåñòí. Ìîñê. óí-òà. — Ñåð. 14.
Ïñèõîëîãèÿ. — 1995. — ¹1.
7. Ïåòðîâñêèé À. Â. Îáùàÿ ïñèõîëîãèÿ. — Ì., 1995.
8. Ïëàòîíîâ Ê. Ê. Âîïðîñû ïñèõîëîãèè òðóäà. — Ì., 1970.
9. Ïñèõîëîãèÿ òðóäà / Ïîä ðåä. Ê. Ê. Ïëàòîíîâà. — Ì., 1979.
14

15. Òåìà 2
ÌÅÒÎÄÈ ÑÎÖIÀËÜÍÎ-ÏÑÈÕÎËÎÃI×ÍÈÕ
ÄÎÑËIÄÆÅÍÜ ÓÏÐÀÂËIÍÑÜÊί ÄIßËÜÍÎÑÒI
§1. Íàóêîâå ñïîñòåðåæåííÿ òà éîãî âèäè
Íàóêà — öå íàñàìïåðåä äîñëiäæåííÿ. Âîíà íå ìîæå ðîçâèâàòèñÿ,
ÿêùî íå áóäå ïîïîâíþâàòèñÿ íîâèìè ôàêòàìè. Òîìó õàðàêòåðèñòèêà
íàóêè íå âè÷åðïóºòüñÿ âèçíà÷åííÿì ¿¿ ïðåäìåòà, âîíà âêëþ÷ຠòàêîæ
âèçíà÷åííÿ ¿¿ ìåòîäiâ.
Ìåòîäîì äîñëiäæåííÿ íàçèâàþòü ñïîñiá, øëÿõ îäåðæàííÿ
íåîáõiäíî¿ iíôîðìàöi¿ ïðî ñîöiàëüíî-ïñèõîëîãi÷íi ïðîöåñè ó
ñôåði ïðàöi é óïðàâëiííÿ. Ïðîöåñ ïiçíàííÿ i óïðàâëiííÿ ñîöiàëüíî-
ïñèõîëîãi÷íèìè ïðîöåñàìè ó ñôåði ïðàöi òà óïðàâëiííÿ ïîòðåáóº
ïîñòiéíî¿ iíôîðìàöi¿ ïðî íèõ. Ðîçêðèòòÿ ïñèõîëîãi÷íî¿ ñòðóêòóðè òðó-
äîâî¿ òà óïðàâëiíñüêî¿ äiÿëüíîñòi, îñîáèñòîñòi ïðàö³âíèêà ìîæëèâå çà
óìîâ âèêîðèñòàííÿ öiëî¿ ñèñòåìè ÷àñòèííèõ ìåòîäiâ i ìåòîäèê
äîñëiäæåííÿ. Ñàìå ñóêóïíiñòü íàóêîâèõ ìåòîäiâ çáèðàííÿ, îáðîáêè i
àíàëiçó ôàêòiâ íàâêîëèøíüî¿ äiéñíîñòi äຠçìîãó ðåàëiçóâàòè öiëi òà
çàâäàííÿ ñîöiàëüíî-ïñèõîëîãi÷íîãî äîñëiäæåííÿ.
Íàóêîâå ïiçíàííÿ ïñèõiêè éäå òèì ñàìèì øëÿõîì, ùî é ïiçíàííÿ
iíøèõ ÿâèù îá’ºêòèâíî¿ äiéñíîñòi. Âîíî ðîçïî÷èíàºòüñÿ ç âèâ÷åííÿ
ôàêòiâ, ÿêi õàðàêòåðèçóþòü ðiçíi ïñèõi÷íi ïðîöåñè i âëàñòèâîñòi ëþäåé,
i â³äáóâàºòüñÿ äàëi äî ðîçêðèòòÿ íàÿâíèõ ó íèõ çàêîíîìiðíèõ çâ’ÿçêiâ,
âiäíîøåíü òà ïåðåâiðêè âèñíîâêiâ íà ïðàêòèöi. Ïðèíöèï îá’ºêòèâíîñòi
îçíà÷àº, ùî ïðè âèâ÷åííi ïñèõi÷íèõ ÿâèù òðåáà ïðàãíóòè äî âñòàíîâ-
ëåííÿ ìàòåðiàëüíèõ ïðè÷èí ¿õ âèíèêíåííÿ. Ïðèíöèï ïîòðåáóº, ùîá áóäü-
ÿêi ïñèõi÷íi ÿâèùà ðîçãëÿäàëèñÿ â ºäíîñòi ç çîâíiøíiìè òà âíóòðiøíiìè
óìîâàìè, â ÿêèõ âîíè âèíèêàþòü i ïðîÿâëÿþòüñÿ. Ïðè öüîìó ðåàëiçóºòüñÿ
îñíîâíèé ïðèíöèï ïñèõîëîãi¿ — ïðèíöèï äåòåðì³í³çìó — ïðè÷èííî¿
15

16. çóìîâëåíîñòi ïñèõi÷íèõ ÿâèù. Ïðèíöèï îá’ºêòèâíîñòi ïåðåäáà÷ຠâèâ-
÷åííÿ ëþäèíè ó ïðîöåñi äiÿëüíîñòi, áî ïðî ïñèõi÷íi îñîáëèâîñòi ëþ-
äèíè ìîæíà ãîâîðèòè ëèøå ç îãëÿäó íà ¿¿ ðåàëüí³ â÷èíêè. Âèâ÷àòè
ïñèõi÷íi ÿâèùà ñëiä ÿê ó òèïîâèõ, òàê i íåòèïîâèõ äëÿ êîíêðåòíî¿ ëþ-
äèíè óìîâàõ, àíàëiçóâàòè òðåáà âñi ôàêòè, â òîìó ÷èñëi é ñóïåðå÷ëèâi,
ÿê³ íå ìîæíà ïðîñòî âiäêèäàòè. Ïðèíöèï îá’ºêòèâíîñòi ïîòðåáóº, ùîá
âèêîðèñòàíi â äîñëiäæåííi ìåòîäè i ïîçèöi¿ äîñëiäíèêà íå âïëèâàëè
íà çäîáóò³ ðåçóëüòàòè. Äîêàçîì çáåðåæåííÿ ïðèíöèïó îá’ºêòèâíîñòi º
îòðèìàííÿ îäíàêîâèõ ðåçóëüòàòiâ íå òiëüêè â ðàç³ ïîâòîðíîãî
äîñëiäæåííÿ öèì äîñëiäíèêîì, à é iíøèìè ïðè âèêîðèñòàííi ðiçíèõ
ìåòîäiâ. Ïðàâèëüíiñòü îá’ºêòèâíîãî âèâ÷åííÿ ïñèõiêè ëþäèíè
ïiäòâåðäæóºòüñÿ ïðàêòèêîþ æèòòÿ. Íà ïðàêòèö³ ìè çàâæäè ñóäèìî
ïðî ëþäåé, ¿õ ðîçóì, ïî÷óòòÿ, õàðàêòåð, çäiáíîñòi íå çà ¿õí³ìè âèñëîâ-
ëþâàííÿìè ïðî ñåáå, à çà ¿õ ïîâåäiíêîþ — â÷èíêàìè, ñïðàâàìè. Ïî-
íàä äâ³ òèñÿ÷³ ðîêiâ ó ïñèõîëîãi¿ íå iñíóâàëî îá’ºêòèâíèõ ìåòîä³â
äîñëiäæåííÿ. Ââàæàëîñÿ, ùî ºäèíèì ìåòîäîì ïiçíàííÿ ïñèõi÷íèõ ÿâèù
º ñóá’ºêòèâíèé ìåòîä — iíòðîñïåêöiÿ — áåçïîñåðåäíº ñïîãëÿäàííÿ
ëþäèíîþ ñâî¿õ âëàñíèõ ïñèõi÷íèõ ïðîöåñiâ. Îäíàê ñó÷àñíèé ðîçâèòîê
ïñèõîëîãi÷íî¿ íàóêè ïîêàçàâ íåñïðîìîæíiñòü ñóá’ºêòèâíîãî ìåòîäó
äîñëiäæåííÿ ïñèõiêè, íåìîæëèâiñòü çà éîãî äîïîìîãîþ âiäêðèòè äiéñíi
çàêîíîìiðíîñòi ïñèõi÷íèõ ÿâèù. Çà äîïîìîãîþ ñàìîñïîñòåðåæåííÿ
íå ìîæíà âiäêðèòè ñïðàâæíi ìàòåðiàëüíi îñíîâè ïåðåæèâàíü, ìåõàíiçìè
ïñèõi÷íèõ ÿâèù, çîâíiøíi âïëèâè, ùî ¿õ ñïðè÷èíþþòü. Ñïîñòåðiãàòè
ñâî¿ ïåðåæèâàííÿ äóæå âàæêî: âîíè àáî çìiíþþòüñÿ ïiä âïëèâîì ñïî-
ñòåðåæåííÿ, àáî ïðèïèíÿþòüñÿ. Äàíi ñàìîñïîñòåðåæåííÿ ñòàþòü îñîá-
ëèâî íåïåâíèìè, êîëè îá’ºêòîì äîñëiäæåííÿ º äiòè, ïñèõi÷íî õâîði
ëþäè. Ç îãëÿäó íà íàâåäåíå äîõîäèìî âèñíîâêó, ùî ñàìîñïîñòåðå-
æåííÿ íå ìîæå áóòè îñíîâíèì ìåòîäîì âèâ÷åííÿ ïñèõiêè. Öå íå îçíà-
÷àº, ùî ïðè âèâ÷åííi ïñèõi÷íèõ ïðîöåñiâ çîâñiì íå ïîòðiáíî âðàõîâó-
âàòè âèñëîâëþâàííÿ ëþäèíè ïðî òå, ùî âîíà ïåðåæèâຠ³ ÿê ñàìå. Öi
âèñëîâëþâàííÿ º âàæëèâèì ïðåäìåòîì âèâ÷åííÿ i ïîðiâíÿíî ç îá’ºê-
òèâíèìè äàíèìè ñòàíîâëÿòü íàóêîâèé iíòåðåñ. Ìåòîä ñàìîñïîñòåðå-
æåííÿ ìîæíà ðîçãëÿäàòè ÿê äîïîìiæíèé ïðè âèâ÷åííi óïðàâëiíñüêî¿
äiÿëüíîñòi, îñîáèñòîñòi êåðiâíèêà. Ó êîìïëåêñi ç iíøèìè ìåòîäàìè âií
ìîæå áóòè åôåêòèâíèì äîäàòêîâèì äæåðåëîì îäåðæàííÿ öiííîãî
ìàòåðiàëó. Ñàìîñïîñòåðåæåííÿ º ïðîÿâîì çäàòíîñòi îñîáèñòîñòi
óñâiäîìëþâàòè ñåáå, ñâî¿ ÿêîñòi, äi¿, â÷èíêè, ñòàâëåííÿ äî ñóñïiëüñòâà,
äî iíøèõ ëþäåé, äî ñåáå. Íà îñíîâi ñàìîñïîñòåðåæåííÿ, ñàìîàíàëiçó
16

17. ñêëàäàºòüñÿ ñàìîîöiíêà êåðiâíèêà, ÿêà ìîæå áóòè çàâèùåíîþ, çàíèæå-
íîþ àáî àäåêâàòíîþ. Íàïðèêëàä, ñàìîîöiíêà êåðiâíèêîì ñâî¿õ
ïðîôåñiéíî çíà÷óùèõ ÿêîñòåé ç ìåòîþ ïiäâèùåííÿ ïðîôåñiéíî¿
ìàéñòåðíîñòi. Ïðàö³âíèêè ìîæóòü îöiíþâàòè ñåáå çà äîïîìîãîþ òèõ
ñàìèõ êðèòåði¿â, ùî é êåðiâíèêè. Îòæå, ñàìîñïîñòåðåæåííÿ º íå ãî-
ëîâíèì, à äîïîìiæíèì ìåòîäîì. Íàìàãàþ÷èñü iíòðîñïåêòèâíî “çàçèð-
íóòè” â ñåáå, ïîáà÷èòè âíóòð³øí³ ïñèõi÷íi ïðîöåñè, ¿õ çâ’ÿçêè, çàëåæíîñòi,
ëþäèíà âñå îäíî äèâèòüñÿ “çîâíi” i áà÷èòü îá’ºêòèâíèé ñâiò, âiäî-
áðàæåíèé ó ìîçêó, à íå ñàì ìîçîê ç éîãî ïñèõi÷íèìè âëàñòèâîñòÿìè.
Ïðîôåñiéíèé ñòàòóñ êåðiâíèêà âèâ÷àºòüñÿ íà îñíîâi ñèíòåçó îöiíêîâèõ
ñóäæåíü ïðî éîãî îñîáèñòiñòü, ïðîôåñiéíó êóëüòóðó, äiÿëüíiñòü òà ¿¿
îêðåìi êîìïîíåíòè. Äëÿ âèâ÷åííÿ îñîáèñòîñòi êåðiâíèêà òà éîãî
äiÿëüíîñòi âèêîðèñòîâóºòüñÿ öiëiñíà ñèñòåìà ìåòîäiâ òà ìåòîäèê.
Íàéïîøèðåí³øèì îá’ºêòèâíèì ìåòîäîì âèâ÷åííÿ ïñèõiêè ëþäåé
âçàãàëi, ó òîìó ÷èñëi é êåðiâíèêà, º ìåòîä ñïîñòåðåæåííÿ. Öå
íàéäàâíiøèé ìåòîä ïiçíàííÿ ïñèõiêè ëþäåé, ÿêèé øèðîêî âèêîðèñòî-
âóºòüñÿ â ùîäåííié æèòòºâié ïðàêòèöi. Öiííiñòü éîãî ïîëÿãຠâ òîìó,
ùî ìàòåðiàë äëÿ ñïîñòåðåæåííÿ áåðåòüñÿ áåçïîñåðåäíüî ç æèòòÿ. Ìè
ñïîñòåðiãàºìî çà ïñèõi÷íîþ äiÿëüíiñòþ ëþäåé, ùî âèÿâëÿºòüñÿ â ¿õí³õ
ðóõàõ, äiÿõ, â÷èíêàõ, âèñëîâëþâàííÿõ. Çà îá’ºêòèâíèìè, çîâíi âèðàæå-
íèìè ïîêàçíèêàìè, â÷èíêàìè é iíøèìè âèäàìè äiÿëüíîñòi, ìîâîþ ñó-
äÿòü ïðî ïñèõi÷íèé ñòàí ëþäèíè, ¿¿ ïîâåäiíêó, ðèñè õàðàêòåðó. Ìåòîä
ñïîñòåðåæåííÿ ìîæíà îõàðàêòåðèçóâàòè ÿê îäèí ç åìïiðè÷íèõ ìåòîäiâ
ñîöiàëüíî-ïñèõîëîãi÷íîãî äîñëiäæåííÿ, ÿêèé âèÿâëÿºòüñÿ â ÷óòòºâîìó
ïiçíàííi ÿâèùà ÷è ïðåäìåòà äîñëiäæåííÿ. Âàæëèâî ðîçðiçíÿòè ñïîñ-
òåðåæåííÿ ÿê íàóêîâèé ìåòîä i æèòòºâå ñïîñòåðåæåííÿ. Íàóêîâå ñïî-
ñòåðåæåííÿ çàâæäè öiëåñïðÿìîâàíå, ñïëàíîâàíå òà ñèñòåìàòèçîâà-
íå. Âîíî ñòຠìåòîäîì ïñèõîëîãi÷íîãî âèâ÷åííÿ ëþäåé òîäi, êîëè âiä
îïèñó ïåðåõîäèòü äî ïîÿñíåííÿ ïñèõîëîãi÷íî¿ ïðèðîäè ÿâèù. Îòæå,
ñóòü ìåòîäó ñïîñòåðåæåííÿ ïîëÿãຠíå ó ïðîñò³é ðåºñòðàöi¿ ïñèõ³÷íèõ
ôàêòiâ, à â íàóêîâîìó ïîÿñíåíí³ ¿õ ïðè÷èí. Äi¿ ëþäèíè íå ìîæíà
çðîçóìiòè, iãíîðóþ÷è ïðè ¿õ âèâ÷åííi òå, ÿêîþ ìåòîþ i ìîòèâàìè âîíà
êåðóºòüñÿ, ùî ïðè öüîìó óÿâëÿº, äóìàº, ïåðåæèâàº.
Ìåòîä ñïîñòåðåæåííÿ — öå ìåòîä öiëåñïðÿìîâàíî¿ âiäïîâ³ä-
íî äî ðàíiøå ðîçðîáëåíîãî ïëàíó ôiêñàöi¿ ïñèõi÷íèõ ÿâèù ç
ìåòîþ ¿õ ïîäàëüøîãî àíàëiçó i âèêîðèñòàííÿ äëÿ ïîòðåá ïðàê-
òè÷íî¿ äiÿëüíîñòi. Ìåòà ñïîñòåðåæåííÿ â óïðàâë³íí³ — ç’ÿñóâàòè
ïðîôåñiéíî çíà÷óùi îñîáëèâîñòi ðiçíèõ ïñèõi÷íèõ ïðîöåñiâ øëÿõîì
17

18. âèâ÷åííÿ i ïîð³âíÿííÿ çîâíiøíiõ ïðîÿâiâ äiÿëüíîñòi ëþäèíè, ¿¿ ìiìiêè,
ìîâè, ðåçóëüòàò³â ïðàöi. Îòæå, íàóêîâå ñïîñòåðåæåííÿ ïiäïîðÿäêîâóºòüñÿ
ðÿäó ïðàâèë i âèìîã. Áóäü-ÿêå äîñëiäæåííÿ, ùî ïðàãíå äî îá’ºêòèâíîñòi,
ïîëÿãຠó âèçíà÷åííi êîëà äîñëiäæóâàíèõ ôàêòiâ, à òàêîæ ïîäàëüøîãî
¿õ ñïîñòåðåæåííÿ. Âiä òîãî, íàñêiëüêè âäàëî äîáðàíî îäèíèöi ñïîñòå-
ðåæåííÿ, çàëåæèòü îá´ðóíòîâàíiñòü çðîáëåíèõ âèñíîâêiâ. Îäèíèöåþ
ñïîñòåðåæåííÿ â ñîöiàëüíî-ïñèõîëîãi÷íîìó äîñëiäæåííi çàâæäè º ïåâ-
íèé àêò ïîâåäiíêè iíäèâiäà ó ãðóïi (íàïðèêëàä, ê³ëüê³ñòü çâåðíåíü ïî
äîïîìîãó ïðè âèêîíàííi âèðîáíè÷îãî çàâäàííÿ; ñìiõ òà îïëåñêè, ðåïëiêè,
âèõiä ³ç çàëó ïiä ÷àñ ïóáëi÷íîãî âèñòóïó). Îäí³ºþ ç âèìîã º äîáið
ñïîñîáó ñïîñòåðåæåííÿ. Ñïîñòåðåæåííÿ ìîæå áóòè çâè÷àéíèì (áà-
÷åííÿ, ñëóõàííÿ) òà iíñòðóìåíòàëüíèì, ïðè ÿêîìó áà÷åíå i ïî÷óòå â
ïîâåäiíöi ïðàö³âíèêà ôiêñóºòüñÿ çà äîïîìîãîþ êiíî-, ôîòî-, âiäåîçéîìêè,
ìàãíiòîôîíó òà ií. Ïðè ïðîâåäåííi íàóêîâîãî ñïîñòåðåæåííÿ íåîáõiäíî
ñêëàäàòè ïëàí i ïðîãðàìó äîñëiäæåííÿ. Öå äຠçìîãó äîñëiäíèêó ñïðÿ-
ìóâàòè ñâî¿ ñïîñòåðåæåííÿ, çâåðíóòè óâàãó íà ôàêòè, ùî õàðàêòåðèçó-
þòü òi ÷è iíøi ÿâèùà êåðiâíèêà, âiäîêðåìèòè â íèõ iñòîòíå âiä íåiñòîòíîãî,
ãîëîâíå âiä äðóãîðÿäíîãî, îá’ºêòèâíî i òî÷íî öi ôàêòè çàðåºñòðóâàòè
i çðîáèòè ç íèõ ïåâíi âèñíîâêè. Ç’ÿñóâàííÿ ïñèõi÷íèõ âëàñòèâîñòåé
íåîáõiäíå äëÿ ðîçóìiííÿ ñàìèõ äié, â÷èíêiâ. Íå ìîæíà öi äi¿ çðîçóìiòè,
iãíîðóþ÷è ïðè ¿õ âèâ÷åííi òå, ÿêîþ ìåòîþ i ìîòèâàìè âîíè ñêåðîâó-
þòüñÿ, ùî ñàìå äîñëiäæóâàíi ïðè öüîìó óÿâëÿþòü, äóìàþòü, ïåðåæèâàþòü,
äî ÷îãî ïðàãíóòü. Ñïîñòåðåæåííÿ ïîòðåáóº âåäåííÿ æóðíàëó ñïîñòå-
ðåæåíü i ðåºñòðàöié ïîäié, ñòåíîãðàôi÷íèõ çàïèñiâ, ïðîòîêîëiâ i ò. ií., â
ÿêèõ ñëiä ôiêñóâàòè íå òiëüêè ôàêòè, ùî õàðàêòåðèçóþòü äi¿, â÷èíêè,
ïîâåäiíêó, à é óìîâè, â ÿêèõ âîíè âiäáóâàëèñÿ. Áåç öüîãî íåìîæëèâî
ïðàâèëüíî îöiíèòè ïðè÷èíè ñïîñòåðåæóâàíèõ ôàêòiâ. Ñïîñòåðåæåííÿ
ñëiä ïðîâîäèòè â ïðèðîäíèõ óìîâàõ i íå âòðó÷àòèñü ó õiä ïîäié.
Ïåðåâiðÿþ÷è îá´ðóíòîâàíiñòü i íàäiéíiñòü îäåðæàíèõ ðåçóëüòàòiâ, ñëiä
âèêîíàòè ïîâòîðíi àíàëîãi÷íi ñïîñòåðåæåííÿ (íà òîìó æ îá’ºêòi i çà
òèõ æå óìîâ). Ñïîñòåðåæåííÿ íåîáõiäíî ïðè ìîæëèâîñòi ïîâòîðþâà-
òè â ðiçíèé ÷àñ, ó ðiçíèõ óìîâàõ ³ ñèòóàöiÿõ.
Ïðè âèâ÷åíí³ ïñèõiêè ëþäèíè ìåòîäîì ñïîñòåðåæåííÿ çóñòð³÷à-
þòüñÿ ïåâí³ òðóäíîùi:
• iñíóº íåáåçïåêà îäåðæàííÿ íåîá’ºêòèâíî¿, âèêðèâëåíî¿ iíôîð-
ìàöi¿ ïðî äîñëiäæóâàíèé îá’ºêò. Àäæå çâ’ÿçîê ìiæ çîâíiøíiì ïðî-
ÿâîì i ñóòòþ ïñèõi÷íèõ âëàñòèâîñòåé ñóïåðå÷ëèâèé. Íàïðèêëàä, iíîäi
ëþäè ïî-ðiçíîìó ïðîÿâëÿþòü ñåáå íàîäèíöi ³ç ñîáîþ i íà ëþäÿõ;
18

19. • ñïîñòåðåæåííÿ íå çàâæäè äຠçìîãó âiäîêðåìëþâàòè âèïàäêîâi
ôàêòè âiä çàêîíîìiðíèõ;
• òëóìà÷åííÿ îäåðæàíèõ äàíèõ ìîæóòü ìàòè ñóá’ºêòèâíèé õàðàê-
òåð, òîáòî íà ðåçóëüòàòè ñïîñòåðåæåííÿ âïëèâàþòü îñîáèñòi ÿêîñòi
äîñëiäíèêà, éîãî æèòòºâèé äîñâiä, óñòàíîâêè, åìîöiéíi ñòàíè òà ií.
Ó çâ’ÿçêó ç öèì ïðè íàóêîâîìó ñïîñòåðåæåííi âèñóâàºòüñÿ íèçêà âèìîã
i äî ñàìîãî äîñëiäíèêà-ñïîñòåðiãà÷à. Âií ïîâèíåí áóòè îá’ºêòèâíèì
ïðè ôiêñàöi¿, ñëîâåñíîìó îïèñi òà êëàñèôiêàöi¿ ñïîñòåðåæåíü; çäàòíèé
ïàíóâàòè íàä ñîáîþ, ùîá éîãî íàñòðié, õàðàêòåð òà ÿêîñòi íå âïëèâàëè
íà ñïîñòåðåæåííÿ i âèñíîâêè; íå ïiääàâàòèñÿ ïåðøèì âðàæåííÿì âiä
äîñëiäæóâàíîãî; íå ïðèïèñóâàòè äîñëiäæóâàíèì âëàñíèõ ÿêîñòåé i íå
ïîÿñíþâàòè ¿õ ïîâåäiíêó ç ïîçèöié âëàñíî¿ îñîáèñòîñòi;
• ñïîñòåðiãà÷, äîñëiäíèê ïåðåáóâຠâ ïàñèâíîìó ñòàíi, òîáòî íå
ìîæå çìiíèòè õiä ïñèõi÷íîãî ÿâèùà i çìóøåíèé ÷åêàòè, ïîêè ç’ÿâëÿòü-
ñÿ òi ÷è iíøi ïðîöåñè, íå ìຠìîæëèâîñòi ïîâòîðó;
• ñïîñòåðåæåííÿ ïîòðåáóº çíà÷íèõ âèòðàò ÷àñó;
• öåé ìåòîä íå äຠçìîãè êiëüêiñíî ïðîàíàëiçóâàòè çiáðàíèé ìàòåðiàë.
Ïåðåâàãà ìåòîäó ñïîñòåðåæåííÿ ïîð³âíÿíî ç ³íøèìè ïîëÿãຠâ òîìó,
ùî ïñèõiêà ïðîÿâëÿºòüñÿ â ïðèðîäíèõ óìîâàõ, òîáòî ñïîñòåðåæåííÿ
äຠiíôîðìàöiþ ïðî äi¿ iíäèâiäiâ íåçàëåæíî âiä ¿õ óñòàíîâîê íà “áà-
æàíó”, “ñõâàëþâàíó” ïîâåäiíêó. Ñïîñòåðåæåííÿ äຠìîæëèâiñòü
ôiêñóâàòè ïîäi¿ â ìîìåíò ¿õ ïðîòiêàííÿ.
Ñïîñòåðiãàþ÷è çà îñîáèñòiñòþ â ðiçíèõ âèäàõ äiÿëüíîñòi, ìîæíà
îäåðæàòè áiëüø ãëèáîêå óÿâëåííÿ ïðî íå¿. Íàïðèêëàä, ó ãðîìàäñüêié
ðîáîòi íàéÿñêðàâ³øå ïðîÿâëÿºòüñÿ íå òiëüêè ðiâåíü ðîçâèòêó êîëåêòè-
âiçìó, à é îðãàíiçàöiéíi çäiáíîñòi. Ó ñïîðòèâíèõ iãðàõ ÿñêðàâî ïðîÿâëÿ-
þòüñÿ âîëüîâi ÿêîñòi. Ñïîñòåð³ãàþ÷è çà äiÿëüíiñòþ âiäïîâiäíèõ
ñïåöiàëiñòiâ, ìîæíà îäåðæàòè äàíi ïðî iíôîðìàöiéíi êàíàëè, çàâàíòà-
æåííÿ àíàëiçàòîðiâ, åìîöiéíå íàïðóæåííÿ ïðàöi, ïðîöåñè ñïiëêóâàííÿ ç
iíøèìè ïðàöiâíèêàìè, óìîâè çîâíiøíüîãî ñåðåäîâèùà.
Ðîçðiçíÿþòü ïåâíi âèäè ñîöiàëüíî-ïñèõîëîãi÷íèõ ñïîñòåðåæåíü.
Âêëþ÷åíå ñïîñòåðåæåííÿ ïåðåäáà÷àº, ùî äîñëiäíèê ñàì íà ïåâíèé
÷àñ ñòຠ÷ëåíîì ãðóïè — îá’ºêòà äîñëiäæåííÿ i º ðiâíîïðàâíèì ¿¿
÷ëåíîì. Ìiæ ñïîñòåðiãà÷åì i îá’ºêòîì ñïîñòåðåæåííÿ iñíóº âçàºìîäiÿ.
Áëèñêó÷èì ìàéñòðîì âêëþ÷åíîãî ñïîñòåðåæåííÿ áóâ íiìåöüêèé
ïèñüìåííèê-àíòèôàøèñò Ã. Ãðàññ. Ïðàöþþ÷è ðåïîðòåðîì ïðàâî¿ ãàçå-
òè, âií ï³ä âèãëÿäîì òóðåöüêîãî ðîáiòíèêà çiáðàâ óíiêàëüíèé ìàòåðiàë
ïðî ìåòîäè îáðîáêè ãðîìàäñüêî¿ ñâiäîìîñòi, âçàºìîâiäíîñèíè ðiçíèõ
ãðóï íàñåëåííÿ â Íiìå÷÷èíi.
19

20. Íàáàãàòî ÷àñòiøå äîñëiäíèêè âäàþòüñÿ äî ìåòîäó íåâêëþ÷åíîãî
ñïîñòåðåæåííÿ. Íåâêëþ÷åíå ñïîñòåðåæåííÿ — öå ñïîñòåðåæåííÿ
“ç áîêó”: ñïîñòåðiãà÷ íå º ó÷àñíèêîì ãðóïè — îá’ºêòà ñïîñòåðåæåííÿ.
Ó ðåçóëüòàò³ ìîæíà âèÿâèòè äi¿ i îïåðàöi¿ ÷è îêðåìi õàðàêòåðèñòèêè
ïðîöåñó ïðàö³ i â ïîäàëüøîìó ñôîðìóëþâàòè â³äïîâ³äí³ âèìîãè äî
ñïåöiàëiñòiâ.
Çàëåæíî âiä ïîçèöié ñïîñòåðiãà÷à ùîäî îá’ºêòiâ ñïîñòåðåæåííÿ
ðîçðiçíÿþòü âiäêðèòå i ïðèõîâàíå (iíêîãíiòî) ñïîñòåðåæåííÿ. Ïðè
âiäêðèòîìó ñïîñòåðåæåííi äîñëiäæóâàíi çíàþòü, ùî âîíè º îá’ºêòîì
ñïîñòåðåæåííÿ (íàïðèêëàä, âèñòóïàþ÷èé íà äiëîâié íàðàäi). Ïðè ïðè-
õîâàíîìó ñïîñòåðåæåííi äîñëiäæóâàíi íå ïiäîçðþþòü, ùî âåäåòüñÿ
ñïîñòåðåæåííÿ çà ¿õ ïîâåäiíêîþ i äiÿëüíiñòþ. Ïðèõîâàíå ñïîñòåðå-
æåííÿ ïîòðåáóº ñóâîðîãî äîòðèìàííÿ äîñëiäíèêîì åòè÷íèõ íîðì i
ïðèíöèïiâ. Ïðè öüîìó âèêîðèñòîâóþòü ñïåöiàëüíi çàïèñóþ÷³ ïðèëàäè
÷è ïðèñòðî¿: ñõîâàíi òåëå- i âiäåîêàìåðè, ñïåöiàëüíi êiìíàòè îäíîá³÷íîãî
áà÷åííÿ (ñòiíêà Ãåçåëëà). Öåé âèä ñïîñòåðåæåííÿ ìຠâåëèêi ïåðåâàãè
ïîð³âíÿíî ç â³äêðèòèì ³ äຠçìîãó îäåðæàòè äîñòîâiðíi äàíi.
Çà ïðèíöèïîì ðåãóëÿðíîñòi ñïîñòåðåæåííÿ ïîäiëÿþòü íà ñèñ-
òåìàòè÷íå i åïiçîäè÷íå. Ïðè ñèñòåìàòè÷íîìó ñïîñòåðåæåííi äîñëiäíèê
âiäâiäóº äîñëiäæóâàíèé îá’ºêò ïðîòÿãîì ïåâíîãî ÷àñó. Íàïðèêëàä, ñå-
ðåä êíèã, ïðèñâÿ÷åíèõ ïðîáëåìi çëî÷èííîñòi â ÑØÀ, îñîáëèâå ìiñöå
ïîñ³äຠïðàöÿ àìåðèêàíñüêîãî ñîöiàëüíîãî ïñèõîëîãà Ó. Óàéòà “Ñóñ-
ï³ëüñòâî íà ðîç³ âóëèö³”. Âií äîñëiäæóâàâ öiííiñíi îðiºíòàöi¿ ïiäëiòêiâ
i ìîëîäi, ÿêi çáèðàþòüñÿ âå÷îðàìè íà âóëèöÿõ i ïåðåõðåñòÿõ. Ó. Óàéò
òðèâàëèé ÷àñ æèâ ó öüîìó ñåðåäîâèùi i ïðîâîäèâ ñèñòåìàòè÷í³ ñïîñ-
òåðåæåííÿ. Öå äîçâîëèëî éîìó ïîáà÷èòè òàêi çàêîíîìiðíîñòi, ÿêi íå
áóëè ïîìi÷åíi æîäíèì ç äîñëiäíèêiâ òîãî ÷àñó.
Ñïîñòåðåæåííÿ ìîæå áóòè ñóöiëüíèì, êîëè ôiêñóþòüñÿ âñi ïðîÿâè
ïñèõîëîãi÷íî¿ äiÿëüíîñòi ïðîòÿãîì ïåâíîãî ÷àñó, ³ âèáiðêîâèì, êîëè
ðåºñòðóþòüñÿ òiëüêè òi ôàêòè, ÿêi áåçïîñåðåäíüî ñòîñóþòüñÿ ïèòàííÿ,
ùî âèâ÷àºòüñÿ (íàïðèêëàä, ñòèëü âiäíîñèí ïðàö³âíèêiâ i êåðiâíèêà;
iíäèâiäóàëüíèé ïiäõiä êåðiâíèêà äî ïiäëåãëèõ òà ií.).
Ñïîñòåðåæåííÿ äîñèòü ÷àñòî âèêîðèñòîâóºòüñÿ íà âèðîáíèöòâi.
Ñïîñòåðiãàþ÷è çà ïiäëåãëèì, òîáòî çà òèì, ÿê âií ïî÷èíຠðîáîòó, ÿê
ñòàâèòüñÿ äî ñâîãî ðîáî÷îãî ìiñöÿ, iíñòðóìåíòó, âåðñòàòà, ìàøèíè, ÿê
îðãàíiçóº ñâîþ ðîáîòó, ÿêi âèêîðèñòîâóº ïðèéîìè i ò. ³í., êåðiâíèê
ìîæå ðîçêðèòè êîíêðåòíi ïðîÿâè òàêèõ ðèñ õàðàêòåðó, ÿê äèñöèïëiíî-
âàíiñòü, îõàéíiñòü, ñóìë³ííiñòü, âèòðèìêà òà ³í. Ïðàöÿ, ó øèðîêîìó
20

21. ðîçóìiííi öüîãî ñëîâà, íå òiëüêè íàéêðàùå äåìîíñòðóº îñíîâí³ çäiáíîñò³
iíäèâiäà, à é ðîçêðèâຠòîìó, õòî âìiº “÷èòàòè ëþäåé”, íàéãëèáøi ñòðóê-
òóðè îñîáèñòîñòi, ¿¿ ïåðåâàãè i âàäè.
Ðiçíîâèäîì ñïîñòåðåæåííÿ º ìåòîä óçàãàëüíåííÿ íåçàëåæíèõ
õàðàêòåðèñòèê, êîëè àíàëiçóþòüñÿ, óçàãàëüíþþòüñÿ äàíi ñïîñòåðå-
æåíü óïðàâëiíñüêîãî ñêëàäó âèùî¿ i ñåðåäíüî¿ ëàíîê, êîëåã, ïiäëåãëèõ,
ïðîâåäåíèõ íåçàëåæíî îäèí âiä îäíîãî â ðiçíèé ÷àñ, ó ðiçíèõ óìîâàõ
i â ðiçíèõ âèäàõ äiÿëüíîñòi. Îäåðæàíi íåçàëåæíi õàðàêòåðèñòèêè óçà-
ãàëüíþþòüñÿ â ïåâíié ñèñòåìi, ïiä ïåâíèì êóòîì çîðó. Íàïðèêëàä, ñòàâ-
ëåííÿ êåðiâíèêiâ äî ïiäëåãëèõ, ¿õ ñòèëü êåðiâíèöòâà, âçàºìîâiäíîñèíè.
Òàêi õàðàêòåðèñòèêè äàþòü ìîæëèâiñòü âñåái÷íî âèâ÷àòè îñîáèñòiñòü
êåðiâíèêà (ñêëàäàòè îá’ºêòèâíó õàðàêòåðèñòèêó), âèçíà÷àòè øëÿõè ¿¿
ïîäàëüøîãî ôîðìóâàííÿ i ðîçâèòêó, óäîñêîíàëþâàòè óïðàâëiíñüêó
äiÿëüí³ñòü. Êîðèñòóþ÷èñü ìåòîäîì óçàãàëüíåííÿ íåçàëåæíèõ õàðàêòå-
ðèñòèê, ìåíåäæåð ïîâèíåí ìàòè âëàñíó äóìêó ïðî ïðàö³âíèêà. Äàíi
iíøèõ åêñïåðòiâ ñëiä âèêîðèñòîâóâàòè íå ìåõàíi÷íî, à âäóìëèâî,
ïåðåâiðÿþ÷è ¿õ âiðîãiäíiñòü. Òàêi õàðàêòåðèñòèêè äàäóòü ìîæëèâiñòü
âñåái÷íî âèâ÷èòè îñîáèñòiñòü ïðàö³âíèêà, ñêëàñòè éîãî îá’ºêòèâíó õà-
ðàêòåðèñòèêó i âèçíà÷èòè øëÿõè ïîäàëüøîãî ðîçâèòêó.
Äî ñïîñòåðåæåííÿ íàëåæèòü òàêîæ ïñèõîëîãi÷íèé àíàëiç ïðîäóê-
òiâ äiÿëüíîñòi. Òóò âèâ÷àºòüñÿ íå ñàìà äiÿëüíiñòü, à ¿¿ ïðîäóêò. Àëå
ïî ñóòi îá’ºêòîì âèâ÷åííÿ º ïñèõi÷íi ïðîöåñè. Ïñèõi÷íi âëàñòèâîñòi
âèÿâëÿþòüñÿ íå òiëüêè â ñàìîìó ïðîöåñi ¿õ âèðîáíè÷î¿, íàóêîâî¿, ìèñ-
òåöüêî¿ òà iíøî¿ äiÿëüíîñòi, à é ó ¿õ ðåçóëüòàòàõ. Îñîáëèâî âàæëèâî
çàñòîñîâóâàòè öåé ìåòîä ïðè ç’ÿñóâàííi ðiçíèõ ïèòàíü iñòîðè÷íîãî
ñòàíîâëåííÿ ëþäñüêî¿ ïñèõiêè. Ïðî öiëèé ðÿä ñòàíiâ öüîãî ïðîöåñó,
ïåðåäóñiì äàâíî ìèíóëèõ, ìîæíà ä³éòè âèñíîâêó òiëüêè çà ðåçóëüòàòà-
ìè äiÿëüíîñòi ìèíóëèõ ïîêîëiíü ëþäåé, ðiçíèìè ïàì’ÿòêàìè iñòîði¿
ìàòåðiàëüíî¿ êóëüòóðè. Ðåçóëüòàòè äiÿëüíîñòi øèðîêî âèâ÷àþòüñÿ ïðè
ç’ÿñóâàííi ðiçíèõ ïèòàíü ïñèõîëîãi¿ òâîð÷îãî ïðîöåñó. Çàçíà÷åíèé
ìåòîä äîö³ëüíî âèêîðèñòîâóâàòè òàêîæ ïðè ïñèõîëîãi÷íîìó âèâ÷åííi
ïðàö³âíèêiâ, ïðîäóêòè äiÿëüíîñòi ÿêèõ ðiçíîìàíiòíi. Öåé ìåòîä äîïî-
ìàãຠðîçêðèòè òàêi ïñèõîëîãi÷íi îñîáëèâîñòi ëþäåé, ÿê óìiííÿ, íàâè÷-
êè, ñòàâëåííÿ äî ïðàöi, iíîäi çäiáíîñòi, îáñÿã çíàíü. Ïðè âèâ÷åííi
óïðàâëiíñüêî¿ äiÿëüíîñòi àíàëiçóþòüñÿ çâiòè ðîáîòè, íîâîââåäåííÿ, íî-
âîáóäîâè òà ií.
Îäíèì ³ç âàðiàíòiâ ñïîñòåðåæåííÿ ìîæå áóòè ìåòîä îïèñó çíà÷ó-
ùèõ ñèòóàöié, ðîçðîáëåíèé ª. Êóçüìiíèì. Öåé ìåòîä ïåðåäáà÷àº
21

22. ñïîñòåðåæåííÿ çà íàéâàæëèâ³øèìè äëÿ òðóäîâîãî êîëåêòèâó ïîäiÿìè
(íàïðèêëàä, âñòàíîâëåííÿ ÊÒÓ äëÿ ðîçïîäiëó çàãàëüíîêîëåêòèâíîãî
çàðîáiòêó íà çàñiäàííi ðàäè áðèãàäè). Âèêîðèñòàííÿ öüîãî ìåòîäó
(îñîáëèâî ïðè âiäâiäóâàííi çáîðiâ, äèñïóòiâ, äèñêóñié) ìîæå áàãàòî
äàòè äëÿ ðîçóìiííÿ îñîáëèâîñòåé ðîçâèòêó êîëåêòèâó i âçàºìîâiäíîñèí
éîãî ÷ëåíiâ.
Ó êåðiâíèêà, ÿêèé ïîñòiéíî êîðèñòóºòüñÿ ìåòîäîì íàóêîâîãî ñïî-
ñòåðåæåííÿ, ïîñòóïîâî ôîðìóºòüñÿ äóæå âàæëèâà äëÿ óïðàâëiíñüêî¿
äiÿëüíîñòi ðèñà õàðàêòåðó — ñïîñòåðåæëèâiñòü. Ïñèõîëîãi÷íà ñïî-
ñòåðåæëèâiñòü âëàñòèâà êîæíié ëþäèíi, àëå íå îäíàêîâîþ ì³ðîþ ðîç-
âèíåíà. Îñîáëèâî ïîòðiáíà ïñèõîëîãi÷íà ñïîñòåðåæëèâiñòü ìåíåäæå-
ðó, âîíà ïðîôåñiéíî íåîáõiäíà i º ïîêàçíèêîì éîãî îðãàíiçàöiéíèõ
çäiáíîñòåé. Âìiííÿ ñïîñòåðiãàòè ëþäåé i âèêîðèñòîâóâàòè äàíi öèõ
ñïîñòåðåæåíü â óïðàâëiíñüêié ðîáîòi — ñêëàäîâèé åëåìåíò ïðîôå-
ñiéíî¿ ìàéñòåðíîñòi êåðiâíèêà. Ïîòðiáíî âìiòè âñå ïîìi÷àòè, âèîêðåì-
ëþâàòè äëÿ ñåáå â êîæíié ëþäèíi ãîëîâíå, ùî ñòàíîâèòü îñíîâó
îñîáèñòîñòi: õòî ïîõìóðèé, à õòî âåñåëèé, õòî çàïàëüíèé, à õòî ìëÿâèé,
õòî îáðàçëèâèé, à õòî åíåðãiéíèé; êîìó äîïîìîæå ïîêàðàííÿ, à êîìó
çàîõî÷åííÿ, êîãî òðåáà ïiäòðèìàòè, à êîãî ïiäãàíÿòè. Âìiííÿ áà÷èòè
iíäèâiäóàëüíi îñîáëèâîñòi ëþäåé ñòàíîâèòü îñíîâó ïñèõîëîãi÷íî¿ êóëü-
òóðè ìåíåäæåðà.
§2. Ìåòîäè îïèòóâàííÿ
Îñîáëèâå çíà÷åííÿ ñåðåä iíøèõ ìåòîäiâ ïñèõîëîãi¿ ìàþòü ìåòîäè
îïèòóâàííÿ. Âîíè âèêîðèñòîâóþòüñÿ äëÿ òîãî, ùîá ç’ÿñóâàòè, ÷è
ðîçóìiþòü äîñëiäæóâàí³ ò³ ÷è iíø³ çàâäàííÿ, æèòòºâ³ ñèòóàöi¿, à òàêîæ ç
ìåòîþ îäåðæàòè iíôîðìàöiþ ïðî iíòåðåñè, ïîãëÿäè, ïî÷óòòÿ, ìîòèâè
äiÿëüíîñòi òà ïîâåäiíêó îñîáèñòîñòi. Îñîáëèâî åôåêòèâíî öi ìåòîäè
âèêîðèñòîâóþòüñÿ íèí³ â ñîöiàëüíié ïñèõîëîãi¿. Ïðîñòîòà ìåòîäèêè
îïèòóâàííÿ (ïîðiâíÿíî ëåãêî îáðîáèòè îäåðæàí³ äàí³, º ìîæëèâiñòü
çà êîðîòêèé ÷àñ îõîïèòè áóäü-ÿêó êiëüêiñòü îïèòóâàíèõ) ñïðèÿëà ¿¿
øèðîêîìó âèêîðèñòàííþ â óñiõ êîíêðåòíî-ñîöiîëîãi÷íèõ i ñîöiàëüíî-
ïñèõîëîãi÷íèõ äîñëiäæåííÿõ.
Ìåòîäè îïèòóâàííÿ — öå ìåòîäè çáèðàííÿ iíôîðìàöi¿, ÿêi
´ðóíòóþòüñÿ íà áåçïîñåðåäíié (áåñiäà, iíòåðâ’þ) ÷è îïîñåðåä-
êîâàí³é (àíêåòóâàííÿ) ñîöiàëüíî-ïñèõîëîãi÷íié âçàºìîäi¿
22

23. äîñëiäíèêà i îïèòóâàíîãî (ðåñïîíäåíòà). Îïèòóâàííÿ ïåðåäáà÷àº
îäåðæàííÿ âiäïîâiäåé íà ïîñòàâëåíi çàïèòàííÿ. Äæåðåëîì iíôîðìàöi¿
º ñëîâåñíå ïîâiäîìëåííÿ, ñóäæåííÿ îïèòóâàíîãî. Ðîçð³çíÿþòü îïèòó-
âàííÿ ñîöiîëîãi÷íå i ñîöiàëüíî-ïñèõîëîãi÷íå. Ñîöiîëîãi÷íå ñïðÿìîâà-
íå íà îäåðæàííÿ iíôîðìàöi¿ ïðî çîâíiøí³é á³ê äiÿëüíîñòi îïèòóâàíèõ,
i ðåçóëüòàòè ïåðåíîñÿòüñÿ íà ôóíêöiîíóâàííÿ ñóñïiëüíèõ ãðóï i
ñóñïiëüñòâà â öiëîìó (â÷èíêè, äóìêè, iíòåðåñè). Îïèòóâàííÿ, ùî ïðîâî-
äèòüñÿ â ñîöiàëüíî-ïñèõîëîãi÷íèõ äîñëiäæåííÿõ, ïåðåäáà÷ຠâèÿâëåí-
íÿ ãëèáèííèõ õàðàêòåðèñòèê, âíóòðiøíiõ ìåõàíiçìiâ ôîðìóâàííÿ â÷èíêiâ.
Ïñèõîëîãà öiêàâèòü íå ñàì ïî ñîái ôàêò íàÿâíîñòi â÷èíêó, à íàñàìïå-
ðåä òà ïñèõîëîãi÷íà ðåàëüíiñòü, ÿêà éîãî çóìîâëþº. Öå ìîæå áóòè
îöiíêà ïðàö³âíèêàìè óìîâ i îðãàíiçàöi¿ ïðàöi; îöiíêà âëàñíî¿ ïðîôåñiéíî¿
äiÿëüíîñòi, ñòàâëåííÿ äî ïðîôåñi¿, äî âèêîíóâàíî¿ ðîáîòè; îö³íêà êî-
ëåêòèâó, â ÿêîìó âîíè ïðàöþþòü, ìîòèâè âèáîðó ïðîôåñi¿, íåçàäîâîëå-
íiñòü ðîáîòîþ òà ïðè÷èíè íåçàäîâîëåííÿ òîùî.
Áåñiäà — öå ìåòîä îäåðæàííÿ iíôîðìàöi¿ íà îñíîâi âåð-
áàëüíî¿ (ñëîâåñíî¿) êîìóíiêàöi¿. Áåñiäà — öå öiëåñïðÿìîâàíà ðîç-
ìîâà ç ïðàö³âíèêîì ç ìåòîþ ç’ÿñóâàòè ïåâíi éîãî óÿâëåííÿ, äóìêè,
ïîíÿòòÿ. Ó áåñiäi êåðiâíèê äiçíàºòüñÿ ïðî ìåòó, ÿêó ëþäèíà ñòàâèòü ó
ñâî¿é ïðîôåñiéíié äiÿëüíîñòi, ¿¿ òðóäîâi iíòåðåñè, òðóäíîùi, çìiñò ïåðå-
æèâàíü, ïðî ñòàâëåííÿ äî ïðàöi òîùî. Çíàþ÷è íàìiðè ïðàöiâíèêà, éîãî
ìîðàëüíi ÿêîñòi, ñâiòîãëÿä, ñïðÿìîâàíiñòü, ìîæíà äîñèòü òî÷íî ïðîãíî-
çóâàòè ïîâåäiíêó îñîáèñòîñòi â òèõ ÷è iíøèõ ñèòóàöiÿõ. Áåñiäà äàº
ìàòåðiàë äëÿ âèâ÷åííÿ òðóäîâîãî àíàìíåçó, äຠçìîãó óçàãàëüíèòè
äîñâiä ïðàêòèêiâ i âèÿâèòè ïèòàííÿ, ÿêi ïîòiì ïiääàþòüñÿ ñïåöiàëüíié
åêñïåðèìåíòàëüíié ïåðåâiðöi. Ãîòóþ÷èñü äî ïðîâåäåííÿ áåñiäè, äóæå
âàæëèâî âèçíà÷èòè ¿¿ ìåòó: ïðî ùîñü ïîâiäîìèòè, âèâ÷èòè îñîáëèâîñòi
îñîáèñòîñòi ïðàö³âíèêà ÷è ïðîñòî âñòàíîâèòè ïñèõîëîãi÷íèé êîíòàêò ç
íîâèì ñïiâðîáiòíèêîì. Áåñiäà — íå ìîíîëîã. Ùîá ¿¿ ïiäòðèìóâàòè,
ñëiä áåçïåðåðâíî îáìiíþâàòèñü çàïèòàííÿìè, ùî º ïðàêòè÷íîþ îñíî-
âîþ ïàðèòåòíîãî äiàëîãà. Ñòàâèòè çàïèòàííÿ íå ïðîñòî, çà ñêëàäí³ñòþ —
öå ìèñòåöòâî, ÿêå ïîòðåáóº áåçäîãàííîãî âîëîäiííÿ ìîâîþ, ÷óéíîñòi
äî êîìóíiêàòèâíèõ ïðîÿâiâ ïàðòíåðà (îñîáëèâî íåâåðáàëüíèõ ñèãíàëiâ),
çäàòíîñòi ðîçðiçíÿòè ùèði âiäïîâiäi é óõèëåííÿ âiä íèõ, äáàéëèâîãî
ñòàâëåííÿ äî ëþäèíè, ÿêà ïåðåáóâຠïiä âëàäîþ çàïèòàíü. Áåçëi÷
íåïîðîçóìiíü âèíèêຠìiæ ëþäüìè ÷åðåç íåñâîº÷àñíî ïîñòàâëåíi çà-
ïèòàííÿ. Íàïðèêëàä, ëþäèíà, îáãîâîðþþ÷è ñâî¿ ïëàíè, ñòâåðäæóº: “ͳ,
ìié êåðiâíèê íå ïiäå íà öå”. I òóò ñëiä çàïèòàòè éîãî: “À âè ïðî öå
23

24. ñïèòàëè ñâîãî êåðiâíèêà?”. Öå äàñòü éîìó çðîçóìiòè, ùî ñâîþ äóìêó
êðàùå ôîðìóëþâàòè íà îñíîâi âiäïîâiäåé iíøî¿ ëþäèíè, íiæ íà ñâî¿õ
iíòó¿òèâíèõ ïðèïóùåííÿõ. Çà äîïîìîãîþ çàïèòàíü ìîæíà áàãàòî ÷îãî
çðîáèòè â ìiæîñîáèñòiñíèõ ñòîñóíêàõ: äîïîìîãòè, íàâ÷èòè, âèêëèêàòè
íà âiäâåðòiñòü, ïðîòå ìîæíà òàêîæ âèñòàâèòè íà ïîñìiõîâèñüêî, çàìà-
íèòè â ïàñòêó, çàâåñòè â “ìåðòâèé êóò”. Iíîäi äîëÿ ëþäèíè çàëåæèòü
âiä îäíîãî çàïèòàííÿ.
Ùîá çàïèòóâàòè iíøèõ, íåîáõiäíà ñìiëèâiñòü. Àäæå ñòàâèòè çàïè-
òàííÿ îçíà÷ຠñàìîðîçêðèâàòèñÿ. Çàïèòóâàòè îçíà÷ຠçðîáèòè ñâîþ
ñèñòåìó öiííîñòåé ïðîçîðîþ äëÿ iíøèõ. Êîëè ìè ïiñëÿ ðîçìîâè ç
êèìîñü íàìàãàºìîñü çðîçóìiòè, “÷îìó âií íå ñïèòàâ ìåíå ïðî öå?”, ìè
ïðîñòî ç’ÿñîâóºìî äëÿ ñåáå ïåâíi àñïåêòè äóøåâíîãî ñâiòó
ñïiâðîçìîâíèêà, ÿêi çàëèøèëèñÿ íåçðîçóìiëèìè. Çàïèòóâàòè îçíà÷àº
òàêîæ çàáåçïå÷óâàòè âçàºìîïðîíèêíåííÿ, çäîáóâàòè äàíi é âèñëîâëþâà-
òè ñóìíiâè, êðèòè÷íî ìèñëèòè i ìèìîâîëi âèÿâëÿòè âëàñíèé öèíiçì,
âèêàçóâàòè äîâiðó ñïiâðîçìîâíèêîâ³ i ïðîÿâëÿòè ïðèºìíèé äëÿ íüîãî
iíòåðåñ, òåðïèìiñòü i ãîòîâíiñòü âèñëóõàòè éîãî, òîáòî éòè íàçóñòði÷
îäèí îäíîìó.
Çàïèòàííÿ âiäïîâiäíî äî òåìè áåñiäè ãîòóþòü çàçäàëåãiäü. Òàê,
iíôîðìàöiéíi ïèòàííÿ ñëiä áóäóâàòè òàê, ùîá âîíè âèêëèêàëè äî æèò-
òÿ iíôîðìàöiþ, çäàòíó çàöiêàâèòè. ßêùî çàïèòàííÿ ðîçðàõîâàíå ëèøå
íà âiäïîâiäü “òàê” ÷è “íi” àáî â íüîìó ñàìîìó ìiñòèòüñÿ âiäïîâiäü, òî
éîãî íå ìîæíà íàçâàòè iíôîðìàöiéíèì. Íàïðèêëàä, çàïèòàííÿ: “Âè
çáèðàºòåñü âèêîðèñòîâóâàòè íàáóòi çíàííÿ â ðîáîòi?” ñëiä ïåðåôðà-
çóâàòè òàê: “×èì ñàìå âàì äîïîìîæóòü îäåðæàíi çíàííÿ?” ²ñíóþòü
ñiì êëàñè÷íèõ çàïèòàíü, ÿêi º îñíîâîþ ðàöiîíàë³çìó ó ñòðàòåãi¿ ðîçóìiííÿ
iíøèõ: ùî? õòî? äå? ÿêèìè çàñîáàìè? ÷îìó? ÿê? êîëè? Çàïèòàííÿ
ïîâèííi ç’ÿñîâóâàòè ôàêòè, ùî ñòîñóþòüñÿ äàíî¿ ñèòóàöi¿; ïî÷óòòÿ, ÿê³
âèíèêàþòü ñòîñîâíî ñèòóàö³¿; ïåðåøêîäè; ÷àñ äi¿; çàñîáè i øëÿõè äî-
ñÿãíåííÿ ìåòè; ùî ìîæíà ùå çðîáèòè. Çàïèòàííÿ ïîâèííi áóòè öiëêîì
äîñòóïíi òà çðîçóìiëi òîìó, äî êîãî çâåðòàþòüñÿ. ϳä ÷àñ áåñiäè
ïiäãîòîâëåíi çàïèòàííÿ âàðòî çìiíþâàòè âiäïîâiäíî äî îäåðæóâàíèõ
âiäïîâiäåé. Î÷åâèäíî, ùî òàì, äå íåìຠçàïèòàíü, íåìຠé áåñiäè. ×àñ-
òî áåñiäà çàêií÷óºòüñÿ ïðîõîëîäíîþ ðåïëiêîþ: “Ïèòàííÿ º? Ïèòàíü
íåìàº. Ìîæåòå áóòè âiëüíi”.
Îñíîâíîþ óìîâîþ óñïiøíîãî ïðîâåäåííÿ áåñiäè º ñòâîðåííÿ äðóæ-
íüî¿ àòìîñôåðè, âñòàíîâëåííÿ ïñèõîëîãi÷íîãî êîíòàêòó iç ñïiâðîçìîâ-
íèêîì. Ïñèõîëîãi÷íèé êîíòàêò — öå âçàºìíå ïðèéíÿòòÿ ëþäüìè îäèí
24

25. îäíîãî, âèçíàííÿ â iíøié ëþäèíi ãiäíîãî ïàðòíåðà, ÿêèé çàñëóãîâóº íà
óâàãó, ñïiâ÷óòòÿ, ñïiâïåðåæèâàííÿ i ùèðó ó÷àñòü ó éîãî ñïðàâàõ. ßêùî
íåìຠïñèõîëîãi÷íîãî êîíòàêòó, âèíèêຠïñèõîëîãi÷íèé áàð’ºð. Ó
âñòàíîâëåííi ïñèõîëîãi÷íîãî êîíòàêòó îñîáëèâå çíà÷åííÿ ìຠïåðøà
çóñòði÷ ç ëþäèíîþ — äiëîâà àáî ïðèâàòíà. Äî íå¿ ñëiä ñïåöiàëüíî
ãîòóâàòèñÿ: âèçíà÷èâøè òàêòèêó ïîâåäiíêè ïiä ÷àñ áåñiäè, îäåðæàòè
ïåðâèííó iíôîðìàöiþ ïðî ïîòðåáè òà iíòåðåñè ñïiâðîçìîâíèêà, éîãî
óñïiõè i íåâäà÷i, çäiáíîñòi, òóðáîòè, ìàíåðó ãîâîðèòè, ñëóõàòè, çâiäêè
ðîäîì i ÿêèé éîãî æèòòºâèé øëÿõ. Ñëiä óðàõîâóâàòè i îñîáèñòi éîãî
ÿêîñò³: ùèðèé ÷è çàìêíóòèé, ïiäîçðiëèé ÷è äîâiðëèâèé, çáóäæåíèé ÷è
ïðèãíi÷åíèé — óñå öå âïëèâຠíà õiä i ðåçóëüòàòè áåñiäè. Äàíi ñëiä
çáèðàòè äåëiêàòíî, íå ïåðåòâîðþþ÷è çàî÷íå çíàéîìñòâî íà ðîçñëi-
äóâàííÿ, ïðî ÿêå äiçíàþòüñÿ îòî÷óþ÷i. Ïðè çóñòði÷i öÿ ëþäèíà ïîâèí-
íà âiä÷óòè, ùî ¿¿ ÷åêàëè, ùî âîíà â öåíòði óâàãè. Âäàëèé ïî÷àòîê
ðîçìîâè — ïîëîâèíà ñïðàâè. Êåðiâíèêó ñëiä ïî÷àòè ðîçìîâó ñàìîìó,
ïðè÷îìó íà òåìó, ïðèºìíó i öiêàâó äëÿ ñïiâðîçìîâíèêà: ïðî éîãî óñïiõè
íà ðîáîòi, ïðî ñiì’þ, äiòåé òîùî. Ïiä ÷àñ ðîçìîâè ñëiä ÿêîìîãà øâèäøå
âèÿâèòè ñïiëüíi iíòåðåñè i ñïðàâè. ßê òiëüêè ñïiâðîçìîâíèê “ïiäõîïèòü”
òåìó, îäðàçó ñëiä óâàæíî ñëóõàòè, à iíiöiàòèâó ïåðåäàòè ïàðòíåðó.
Ïðîâåäåííÿ áåñiäè — âåëèêå ìèñòåöòâî, ÿêèì ïîâèíåí âîëîäiòè
ìåíåäæåð. Âîíî ïîòðåáóº îñîáëèâî¿ ãíó÷êîñòi é ÷óéíîñòi, âìiííÿ ðîç-
áèðàòèñÿ â åìîöiéíîìó ñòàí³ îñîáèñòîñòi, ðåàãóþ÷è íà éîãî çìiíè,
ôiêñóþ÷è çîâíiøíi ïðîÿâè (æåñòè, ìiìiêó, ïîçè) âíóòðiøíüîãî ñòàíó.
Óñïiõ áåñiäè çíà÷íîþ ìiðîþ çàëåæèòü âiä óìiííÿ âèñëóõàòè
ñïiâðîçìîâíèêà. Âìiííÿ ñëóõàòè — íåîáõiäíà óìîâà âñòàíîâëåííÿ
ïñèõîëîãi÷íîãî êîíòàêòó. Íàé÷àñòiøå ìè çóñòði÷àºìîñÿ ç iíøîþ ìàíå-
ðîþ: íå âñòèãëà ëþäèíà ùå çàêií÷èòè äóìêó, ÿê ñïiâðîçìîâíèê ¿¿ ïåðå-
áèâàº, ïåðåõîïëþº iíiöiàòèâó. Òàêà ïîâåäiíêà íå ñïðèÿº âñòàíîâëåííþ
ïñèõîëîãi÷íîãî êîíòàêòó. Âòðó÷àòèñÿ ó ñïîâ³äü ñï³âðîçìîâíèêà ñëiä
ëèøå òîäi, êîëè âií ãîòîâèé äî öüîãî: õî÷å ïî÷óòè äóìêó ïàðòíåðà. I
öåé ìîìåíò òàêîæ òðåáà âìiòè âèçíà÷èòè. Íåîáõ³äíî âìiòè ñëóõàòè é
îäíî÷àñíî âåñòè áåñiäó ó çàäàíîìó ðóñë³, ñòàâèòè óòî÷íþþ÷i çàïèòàí-
íÿ, ñêëàäàþ÷è âëàñíó äóìêó ïðî òå, ÿê ñëiä ðåàãóâàòè íà iíôîðìàöiþ
ñïiâðîçìîâíèêà. Êåðiâíèê ìîæå ïàðàëåëüíî âèðîáëÿòè ïðîãðàìó äié,
íàâiòü ó õîä³ áåñiäè, âiääàâàòè âiäïîâiäíi ðîçïîðÿäæåííÿ, ñïîíóêàòè
ïàðòíåðà äî àêòèâíèõ ïðàêòè÷íèõ äié. Äëÿ âñòàíîâëåííÿ ïñèõîëîãi÷íîãî
êîíòàêòó çàïåðå÷åííÿ ñëiä âèñëîâëþâàòè ì’ÿêî, îïîñåðåäêîâàíî (“âàæ-
êî ñêàçàòè, ÿ ïðî öå íå äóìàâ”, “öiêàâî, àëå iíîäi áóâຠiíàêøå”, “à ÷îìó
25

26. öå òàê òðàïèëîñÿ?” i ò. ³í.). ²íøèìè ñëîâàìè, íå òðåáà àêöåíòóâàòè
óâàãó íà ðîçá³æíîñòÿõ. Ïiñëÿ âñòàíîâëåííÿ ïñèõîëîãi÷íîãî êîíòàêòó
íåîáõ³äíî ó äîáðîçè÷ëèâié ôîðìi âèñëîâèòè ñâî¿ çàïåðå÷åííÿ, ÿêùî
öå íå ìîæíà âiäêëàñòè äî íàñòóïíî¿ çóñòði÷i.
Îá’ºêòèâíiñòü îäåðæóâàíèõ äàíèõ âåëèêîþ ìiðîþ çàëåæèòü âiä
ïñèõîëîãi÷íîãî òàêòó êåðiâíèêà i äîòðèìàííÿ íèì òàêèõ êîìóíiêàòèâíèõ
ïðàâèë:
• ÿêùî âè õî÷åòå ïîðóøèòè ó ðîçìîâi ïèòàííÿ, ÿêi iíøà îñîáà
ìîæå ðîçãëÿäàòè ÿê íàäòî îñîáèñòi, êðàùå ñïåðøó ðîçïîâiñòè ïðî
ñåáå;
• óíèêàéòå íàðiêàíü;
• íå äåìîíñòðóéòå ñâî¿ ïåðåâàãè, äiéòå çà ïðèíöèïîì Åìåðñîíà:
“Êîæåí, ç êèì ÿ çóñòði÷àþñü, ìຠâ ÷îìóñü ïåðåâàãó íàäi ìíîþ. Ñàìå
öüîãî ÿ õî÷ó âiä íüîãî íàâ÷èòèñü”;
• óíèêàéòå çâèíóâà÷óâàëüíîãî ÷è ìåíòîðñüêîãî òîíó;
• âèáà÷àéòå ñïiâðîçìîâíèêó äðiáíi ïîìèëêè, íåâäàëi âèñëîâëþ-
âàííÿ, ùî íå âïëèâàþòü íà ñóòü ðîçìîâè;
• áóäüòå òåðïëÿ÷èì äî éîãî ñâîºðiäíèõ ìàíåð;
• ãîâîðiòü íå áiëüøå i íå ìåíøå òîãî, ùî ïîòðiáíî íà ïåâíèé
ìîìåíò;
• ïiäêðåñëþéòå ãiäíiñòü ïàðòíåðà;
• ðîçïèòóéòå çàöiêàâëåíî, ïðîÿâëÿéòå äðóæíº i ùèðå ñòàâëåííÿ
äî íüîãî, àëå íå áóäüòå ïðè öüîìó ôàìiëüÿðí³;
• ïðèéìàéòå ðiøåííÿ ðàçîì iç ñïiâðîçìîâíèêîì, àëå íå çàìiñòü
íüîãî;
• øóêàéòå â ëþäÿõ êðàùå, ôîðìóéòå óñòàíîâêó íà ïîçèòèâíå;
• íå íàð³êàéòå, à ïðîïîíóéòå.
Êiëüêiñòü i âàæëèâiñòü iíôîðìàöi¿, ñêëàäíiñòü ¿¿ îòðèìàííÿ çàëå-
æàòü òàêîæ âiä åìîöiéíî¿ i ìîòèâàöiéíî¿ çíà÷óùîñòi òèõ ïðåäìåòiâ,
ïðî ÿêi éäåòüñÿ, îñîáëèâî ÿêùî âîíè çà÷iïàþòü ãiäíiñòü i ñàìîïîâàãó
ó÷àñíèêiâ áåñiäè. Ó öüîìó ðàç³ êåðiâíèêó äîâåäåòüñÿ ìàòè ñïðàâó ç
ìåõàíiçìîì òàê çâàíîãî ïñèõîëîãi÷íîãî çàõèñòó, ÿêèé ïðèçâîäèòü äî
ñâiäîìîãî ÷è íåñâiäîìîãî âèêðèâëåííÿ äóìîê, ñóäæåíü ó íàïðÿìêó,
ñïðèéíÿòíîìó äëÿ ñàìîïîâàãè i ãiäíîñòi îñîáèñòîñòi.
Åôåêòèâíiñòü ïàðòíåðñüêîãî ñï³ëêóâàííÿ çíà÷íîþ ìiðîþ çàëåæèòü
âiä äîñâiäó êåðiâíèêà, ÿêèé ïðîâîäèòü áåñiäó, âiä éîãî ïðîôåñiéíîãî, i
îñîáëèâî ïñèõîëîãi÷íîãî, ðiâíÿ òåîðåòè÷íèõ çíàíü, âiä êîìóí³êàòèâíèõ
çä³áíîñòåé âåñòè ðîçìîâó i íàâiòü âiä çîâíiøíüî¿ ïðèâàáëèâîñòi.
26