1. De adolescent
CVO VSPWKORTRIJK
Luc DESCAMPS

2. Indien de
ontwikkeling
anders loopt
Lichamelijke
ontwikkeling
Cognitieve
ontwikkeling
Dynamisch
affectieve
ontwikkeling
Morele, spel- &
tekenontwikkeling
Persoonlijkheids
-ontwikkeling
Seksuele
ontwikkeling
Sociaal
emotionele
ontwikkeling

3. 
Puberteit
◦ 12à13 tot 15à16 jaar
◦ Lichamelijke veranderingen + psychisch onevenwicht

Adolescentie
◦ 15à16 tot 20à22 jaar

Jong-volwassenheid
◦ Interimstatus tussen adolescentie en volwassenheid
◦ Genietend van rechten en vrijheden van de volwassene
◦ Doch nog uitstellen van volledige deelname aan de
maatschappelijke verplichtingen en zorgen
◦ Experimenteren, ‘andere’ levenswijze pogen te realiseren

4. Indien de
ontwikkeling
anders loopt
Lichamelijke
ontwikkeling
Cognitieve
ontwikkeling
Dynamisch
affectieve
ontwikkeling
Morele, spel- &
tekenontwikkeling
Persoonlijkheids
-ontwikkeling
Seksuele
ontwikkeling
Sociaal
emotionele
ontwikkeling

5. Lichaam kind  lichaam volwassene

6. 
Groeispurt

Seksuele rijping

Acceleratieverschijnsel

Psychologische reacties op de
lichaamsveranderingen
Uitputting
Zelfconcept
Hoge verwachtingen door anderen
Promotie niet aanvaarden

7. ◦ Begin: strekkingfase
 Disharmonisch
 Lengtegroei ledematen (eerst handen en voeten en later armen,
benen) + groei bepaalde lichaamsextremiteiten (kin, neus)
◦ Naderhand: vullingfase
 Vermindering van het onderhuids vetweefsel t.v.v. de hoeveelheid
spierweefsel
 Duidelijker bij jongens (verbreding schouders) dan bij meisjes
(verbreding bekken)
◦ Verloop:
 Meisjes : start 10 ½ jaar – hoogtepunt 12 jaar – einde 17 jaar
 Jongens : start 13 jaar – hoogtepunt 14 jaar – einde 18 à 19 jaar

8. Seksuele rijpingsprocessen
◦ Meisjes:
 Tussen 9 en 14 jaar: beginnende borstontwikkeling
 1 jaar later: start uitgroei uitwendige geslachtsorganen, groei
schaamhaar
 Nog 1 jaar later: okselbeharing
 Tussen 10 en 16 jaar: eerste menstruatie
 Ongeveer 15 jaar: voltooiing seksuele rijping
◦ Jongens:
 Rond 12 à 13 jaar: uitwendige geslachtsorganen worden groter
 1 jaar later : start groei schaamhaar
 Nog 1 jaar later: okselbeharing, begin baardgroei en stembreking +
eerste zaadlozing
 Rond 16 jaar: voltooiing seksuele rijping

9. Adolescent vandaag t.o.vroeger:
 Groter
 Eerder geslachtsrijp
 Door:




Betere gezondheidszorg
Afschaffing kinderarbeid
Doorbreken seksuele taboes
…

10. 
Spierontwikkeling

Uithoudingsvermogen 

Sporten = favoriete bezigheid
◦
◦
◦
◦
Technieken verbeteren
Lichamelijke aantrekkelijkheid vergroten
Competitie
Just for fun

11.  Lichamelijk aantrekkelijk = positief voor
zelfbeeld
 Negatieve gevoelens door:






Vroege/late rijping
≠ lichamelijke/psychische ontwikkeling
Ongelijk verloop van ontwikkelingen
Afwijkingen vrouwelijk/mannelijk ideaalbeeld
Jeugdpuistjes
Menarche/spermarche: tegenstrijdige emotie

12.  Rechtstreekse invloeden op het gedrag:
 Groeispurt vergt veel energie  uitputtingen
 Lichaamsbesef kan de snelle en disharmonische
veranderingen niet volgen : onhandigheid, stunteligheid
 Deuk voor zelfconcept en zelfwaardering
 Onrechtstreekse invloeden op het gedrag:
 Volwassener lijken  té hoge verwachtingen
 Mannelijk of vrouwelijk uiterlijk  andere bejegening (is nieuw,
eventueel confronterend gegeven)
 Emotionele reacties (vb. in de war zijn, moeilijk aanvaarden,
negatieve reacties bij bepaalde ongemakken, …).

13. Indien de
ontwikkeling
anders loopt
Lichamelijke
ontwikkeling
Cognitieve
ontwikkeling
Dynamisch
affectieve
ontwikkeling
Morele, spel- &
tekenontwikkeling
Persoonlijkheids
-ontwikkeling
Seksuele
ontwikkeling
Sociaal
emotionele
ontwikkeling

14. 
Abstracte begrippen
◦ Woorden en symbolen
◦ Uitdrukkingen en begrippen met dubbele betekenis

Interpropositioneel denken
◦ Beweringen o.b.v. formele eigenschappen

Denken over hypothesen
◦ Bestaande realiteit is slechts 1 van veel mogelijke realiteiten
◦ Relativerend en kritisch kijken naar gewoonten

Hypothetisch-deductief denken
◦ Bij het oplossen van problemen, eerst mogelijke antwoorden bedenken,
die in gedachten toetsen, en hieruit de best passende oplossing halen

Experimenteel denken
◦ In gedachten de situatie een paar keer overdoen, met elke keer een
ander element of factor als vertrekpunt

Combinatorisch denken
◦ In gedachten aftoetsen van mogelijke oplossingen of antwoorden,
vertrekkend vanuit een factoranalyse  geen mogelijkheid overslaan of
vergeten

15. Aandacht en concentratie 
◦ Selectieve aandacht
◦ Verdelen van aandacht
◦ Langdurige concentratie
mogelijk

16. 
Volwassenentaal
Gesproken en geschreven taal =
begrijpen en voortbrengen

Maar volwassenen begrijpen
niet altijd ‘taal van jongeren’
◦ Bvb. sms’jes en chat-taal
of uitdrukkingen zoals
‘smoren’, ‘iemand binnendraaien’,
etc.

Taalontwikkeling stopt niet

17. 
Intellectuele vooruitgang, kwantitatief + kwalitatief

Vernieuwd egocentrisme

Onrealistisch zelfbeeld

Verlies van zekerheden

Overkritische ingesteldheid
Zie verder bij ‘Persoonlijkheidsontwikkeling

18. ◦ Kritische houding
◦ Zelfreflectie 
◦ Discussiëren
◦ Idealisme
◦ ≠ Intelligenter

19. Indien de
ontwikkeling
anders loopt
Lichamelijke
ontwikkeling
Cognitieve
ontwikkeling
Dynamisch
affectieve
ontwikkeling
Morele, spel- &
tekenontwikkeling
Persoonlijkheids
-ontwikkeling
Seksuele
ontwikkeling
Sociaal
emotionele
ontwikkeling

20. Volgens Erikson: identiteitscrisis
(identiteitsverwarring vs. Identiteit)
 Snelle dysharmonische groei
 Seksuele rijping
 Verandering verwachtingen
 Nieuwe cognitieve mogelijkheden
Verdwijnen zekerheden  vervreemding van zichzelf
 identiteitsverwarring
Taak: verschillende zelfbelevingen integreren tot een
psychosociaal geheel = identiteit

21. Psychosociaal moratorium of laboratorium
 Tweede protestfase
 Conformisme ten aanzien van leeftijdsgenoten
 Dwepen met idolen
 Projectieve vriendschappen en verliefdheden
 Eigen territorium
 Experimenteren, ervaringen opdoen

22. Problemen i.v.m. identiteitsvorming n.a.v.:
 Vorige fasen
 Leeftijdsgenoten
 Gezin
 Maatschappelijke context
 Problematisch:




Voortijdig afsluiten (foreclosure)
foreclosure
Ernstige identiteitsverwarring (identity confusion )
Blindelings een identiteit aannemen (synthetic identity )
Extreem verzet (negative identity )

23. Indien de
ontwikkeling
anders loopt
Lichamelijke
ontwikkeling
Cognitieve
ontwikkeling
Dynamisch
affectieve
ontwikkeling
Morele, spel- &
tekenontwikkeling
Persoonlijkheids
-ontwikkeling
Seksuele
ontwikkeling
Sociaal
emotionele
ontwikkeling

24. Separatie = loskomen van ouders
-Invloed: ouders , lftgenoten 
Individuatie = autonome persoon
worden
-Beeld ouders: ouders = feilbaar
-Verschilt per gezin en cultuur
-Generatiekloof?
Rolveranderingen:
- Intimiteit en seksualiteit
- Relationeel binden
- Beroep en studie
- Moreel, politiek en levensbeschouwelijk

25. 2 de separatie-individuatiefase (Mahler):
 Tijdens de peutertijd beseft het kind dat het niet
gelijk is aan de primaire zorgfiguur + dat deze
primaire zorgfiguur niet steeds ter beschikking is
 Tijdens de vroege adolescentie: 2de
separatieindividuatiefase
- Autonomie : zelfstandig beslissingen nemen
- Invulling geven aan de individualiteit
 Conflicten met ouders zijn basis van groei

26. 2 dimensies
1. Hoge versus lage verwachtingen
2. Hoge versus lage responsiviteit
4 opvoedingsstijlen
1.
2.
3.
4.
Autoritaire opvoedingsstijl
Gezaghebbende opvoedingsstijl
Toegeeflijke opvoedingsstijl
Ongeïnteresseerde opvoedingsstijl

27. 
Autoritaire opvoedingsstijl
◦ Eisend en controlerend, weinig begrip voor gevoelens en behoeften
◦  afhankelijkheid, onzekerheid, afwachtend zijn, minder tolerantie bezittend,
…

Gezaghebbende opvoedingsstijl
◦ Verantwoording & overleg, warme en hartelijke contacten
◦  positief zelfbeeld, hoge sociale competenties, gemakkelijke autonomieontwikkeling, …

Toegeeflijke opvoedingsstijl
◦ Rekening houden met gevoelens en argumenten van het kind + weinig
grenzen en controle
◦  afhankelijkheid, opvliegendheid, verwend, …

Ongeïnteresseerde opvoedingsstijl
◦ Verwaarlozend
◦  ongelukkig, delinquentie, …

28.  Meer omgang, ook buiten school
omgang
 Informele ontmoetingen , ook met andere sekse
 Grote en kleine groepen
Belang ?

Zelfwaardering, want onzekere periode

Sociale vaardigheden

Experimenteren met nieuwe rollen

Integratie volwassenenwereld voorbereiden

Sociale vergelijking

29. 
De jeugdcultuur
◦ Ado’s hebben een eigen cultuur, met eigen opvattingen
en gedragingen

Verschillende subculturen
◦ = Basis voor ‘imago’
◦ Geen groep van vrienden, hoewel die er wel kunnen uit
voortkomen
◦ ‘Conformisme’Bvb. skaters, emo’s,
jumpers, tecktonik fans, …

30. Vriendschap tss ‘boezemvriend(inn)en’
◦ Speciale band: intimiteit, gelijkwaardigheid en
wederkerigheid
◦ Invulling: wederzijds vertrouwen, steun en zorg,
gesprekken over alledaagse en intieme zaken
◦ Nadruk:
 Jongens: vaak samen dingen doen
 Meisjes: vertrouwensfiguur
◦ Tegenwicht voor gevoelens van eenzaamheid

31. Indien de
ontwikkeling
anders loopt
Lichamelijke
ontwikkeling
Cognitieve
ontwikkeling
Dynamisch
affectieve
ontwikkeling
Morele, spel- &
tekenontwikkeling
Persoonlijkheids
-ontwikkeling
Seksuele
ontwikkeling
Sociaal
emotionele
ontwikkeling

32. 
Ontdekking eigen/ander lichaam 
Seksuele omgang met eigen/ander
lichaam

Genitale fase (Freud)
◦ Geslachtscontact = centraal
◦ Volwassen seksualiteit, gericht op seksuele omgang met
persoon buiten het gezin

Grote openheid versus taboesfeer

33. Seksuele thema’s
1. Zelfbevrediging
◦ Verwondering, ongemak, schuld
◦ Zelfs bij kleine kinderen
◦ Jongens > meisjes
2. ‘De eerste keer’
◦ Van vasthouden, via tongzoenen, aanrakingen lichaam en
geslachtsdelen tot ‘de eerste keer’
◦ Opleidingsniveau: hoe lager, hoe vroeger; en viceversa
◦ Motieven: nieuwsgierigheid, affectie, status volwassene
◦ Gemengde emoties: jongens positiever dan meisjes

34. 3. Anticonceptie en veilig vrijen
◦ Waarom condoom?




Meisjes: zwangerschap voorkomen
Jongens: geslachtsziekten voorkomen
Hoe jonger, hoe minder anticonceptiegebruik
Hoe meer seksuele ervaring, hoe meer anticonceptiegebruik
◦ Tienerzwangerschap
 Belang van externe factoren: steun familie, steun partner,
economische en culturele factoren

35. 4. Homoseksueel gedrag
◦ Drie reacties op ontdekking:
 Verzet en maskeren
 Acceptatie en dubbelleven
 Volledige aanvaarding en openheid
◦ Spanningen en angsten
 Zelfmoord > gemiddelde
◦ Reacties omgeving meestal positief

36. Indien de
ontwikkeling
anders loopt
Lichamelijke
ontwikkeling
Cognitieve
ontwikkeling
Dynamisch
affectieve
ontwikkeling
Morele, spel- &
tekenontwikkeling
Persoonlijkheids
-ontwikkeling
Seksuele
ontwikkeling
Sociaal
emotionele
ontwikkeling

37. Egocentrisme = ‘anderen zijn ook met mij bezig, omdat ik met
mezelf bezig ben’ = Imaginair publiek : wanneer een adolescent
(kritisch of
bewonderend) over zichzelf denkt, denkt hij dat de anderen
dit ook doen op dezelfde manier (zoals een publiek).
Egocentrisme = Persoonlijke fabel
‘Ik ben uniek, er is geen tweede zoals ik. Ik heb unieke
gedachten en gevoelens.’ Ze voelen zich onkwetsbaar en
hebben vaak het gevoel dat niemand hen begrijpt.

Oplossing
◦
◦
Imaginair publiek : Contact met leeftijdsgenoten
Persoonlijke fabel : Realisatie van vriendschappen

38. 
Conformisme
◦ In zoektocht naar eigen persoonlijkheid
◦ Met jeugdcultuur, subcultuur, vriendengroep
 Bvb. kleding, muziekkeuze, taalgebruik
◦ Met volwassenen
 Bvb. oplossen van problemen, kiezen van een beroep

Einde adolescentie
◦ Conformisme 

39. Identificatie
◦ Zelfontdekking van ‘buiten naar binnen’
 Lichamelijke aantrekkelijkheid = belangrijk!
 Persoonlijkheidseigenschappen en vaardigheden
◦ Modellen
 Personen waaraan adolescent gedrag wil oriënteren
Bvb. verre, nabije, abstracte modellen
◦ Idealen
 Waardeopvattingen, ontwerpen voor toekomst

40. Experimenteren met sociale rollen
◦ Bvb. vakantiejob, animator in jeugdwerk, lid van
muziekband, partner/lief, roken/drinken, brommerrijden,
etc.
◦ Toetsen van gedrag aan rolverwachtingen

41. Zelfbeeld
◦ Hoe zie ik mezelf?
Voor wie houdt men mij?
◦ Differentiatie zelfbeeld +
zelfwaardegevoel
◦ Genderverschillen
meisjes < jongens

42. Indien de
ontwikkeling
anders loopt
Lichamelijke
ontwikkeling
Cognitieve
ontwikkeling
Dynamisch
affectieve
ontwikkeling
Morele, spel- &
tekenontwikkeling
Persoonlijkheids
-ontwikkeling
Seksuele
ontwikkeling
Sociaal
emotionele
ontwikkeling

43. Universele menselijke waarden

44. 
Spelen vervangen door
◦ Sport/hobby’s
◦ Samen optrekken, rondhangen, praten, …

Sociale element!

45. Kritische houding tov eigen tekentalenten
 Stoppen
 Toevlucht in:
 Kalmerend tekenen
 Karikaturen
 Herbeginnen
 Aftekenen
 Tekentechnieken verfijnen (= enkelingen)

46. Indien de
ontwikkeling
anders loopt
Lichamelijke
ontwikkeling
Cognitieve
ontwikkeling
Dynamisch
affectieve
ontwikkeling
Morele, spel- &
tekenontwikkeling
Persoonlijkheids
-ontwikkeling
Seksuele
ontwikkeling
Sociaal
emotionele
ontwikkeling

47. 
Adolescentie = gevoelige periode

Meestal zonder ernstige problemen

Indien wel problemen:
problemen
◦ Verschil in omgang met stress en emotie
 Externaliserend: reactie naar buiten gericht (bv
agressie, ongehoorzaamheid, overactief gedrag)
 Internaliserend: reactie naar binnen gericht
(sociale teruggetrokkenheid, angst, depressie,
psychosomatiek)
◦ Verschil in gradaties

48. Jeugdcriminaliteit
◦ Meestal lichte vormen
Bvb. fietsen zonder verlichting, protesteren in betoging, niet
teruggeven van te veel ontvangen wisselgeld
◦ Hoogtepunt: 17-18 jaar
◦ Oorzaak: wensen goedkeuring leeftijdsgenoten
◦ Gesocialiseerd versus ondergesocialiseerd
Stoppen criminaliteit
Gaan er mee door

49. Middelengebruik en –verslaving
◦ Biologische en psychische afhankelijkheid
◦ Alcohol, roken, andere (illegale) drugs
◦ Waarom?
Spanningen wegnemen, plezierige emotionele
toestand,…
◦ Problemen?
Identificatie met drugcultuur, fysieke achteruitgang,
schoolprestaties , gedragsveranderingen

50. 
Depressiviteit
◦ Sombere stemming, minder plezier beleven, eetlust  of
, verstoord slaappatroon, concentratie , …
◦ Stijgt in adolescentie
◦ Oorzaak: genetisch of omgeving

Suïcide
◦ Oorzaak: depressie, stress, perfectionisme, conflicten, …

51.  Eetproblemen
◦ Obesitas
Gevolgen voor psyche en gezondheid
 Eetstoornis
◦ Anorexia nervosa
Onderdrukte eetlust, slank willen zijn, ontkenning van
vermagering, buitengewone invloed van gewicht op
zelfbeeld
◦ Boulimia nervosa
 Vreetbuien owv eetdrang versus slank willen zijn (braken,
dieethouden, …), gewicht blijft normaal, buitengewone invloed
van gewicht op zelfbeeld
◦ Oorzaak: biologisch, psychisch, sociaal, cultureel

52. 
Overgang kind – volwassene

Tweede strekking – seksuele rijpingsprocessen

Waarnemen van meerdere dingen tegelijk

Formeel operationeel denken

Jongerentaal

Separatie en individuatie

Belang leeftijdgenoten , ook andere sekse

Jeugd- en subcultuur, vrienschappen

53. 
Genitale fase: geslachtscontact = centraal

Egocentrisme, conformisme, identiteitsvinding

Richt zich naar universele menselijke waarden, met
afwegingen

Sport/hobby’s/samen zijn ipv spel

Kritisch tov tekentalent

Externaliserende en internaliserende problemen