Dos Callaeci a Gallaecia nas fontes epigráficas. Luís Magarinhos
1. Dos Callaeci a Gallaecia nas
fontes epigráficas
Luís Magarinhos
luismaig@gmail.com
EINIACA 16 – USC Julho 2016
2. Objetivos do trabalho
• Estudar as referências ao pópulus ou cívitas
dos Callaeci nas fontes epigráficas.
• Delimitar cronologicamente as distintas
referências.
•Estabelecer um fio narrativo entre as
diferentes epigrafias e contexto histórico por
volta destas
•Definir algumas hipóteses de por que o
epónimo Galaico passa da parte ao todo para
definir a totalidade da povoação do NW.
• Deliminar cronologicamente a origem da
província da Gallaecia.
• Relacionado co tema do TFM, os “Callaeci”
3. Metodologia do trabalho
• Análise preliminar das referencias
epigráficas baixo critério cronológico.
• Definição também preliminar de
vínculos interpretativos coas fontes
escritas, arqueológicas e toponímicas.
4. Fontes usadas
• Bibliografia básica sobre epigrafia
• Bibliografia específica sobre as
espigrafias em questão e aspectos
relacionados.
• Bases dados:
• EDH - Epigraphic Database Heidelberg
• CIL – Corpus Inscriptionum Latinarum
• AE - L’Année épigraphique.
• EDR - Electronic Archive of Greek and Latin Epigraphy
• HEp - Hispania Epigraphica.
• EDCS - Epigraphik-Datenbank Clauss / Slaby
7. Onde situamos o pópulus dos Callaeci?
Mapa que cria confusão
Mapa dos populi
NW Idade do Ferro
8. Mapa dos populi
NW Idade do Ferro
Onde situamos o pópulus dos Callaeci?
Mapa que cria confusão
9. Onde situamos o pópulus dos Callaeci?
“O convento bracarense é formado por 24 povos e 285.ooo
homens, entre os quais se podem nomear os Bíbalos, Coelerni,
Callaeci, Equaesi, Limice e Querquerni”
Plinio. Nat. Hist. Book 3.3
“Interea Brutus [...] sexaginta millia Gallaecorum, qui
Lusitanis auxilio venerant, asperrimo bello et difficili, quamvis
incautos circumvenisset, oppressit. Quorum in eo praelio
quinquaginta millia occisa, sex millia capta referuntur, pauci
fuga evaserunt.”
Paulo Orosio [383 - 420 d.C]
Historiae Adversus Paganos. Livro VII.5.5
10. Onde situamos o pópulus dos Callaeci?
"Os Galaicos ocupam grande parte da zona montanhosa e
foram mais difíceis de combater, daí que deram o sobrenome
ao quem vencera os Lusitanos, de facto, na actualidade a
maior parte dos Lusitanos denominam-se a si mesmos de
Galaicos.”
Estrabão [64 a.C - 24 d.C]
Geografia 3.3.2
Mas Bruto chega só até o Minho?
21. Diversas leituras e diversas interpretações:
Votiva ou funerária?
Tranoy 1977, 1981: Votiva, representa uma deusa local: Calaicia. Deusa dos Callaeci
L. Vasconcelos, 1921-22: Funeraria, homenagem à pessoa de Calandia
22. CAL(AIC)IA /
RUFUS FL /
AVI FL(ILIUS) /
S(OROR, ACRUM, ACRA)
F(ACIENDUN) C(URAVIT)
RUFUS FL
FILHO DE FLAVIO
QUE DEDICA A SUA IRMA / SERVA /
DEUSA /
CALAICIA
Votiva ou Funerária?
Tranoy (1977, 1981)
-Calaicia (só um L) poderia
representar uma deusa local
do populi dos Callaeci que
hipoteticamente habitavam esta área.
-Tranoy interpreta a S da última linha
como abreviatura de SACRUM /
SACRA. Só hipótese.
-Apareceram duas pedras iguais,
poderia indicar um santuario local
-Reutilização como pedra bautismal
algo que se acostuma fazer com as
pedras votivas.
-Outra hipótese, possível mestura
entre votiva e funerária.
24. Epigrafia:
D(ECIMUS) IUNIUS M(ARCI) F(ILIUS)
M(ARCI) N(EPOS) BRUTUS QUI
POSTEA / CALLAICUS APPELLATUS EST
DÉCIMO JÚNIO FILHO DE MARCO NETO DE
MARCO BRUTO QUE MAIS TARDE SE CHAMOU
GALAICO
26. Cognomina Ex Virtute
Exemplos Roma republicana (até o 27 a.C.):
- Publius Cornelius Scipio Africanus - 201 a.C.
- Lucius Cornelius P.f. Scipio Asiaticus - 190 a.C.
- Quinto Cecílio Metelo Macedonicus- 146 a.C.
- Decimus Iunius Brutus Callaicus - 136 a.C.
- Lucius Caecilius Metellus Dalmaticus - 118 a.C.
Exemplos Roma imperial (depois 27 a.C.):
- Lucius Septimius Severus Adiabenicus 195 d.C.
- Trajano Germanicus (97 d.C. Vitória frente aos Suevos), Dacicus (102
d.C.) e Parthicus (116 d.C)
- Diocleciano Britannicus Maximus (296/297 d.C), Adiabenicus Maximus,
(298 d.C.)
27. Cognomina Ex Virtute
- Títulos honoríficos para destacar os trunfos militares e o
submetimento de outros povos.
- Poderia ser referido a um povo ou também a um território
conquistado.
- Prática que se dava tanto no periodo repúblicano como no
imperial (neste caso reservado unicamente ao emperador que
poderia acumular vários títulos honoríficos)
- Permitía elevar o prestigio e o reconhecimento público.
- Às vezes agregava-se o termo "Maximus" para destacar ainda
mais o valor do trunfo.
- O trunfo era normalmente celebrado em Roma erigindo
símbolos e monumentos comemorativos: templos, moedas,
estátuas, armas petrificadas, etc.
28. “Tunc sibi Callaico Brutus cognomen ab hoste Fecit et
Hispanam sanguine tinxit humum.”
“Então Bruto ganhou o seu sobrenome a partir dos enemigos
Galaicos e tinheu de sangue a terra hispana.”
Ovidio. Fast. VI.12
9 de Junho [137 a.C.]
29. Decimus Iunius Brutus Callaicus
- Cónsul no ano 138 a.C
- Campanhas no NW 138-136 a.C.
"Decimus Iunius Brutus in Hispania Ulteriore feliciter adversus Gallaecos
pugnavit.“ Titus Livius: Periochae 56-1
"os galaicos ocupam grande parte da zona montanhosa. Por isso e por
seremnmais difíceis de combater deram o sobrenome a quem vencera os
lusitanos“ Estrabão: Geografia 3.3.2
-Celebração do Trunfo em Roma 136-132 a.C.*
“Mars etiamnum est sedens colossiaeus eiusdem manu in templo Bruti
Callaeci” "Ainda existe uma colosal estátua de Marte sedente no
templo de Bruto Galaico“ Pínio: Hist. Nat. 36.26
30. Comemorações triunfais de Brutus Callaicus
Zevi, Fausto. "L'identificazione del tempio di Marte in Circo e altre osservazioni." Publications de l'École française
de Rome 27.1 (1976): 1047-1066. Ver: V. Vespignani (1983)
31. Comemorações triunfais de Brutus Callaicus
Zevi, Fausto. "L'identificazione del tempio di Marte in Circo e altre osservazioni." Publications de l'École française
de Rome 27.1 (1976): 1047-1066. Ver: V. Vespignani (1983)
<- Arquiteto Grego Hermodoro de Salamis.
32. Comemorações triunfais de Brutus Callaicus
Zevi, Fausto. "L'identificazione del tempio di Marte in Circo e altre osservazioni." Publications de l'École française
de Rome 27.1 (1976): 1047-1066. Ver: V. Vespignani (1983)
<- Arquiteto Grego Hermodoro de Salamis.
P
É esta a estátua que indica Plin.?
(Alessandra Bravi 2014; Ann M.
Nicgorski 2004)
Descoberta em 1622
Ares Ludovisi (cópia romana)
Ares Sedente
Museu Nacional Romano
33. Outras representações triunfais
POLITO, E. (2012) Augustan triumphal iconography and the Cantabrian Wars: Some remarks on round shields
and spearheads depicted on monuments from the Iberian Peninsula and Italy. Archivo Español de Arqueología
2012, 85, pp. 141-148
34. Outras representações triunfais
POLITO, E. (2012) Augustan triumphal iconography and the Cantabrian Wars: Some remarks on round shields
and spearheads depicted on monuments from the Iberian Peninsula and Italy. Archivo Español de Arqueología
2012, 85, pp. 141-148
35. Outras representações triunfais
POLITO, E. (2012) Augustan triumphal iconography and the Cantabrian Wars: Some remarks on round shields
and spearheads depicted on monuments from the Iberian Peninsula and Italy. Archivo Español de Arqueología
2012, 85, pp. 141-148
36. Outras representações triunfais
POLITO, E. (2012) Augustan triumphal iconography and the Cantabrian Wars: Some remarks on round shields
and spearheads depicted on monuments from the Iberian Peninsula and Italy. Archivo Español de Arqueología
2012, 85, pp. 141-148
37. Fasti Capitolini Consulares
Referências:
CIL I - Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL). vol. I Inscriptiones Latinae
antiquissimae ad C. Caesaris mortem.1863. pars I Fasti consulares ad a. u. c.
DCCLXVI. Elogia clarorum virorum. Fasti anni Iuliani. Cura TH. MOMMSEN, W.
HENZEN, CHR. HUELSEN. 1893
Degrassi, A. «Fasti consulares et triumphales», Inscr. It., XIII, 1. 1946
Degrassi, A. Il Fasti consolari dell'impero romano dal 30 av. C. al 613 d. C., Rome,
1952.
- Lista de todos os cónsules romanos do periodo republicano
- Descobertos em 1546 no Arco de Augusto do Foro Romano
- Restaurados por Michelangelo
- Actualmente no Palazzo do Conservatori do Musei Capitolini
38. Epigrafia:
D(ECIMUS) IUNIUS M(ARCI) F(ILIUS)
M(ARCI) N(EPOS) BRUTUS QUI
POSTEA / CALLAICUS APPELLATUS EST
DÉCIMO JÚNIO FILHO DE MARCO NETO DE
MARCO BRUTO QUE MAIS TARDE SE CHAMOU
GALAICO
39. Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL I)
Inscriptiones Latinae antiquissimae ad C.
Caesaris mortem.1863. pars I Fasti consulares ad
a. u. c. DCCLXVI. Elogia clarorum virorum. Fasti
anni Iuliani. Cura TH. MOMMSEN, W. HENZEN,
CHR. HUELSEN. 1893. p. 26
D(ECIMUS) IUNIUS
M(ARCI) F(ILIUS)
M(ARCI) N(EPOS)
BRUTUS QUI
POSTEA / CALLAICUS
APPELLATUS EST
DÉCIMO JÚNIO FILHO DE
MARCO NETO DE MARCO
BRUTO QUE MAIS TARDE SE
CHAMOU GALAICO
40. Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL I) Inscriptiones Latinae antiquissimae ad C. Caesaris mortem.1863.
pars I Fasti consulares ad a. u. c. DCCLXVI. Elogia clarorum virorum. Fasti anni Iuliani. Cura TH.
MOMMSEN, W. HENZEN, CHR. HUELSEN. 1893. p. 26
Ano 616 da fundação de Roma que corresponde ao 138 a.C.
PUBLIUS CORNELIUS SCIPIO NASICA SERAPIO E D. IUNIUS BRUTUS CALLAICUS cónsules nesse ano.
41. Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL I) Inscriptiones Latinae antiquissimae ad C. Caesaris mortem.1863.
pars I Fasti consulares ad a. u. c. DCCLXVI. Elogia clarorum virorum. Fasti anni Iuliani. Cura TH.
MOMMSEN, W. HENZEN, CHR. HUELSEN. 1893. p. 26
Ano 616 da fundação de Roma que corresponde ao 138 a.C.
PUBLIUS CORNELIUS SCIPIO NASICA SERAPIO E D. IUNIUS BRUTUS CALLAICUS cónsules nesse ano.
50. Sebasteión, Afrodísias, Turquia
- Sebasteión: do grego sebastos equivalente em latín a
Augustus. Conexão entre Afrodita e a representação
imperial Julio-Claudia.
- Construido entre o 20 e 60 d.C. (Ertuğ et al. 2008)
- Dedicado ao culto imperial. Homenagem a Cesar
Augusto e a dinastia Julio-Claudia [Construida no
periodo de Tiberio, Claudio e Nero] .
- Diversas representações dos trunfos sobre os povos
“bárbaros”.
- 16 Ethnes representados no pórtico norte ainda que
apareceram nas escavaçoes em varios pontos.
- Poderia ser uma representação estatuaria similar à do
"Porticus ad Nationes" do foro de Augusto em Roma
(Serv. ad Aen. 8.721; Plin.HN 36.39) (Smith 1988)
51.
52. Dicionário Liddell-Scott sobre ethnos:
A.number of people living together, company, body of men, ἑηάρφλ ἔ., ἔ. ἑηαίρφλ, band of comrades, Il.3.32,
7.115, etc.; ἔζλος ιαῶλ host of men, 13.495; of particular tribes, “Ασθίφλ κέγα ἔ.” 12.330; “Ἀταηῶλ ἔ.” 17.552:
pl., “ἔζλεα πεδῶλ” 11.724, cf. 2.91; “ἔ. λεθρῶλ” Od.10.526; of animals, ἔ. κειηζζάφλ, ὀρλίζφλ, κσηάφλ, swarms,
flocks, etc., Il.2.87,459,469; “ἔζλε ζερῶλ” S.Ph.1147 (lyr.), Ant.344; ἔ. ἀλέρφλ, γσλαηθῶλ, Pi.O.1.66, P.4.252; ἔ.
βρόηεολ, ζλαηόλ, Id.N.3.74, 11.42; ἔ. ηόδε, of the Erinyes, A.Eu.366 (lyr.).
2. after Hom., nation, people, ηὸ Μεδηθὸλ ἔ. (γέλος being a subdivision of ἔζλος) Hdt.1.101; ἔ. ἠπεηρογελές,
καταηροθόρολ, A.Pers.43, 56 (anap.), etc.; “ηῶλ κεδηζάληφλ ἐζλέφλ ηῶλ Ἑιιεληθῶλ” Hdt.9.106.
b. later, ηὰ ἔ. foreign, barbarous nations, opp. Ἕιιελες, Arist.Pol.1324b10; ἔ. λοκάδφλ, of Bedawîn, LW2203
(Syria); at Athens, athletic clubs of non-Athenians, IG2.444, al.; in LXX, non-Jews, Ps.2.1, al., cf. Act.Ap.7.45;
Gentiles, ηῶλ ἐζλῶλ ηε θαὶ Ἰοσδαίφλ ib.14.5, etc.; used of Gentile Christians, Ep. Rom.15.27.
c. at Rome, = provinciae, App.BC2.13, Hdn.1.2.1, PStrassb.22.19 (iii A. D.), D.C.36.41, etc.: so in sg., province, “ὁ
ησραλλήζας ηοῦ ἔζλοσς” D.Chr.43.11; ὁ ἡγούκελος ηοῦ ἔζλοσς the governor of the province, POxy.1020.5 (iii A.
D.).
3. class of men, caste, tribe, ηὸ Θεηηαιῶλ . . πελεζηηθὸλ ἔ. Pl.Lg.776d; “ἔζλος θερσθηθόλ” Id.Plt.290b; οἶζζά ηη ἔ.
ἠιηζηώηερολ ῥαυῳδῶλ; X.Smp.3.6; δεκηοσργηθὸλ ἔ. Pl.Grg.455b, cf. Arist.Ath.3; “ἔ. βρατκάλφλ” D.S.17.102; ηὰ
ἱερὰ ἔ. the orders of priests, OGI90.17 (ii B. C.); trade-associations or guilds, “ἔζλε θαὶ ἐργαζηήρηα” PPetr.3p.67
(iii B. C.), al.; class in respect to rank or station, “οὐ πρὸς ηοῦηο βιέποληες . . ὅπφς . . ἕλ ηη ἔ. ἔζηαη
δηαθερόληφς εὔδαηκολ” Pl.R.420b, cf. 421c, D.21.131.
4. sex, ζῆισ, ἄρρελ ἔ., X.Oec.7.26.
5. part, member, Hp.Loc.Hom.1. II. of a single person, a relation, Pi.N.5.43.
56. R.R.R. Smith. “Simulacra gentium: the Ethne from the Sebasteion at Afrodisias”,
JRS, 78, 1988, págs. 57 e seg.
http://insaph.kcl.ac.uk/iaph2007/iAph090017.html
58. CIL VI 41143; ILS 9002; HD030586
Locate: Roma (Perdida)
59. [T(ito)] Furio L(uci) f(ilio) Pal(atina) Victori[no] / praef(ecto)
praet(orio) Imperator[um Antonini] / et Veri Aug[g(ustorum)
consularibus ornamentis] / honorato et [ob victor]iam
Parthicam / [eorum] coron[a] murali vallari [aurea] / hast[i]s
pur[i]s IIII vexillis obsidionali[bus IIII] / [ab iisdem] donato
pr[aef(ecto)] Aegypti praef(ecto) vi[gilum] / proc(uratori) a
rat(ionibus) praef(ecto) c[lassium] praetor(iarum)
Mis[enatium et] / Ravennatium proc(uratori) ludi magni
proc(uratori) provincia[rum] / Hispaniae et Gal[atiae]
praef(ecto) alae Frontonianae tr[ib(uno)] / legionis II
adiutricis [praef(ecto)] coh(ortis) Bracarum in Brita[nnia] /
[h]uic [senatus auctoribus Imperatoribus] / [Antonino et
Vero Augg(ustis) ---] / [------
(Alföldy, 2002)
-Cursus Honorum inverso de Tito Furius Victorinus
- Procurador. Administração económica e financeira da província
60. (Base onoraria del prefetto del pretorio Tito Furio Victorino nel
disegno di Pirro Ligorio (1513-1583)
- Cursus Honorum inverso de Tito Furius Victorinus
- Procurador. Administração económica e financeira da província
73. Cn(aeus) Aemilius / Amandae
l(ibertus) / Iucundus h(ic) s(itus)
e(st) / s(it) t(ibi) t(erra) l(evis) /
Cn(aeus) Aemilius Servo/lus
an(norum) XXII h(ic) s(itus) e(st)
s(it) t(ibi) t(erra) l(evis) /
Cn(aeus) Aemilius Cn(aei)
f(ilius) Pap(iria) / Callaecus
an(norum) XXIIX h(ic) s(itus)
e(st) s(it) t(ibi) t(erra) l(evis)
E 2003, 0881.
ILER 6210.
HD044568
Epitafio Emerita Augusta
"A Cneo Emilio Iucundo, liberto de Amanda,
aquí yace enterrado, que la tierra te sea leve.
Cneo Emilio Servolo, de 22 años, aquí yace
enterrado, que la tierra te sea leve. Cneo Emilio
Galaico, hijo de Cneo, de la tribu Papiria, de 28
años, aquí yace enterrado, que la tierra te sea
leve.“ Tradução HeP
84. C(AIO) CAESARI
AUG(USTI) F(ILIO) /
PONTIF(ICI) AUGURI /
CALLAECIA
Dedicatoria de Callaecia como tal
[entidade região/geográfica] a Caio
Cesar filho de Augusto
CIL II 2422
(Rodríguez Colmenero, 2014)
Braga (Perdida)
85. Cohortes IV e V dos Galaicos Lucences
Callaecorum Lucensium
Numerosas inscrições.
Hai mais cohortes e unidades de tropas auxiliares do
ambito do NW: Lucensis, Bracaraugustanos, Cigurros,
Lemavos...
(Santos Yanguas, 1988)
87. Imp(erator) Caesar divi Vespasiani f(ilius) Domitianus / Augustus Germanicus pontifex max[imus] /
tribunic(ia) potestat(e) VIII imp(erator) XVII co(n)[s(ul) XIIII] / censor perpetuus p(ater) p(atriae) / equitibus
et peditibus qui militant in a[lis] / tribus et cohortibus decem et septem [quae] / appellantur II Pannoniorum
III Augusta / Thracum veterana Gallica I Flavia civi/um Romanorum I milliaria I Lucensium / I
Ascalonitanorum I Sebastena I Iturae/orum I Numidarum II Italica civium Ro/manorum II Thracum civium
Romano/rum II classica III Augusta Thracum III / Thracum Syriaca IIII Bracaraugustano/rum IIII Syriaca
IIII Callaecorum Lucensi/um Augusta Pannoniorum Musulamiorum / et sunt in Syria sub P(ublio) Valerio
Patruino qui qui/na et vicena stipendia aut plura meruerant(!) / quorum nomina subscripta sunt ipsis libe/ris
posterisque eorum civitatem dedit et co/nubium cum uxoribus quas tunc habuissent / cum est civitas iis data
aut si qui caelibes es/sent cum iis quas postea duxissent dumta/xat singuli singulas a(nte) d(iem) VI Idus
Novembr(es) / M(arco) Otacilio Catulo Sex(to) Iulio Sparso co(n)s(ulibus) / cohort(is) Musulamiorum cui
praest / M(arcus) Caecilius September / pediti / Gorio Stibi f(ilio) Dacus(!) / descriptum et recognitum ex
tabula ae/nea quae fixa est Romae in Capitolio in / latere sinistro tabulari publici // Imp(erator) Caesar divi
Vespasiani f(ilius) Domitia/nus Augustus Germanicus pontifex / maximus tribunic(ia) potestat(e) VIII
imp(erator) / XVII co(n)s(ul) XIIII censor perpetuus p(ater) p(atriae) / equitibus et peditibus qui militant in
alis / tribus et cohortibus decem et septem quae / appellantur II Pannoniorum III Augusta Thracum veterana
Gallica I Flavia civi/um Romanorum I milliaria I Lucensium / I Ascalonitanorum I Sebastena I Itu/raeorum I
Numidarum II Italica civi/um Romanorum II Thracum civium / Romanorum II classica III Augusta / Thracum
III Thracum Syriaca IIII Bracar/augustanorum IIII Syriaca IIII Callae/corum Lucensium Augusta
Panno/[niorum
AE 1939, 0126.
AE 1959, 0252.
Bulgaria – Cursus honorum directo de Tito Flavio Domiciano – 81-96 d.C.
89. [Imp(erator) Caes(ar) M(arcus) Au]relius Antoninus Aug(ustus) / [pont(ifex)
max(imus) trib(unicia) po]t(estate) XVII imp(erator) II co(n)s(ul) III et / [Imp(erator)
Caes(ar) L(ucius) Aure]lius Verus Aug(ustus) Armenia/[cus trib(unicia) pot(estate) III
im]p(erator) II proco(n)s(ul) co(n)s(ul) II / [divi Antonini f(ilii) d]ivi Hadriani
ne/[potes divi Traian]i Parthici prone/[potes divi N]ervae abnepotes / [equitibus et
pediti]bus qui militaverunt / [in alis IV qu]ae appellantur I Thrac(um) / [victr(ix) et I
Cannane]f(atium) c(ivium) R(omanorum) et I Hisp(anorum) Arvacor(um) / [et III
Aug(usta) Thr(acum) et c]ohortibus septem IIII / [et XIIX vol]unt(ariorum) c(ivium)
R(omanorum) [et I Ulp(ia) P]annon(iorum) / [------ // ------] / et I Ulp(ia)
Panno[n(iorum) et V Callaec(orum) Lucens(ium) et I Thrac(um) c(ivium)
R(omanorum)] / et II Alpinor(um) e[t I Aelia M(miliaria) sag(ittariorum) et sunt in
Pan]/nonia super[iore sub Dasumio Tusco leg(ato)] / quinque et v[iginti stipendiis
emeritis] / dimissis h[onesta missione quorum] / nomina sub[scripta sunt civitatem
Ro]/manam qui e[orum non haberent dederunt] / et conubium [cum uxoribus quas
tunc habu]/issent cum e[st civitas is data aut cum is quas] / postea duxiss[ent
dumtaxat singulis]
AE 1982, 0795.
B. Lőrincz, AErt 107, 1980, 81-85. - AE 1982.
RMD 062.
AE 1960, 0021.
163 d.C. – Hungria – Cursus honorum directo de Marco Aurélio
90. Cohortes I e II (cavalaria) dos
Astures e Galaicos
Asturum et Callaecorum
Numerosas inscrições.
Hai mais cohortes e unidades de tropas auxiliares do
ambito do NW: Lucensis, Bracaraugustanos, Cigurros,
Lemavos...
(Santos Yanguas, 1988)
95. [XXV plu]rib(us)ve stip(endiis) em[er(itis) dim(issis) ho]/nest(a) miss(ione) quor(um) nom(ina) subscript(a) /
sunt civit(atem) Roman(am) qui eor(um) non / haber(ent) ded(it) et conub(ium) cum uxorib(us) / quas tunc
habuis(sent) cum est civit(as) is / dat(a) aut cum is quas post(ea) duxis(sent) du/mtaxat singulis a(nte) d(iem)
VI K(alendas) Ian(uarias) / Q(uinto) Pomponio Musa L(ucio) Cassio Iuvenale co(n)s(ulibus) / coh(ortis) I
Alpinor(um) equit(atae) cui prae(e)st / Titius Modestus / ex equite / Ulpio Bitumari f(ilio) Biuasconi
Eravisc(o) / descript(um) et recognit(um) ex tabu(la) aer(ea) / quae fixa est Rom(ae) in mur(o) post /
templ(um) divi Aug(usti) ad Minervam // [Imp(erator) Caes(ar) divi Hadria]ni f(ilius) divi Traiani / [Par(thici)
nep(os) divi Nervae p]ronep(os) T(itus) Aelius Ha/[drianus Antoninu]s Aug(ustus) Pius pont(ifex) /
[max(imus) trib(unicia) pot(estate) XXII i]mp(erator) II co(n)s(ul) IV p(ater) p(atriae) / [equitibus et
ped]it(ibus) q(ui) n(ilitaverunt)(!) in al(is) V quae app(ellantur) / [I Fl(avia) Britan(nica) M(miliaria) c(ivium)
R(omanorum) et] I Thr(acum) vet(erana) sagit(tariorum) et I Aug(usta) / [Itur(aeorum) sagit(tariorum) et I
c(ivium) R(omanorum) et] I Brit(tonum) c(ivium) R(omanorum) et coh(ortibus) XIII / [I Nor(icorum) et III
Lusit(anorum) et] II Ast(urum) et Call(aecorum) et VII / [Breuc(orum) et II Aug(usta) Thr(acum) et] I
Lusit(anorum) et I Mont(anorum) et I / [Camp(anorum) vol(untariorum) c(ivium) R(omanorum) et I
Thr(acum) c(ivium)] Ro(manorum) et I Alp(inorum) equat(ata)(!) et / [III Batavor(um) et I Th]r(acum)
Germ(anica) et I Alp(inorum) ped(itata) / [et sunt in Pann(onia) inf(eriore) s]ub Geminn(io)(!) <C>apellia/[no
leg(ato) XXV plurib(us)ve sti]p(endiis) emer(itis) dim(issis) hon(esta) mis(sione) / [quor(um) nomin(a)
subscri]p(ta) sunt civi(tatem) Rom(anam)
AE 1983, 0787a.
CIL 16, 00112
Hungria
96. Consolidação definitiva da província com
as reformas de Diocleciano (284-305)
e Constantino (306-312)
Notável incremento do número de províncias no
Império passando de 47 a 85
97. Laterculus Veronensis
Lista de Verona. Manuscrito datado por volta do 310 d.C.
Reflitem as reformas territoriais de Diocleciano e Constantino
Notitia dignitatum
Documento romano que relata a organização
Administrativa do Império. Datado
entre o 390 e 420 d.C.
Lista de províncias romanas onde aparece Callaecia
98.
99. A queda do império e a emergência da
Gallaecia tardo-antiga: Do “Regnum
Sueuorum” (410. Idacio. Cron. §187) ao
“Galliciensim regnum” (575. Gregory de
Tours. Hist. Frank. V §41)
Transformação da denominação do reino
étnico (Sueuorum) reino territorial
(Galliciensim). Gallaecia como realidade
política perfeitamente assentada.
Antiguidade tardia
100. Gregorius Turonensis episcopus (Grégoire de Tours), Historia
Francorum (Histoire des Francs). Folio 94v
http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b84527667/f198.item.r=17655.z
oom
101. Algumas conclusões:
• Callaeci um povo epónimo situado nos arredores do rio Douro (actual área
do grande Porto) e cujo gentilício se extende ao conjunto do NW após a
conquista romana. Algo bastante comúm na origem de muitos países na
Europa.
• Dificuldade e ampla resistencia dos Callaeci na conquista atendendo as
fontes [também a arqueologia.]
• Referencias a Gallaecia como região geográfica ou política desde bastante
antes de se conformar como província sendo também conhecida
efemeramente com outros nomes que não irão permanecer: Transduriana,
Hisp. Superior.
• Primeira constação da existencia da provincia da Gallaecia como tal na
inscrição 238 d.C. (CIL VI, 41229) de Roma.
• Consolidação definitiva com Diocleciano (284-305 d.C.) e continuidade
histórica nominal na tardo-antiguedade até a actualidade.
• Hai mais epigrafias, só foi escolhida uma amostra mais ou menos
representativa. Pendente um estudo global.
102. Bibliografia:
1. Alföldy, G. (2002). Provincia Hispania superior. Retrieved from http://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=181127
2. Barnes, T. (1982). The new empire of Diocletian and Constantine. Retrieved from http://www.degruyter.com/flyer/HUP/product/249726.pdf
3. Bravi, Alessandra, 1965-. (2014). Griechische Kunstwerke im politischen Leben Roms und Konstantinopels. de Gruyter,.
4. Corrêa, A. A. M. 1888-1960. (1934). Cale, Portucale e Porto : -Arquivos do Seminário de Estudos Galegos 6. Santiago,.
5. Ertuğ, A., Lenagham, J., & Smith, R. R. R. (2008). Aphrodisias: City & Sculpture in Roman Asia. Ertuğ & Kocabıyık.
6. López Barja, P. (1993). Epigrafía latina. Santiago de Compostela.
7. J De Alarcào, ‘Ainda Sobre a Localizaçao Dos Populi de Conventus Bracaraugustanus’, Anales de Arqueología Cordobesa, 1998
<http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=653825&orden=0&info=link> [accessed 19 April 2016].
8. Machado, A. de S. (1979). As origens da cidade do Porto : o problema de Portucale. (2a ed.). act . [S.l.] : A.S.M.
9. Monteagudo, L. (1955). Cale, Callaici y Callaeci. III CAN, 413–414.
10. Nicgorski, A. (2004). Interlaced Fingers and Knotted Limbs: The Hostile Posture of Quarrelsome Ares on the Parthenon Frieze. Hesperia
Supplements. Retrieved from http://www.jstor.org/stable/1354074
11. Pereira-Menaut, G. (1997). Un pobo e unha natio moi particulares. Galicia Fai Dous Mil Anos. O Feito Diferencial Galego. I. Historia, G.
Menaut-Pereira, Coord., Saint-Jacques de Compostelle, Ed. Mus{é}e Du Peuple Galicien, 1, 237–249.
12. Polito Eugenio, 1965-. (2011). La pietrificazione delle armi conquistate. Bari: Edipuglia.
13. Polito, E. (2012). Augustan triumphal iconography and the Cantabrian Wars: Some remarks on round shields and spearheads depicted on
monuments from the Iberian Peninsula and Italy. Archivo Español de Arqueología, 85(0), 141–148. http://doi.org/10.3989/aespa.085.012.008
14. Rodríguez Colmenero, A. (2014). Augusto na Fisterra ibérica : entre a vitoria cántabra e os albores do culto imperial : referencias ao
emperador César Augusto e membros da súa familia nas fontes escritas do noroeste hispánico amplo. Concello de Lugo, Servizo de Municipal
de Arqueología,.
15. Rubin, B. B. (2008). (Re)presenting empire: The Roman imperial cult in Asia Minor, 31 BC--AD 68. ProQuest Dissertations and Theses.
Retrieved from https://books.google.es/books?hl=pt-
PT&lr=&id=HbnFVLT5qLkC&oi=fnd&pg=PR3&dq=(RE)PRESENTING+EMPIRE.+THE+ROMAN+IMPERIAL+CULT+IN+ASIA+MINOR&ots=BzN7
o2WXaW&sig=G58IqDrAxx_6Qd90e2nB-scigDs
16. Santos Yanguas, N. (1988). El ejercito y la romanizacion de Galicia: Conquista y anexion del noroeste de la Peninsula Iberica. Retrieved from
http://digibuo.uniovi.es/dspace/handle/10651/20918
17. Silva, A. C. F. (1994). Origens do Porto. História Do Porto, Porto, Porto Editora, 44–117.
18. Smith, R. (1988). Simulacra gentium: the ethne from the Sebasteion at Aphrodisias. Journal of Roman Studies. Retrieved from
http://journals.cambridge.org/abstract_S0075435800014076
19. Tranoy, A. (1977). A propos des “Callaeci” de Pline. Epigraphie et peuplement.
20. Tranoy, A. (1981). La Galice romaine. Recherches sur le nord-ouest de la péninsule Ibérique dans l’Antiquité. Retrieved from
http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=12506000
21. Vasconcelos, J. L. (1921). Inscrição romana de Santa Comba (Paredes). OAP, 25, 248–249.
22. Zevi, F. (n.d.). L’identificazione del tempio di Marte in Circo e altre osservazioni. Publications de l’École Française de Rome, 27(1), 1047–1066.