1. The South-Sea Bubble
Höfundur: Charles Mackay
Már Wolfgang Mixa
Suður-sjávar félagið (The South-Sea Company) var stofnað árið 1711 með það
að markmiði að bæta slæma skuldastöðu breska ríkisins. Félagið, sem samanstóð af
hópi verslunarmanna, yfirtók skuldir ríkisins sem tengdust land- og sjóhernum. Á
móti kom að ríkið samþykkti vaxtagreiðslur til Suður-sjávar félagsins í ákveðinn tíma
og veitti félaginu auk þess ýmis fríðindi umfram keppinauta þess. Til þess að ríkið
gæti staðið í skilum á greiðslum var settur sérstakur tollur á vörur sem áttu rætur sínar
að rekja til Suður-hafsins. Einkaréttur á verslun frá þeim slóðum var veittur af
þinginu til fyrirtækisins. Ástæðan fyrir því að svo miklar vonir voru bundnar við
Suður-höfin var að almennt var talið að gull og silfur námur í Perú og Mexikó hefðu
ótakmarkað magn og aðeins þyrfti að senda framleiðendur þangað til að hundruð falda
virði þeirra viðskipta. Skýrsla um að Spánar ríki væri reiðubúið að veita aðgang að
fjórum höfnum á þeim slóðum jók bjartsýni almennings á velgegni fyrirtækisins og
hlutabréf þess voru eftirsótt. Staðreyndin var þó sú að konungur Spánar hafði engin
áform um að veita Bretum ókeypis aðgang; krafa spánverja var sú að fjórðungur
ágóðans og 5% skattur af hinum hlutanum færi í vasa spánverja. Mikill áróður kom
aftur á móti í veg fyrir að traust almennings á fyrirtækinu minnkaði. Þrátt fyrir að
einkaréttur á verslun þeirra í Suður-Ameríku hafði lítil áhrif á rekstur þess gekk því
vel sem fjármálafyrirtæki sem stöðugt hagnaðist á hækkandi gengi bréfa þess.
Á svipuðum tíma í ársbyrjun 1720 var hlutabréfabóla kennd við John Law og
Mississippi-áætlun hans í Frakklandi í fullum blóma. Áhrif bólunnar mátti finna út
fyrir landamæri Frakklands og Bretar fundu einnig áhrif hennar. Mississippi-áætlunin
snérist að stórum hluta um einkarétt um verslun við Mississippi fljóti í Bandaríkjunum
sem fyrirtækið fékk í skiptum fyrir að greiða niður skuldir ríkisins. Stjórnendur
Suður-sjávar fyrirtækisins hafa eflaust tekið eftir hliðstæðum á starfsemi
fyrirtækjanna. Þó að merki væru uppi um að spilaborg Law væri í þann mund að
hrynja, (sem gerðist örfáum mánuðum síðar), töldu stjórnendur Suður-sjávar félagsins
þó að þeir gætu leikið sama leik í Bretlandi og komist hjá þeim ógöngum sem Law
lenti í. Því komu þeir með þá djörfu hugmynd að yfirtaka allir skuldir ríkisins gegn
enn frekari einkarétti veittum af þinginu, líkt og Law hafði gert í Frakkland. Til að
gera hugmyndina að veruleika var nauðsynlegt að gera hlutabréf fyrirtækisins enn
eftirsóknarverðari, hækka gengi þeirra og gefa út ný hlutabréf sem þannig mynduðu
hagnað til að standa við skuldbindingar fyrirtækisins. Aðeins með því móti yrði hægt
að sannfæra eigendur ríkisskuldabréfa að skipta skuldabréfunum í hlutabréf
fyrirtækisins. Það var þannig hagur ríkisins, stjórnenda, og fjárfesta Suður-sjávar
félagsins að gengi þeirra héldist hátt. Þá tvo mánuði sem það tók að fylgja eftir
frumvarpinu á þinginu jukust sögur um velgegni útrásarinnar með ævintýralegum
hætti. Með harðfylgi innan þingsins var hugmyndin samþykkt í apríl mánuði, en á því
tímabili rúmlega tvöfaldaðist gengi bréfa fyrirtækisins. Aðeins fimm dögum síðar var
útboð á bréfum fyrirtækisins á genginu 300. Skömmu síðar kom tilkynning um
stórfellda arðgreiðslu sem jók enn frekar trú fólks á góðu gengi fyrirtækisins sem
stjórnendur fyrirtækisins nýttu sér; næsta útboð kom í kjölfarið á genginu 400. Þess
ber að geta að fjárfestum var gert einstaklega auðvelt með að kaupa bréfin gegn
lánum, sem jók enn frekar eftirspurn bréfanna.
Samhliða æðinu komu fram á sjónarsviðið önnur félög sem tóku þátt í
hlutabréfaútboðum og eftirspurnin lét ekki á sér standa. Útboðslýsingar sumra þeirra

2. hefðu vart þótt vitrænar á venjulegum tímum. Sú ótrúlegasta var eitthvað á þá leið að
tilgangur fyrirtækis sem verið var að stofna væri að taka þátt í framkvæmd sem veitir
mikið forskot í viðskiptum, en enginn vissi þó út á hvað það forskot gekk.
Hlutabréfin ruku út eins og heitar lummur; einstaklingurinn sem sá um það fór út á sjó
sama kvöld og sást aldrei meir.
Stjórnendur The South-Sea Company stóðu samtímis í ströngu við að sjá til
þess að gengi fyrirtækisins héldi áfram að hækka, enda hagsmunir þess ekki
nauðsynlega bundnir við reksturinn sjálfan heldur fyrst og fremst gengi þess. Í ágúst
byrjun hafði gengi bréfa þess hækkað í 1.000. Þá fór það hins vegar að breiðast út að
stjórnendur fyrirtækisins höfðu sjálfur selt bréf sín og gengi þess fór því að síga niður
aftur all mikið. Ýmsar tilraunir stjórnenda fyrirtækisins við að halda genginu háu
höfðu jafnvel þveröfug áhrif og traust almennings til þess hvarf með ógnar hraða. Án
traustsins hvellsprakk blaðran, aðeins tveimur mánuðum síðar hafði gengið þess fallið
niður í 150.
Almenningsálitið gagnvart stjórnendum fyrirtækisins fór á svipaðan veg og hjá
John Law í Frakklandi sama ár. Einn mánuðinn voru þeir snillingar, þann næsta voru
þeir úrhrök sem áttu fótum sínum fjör að launa. Í stað þess að ræða um græðgina sem
gripið hafði þjóðina snerist umræðan um að heiðarlegt og duglegt fólk hefði verið
arðrænt af ræningjum sem hengja ætti án dóms og laga. Það kom reyndar á daginn að
þeir voru ekki þeir einu sem voru sekir því nokkrir þingmenn, flestir sem höfðu haft
sig sem mest í frammi við að tryggja fyrirtækinu einkarétt á verslun sinni, höfðu
fengið nokkurs konar kauprétt á bréfum fyrirtækisins og hagnast mikið á því. Reiði
þjóðarinnar varð slík að ekki aðeins var mönnum refsað fyrir syndir sínar (og
þingmenn reknir af þingi) heldur lentu margir sem litlar sem engar sakir höfðu framið
í því að verða refsað til að svala þörf almennings, oft með litlar tilvitnanir í lagabálka.
Í árslok 1720 tók löggjafinn við að endurreisa almenningstraustið. Um þriðjungur
hlutabréfa var í eigu fyrirtækisins sjálfs. Þau bréf voru dreifð til hluthafa þess. Auk
þess kom tilskipun um að þeir sem tekið höfðu lán til hlutabréfakaupa þyrftu aðeins
að greiða tíu prósent af lánsfjárhæðinni til baka. Með þessu náðist meiri stöðugleiki í
þjóðfélaginu þó svo að tiltrú almennings til hlutabréfa hafi verið varfærin næstu
hundrað árin.
Ofangreind frásögn er samantekt úr hinni sögulegu bók Charles Mackay,
Extraordinary Popular Delusions & the Madness of Crowds. Bókin fjallar um ýmis
konar æði sem gripið hafa þjóðfélög í gegnum tíðina. Fyrir fjármálamenn eru
hundrað fyrstu síðurnar áhugaverðastar enda koma fram helstu fyrstu æðin tengd
hlutabréfum. Auk Suður-sjávar bóluna fjallar bókin um Mississippi-áætlunina í
Frakklandi og Túlipana-æðið sem skók Hollend fyrri hluta sautjándu aldar. Það vekur
sérstaka eftirtekt að flest þau æði tengdust auðveldu aðgengi að fjármagni til að standa
straum af slíkum fjárfestingum, sem reyndust í grunni vera lítið annað en
sandkastalar. Vonandi er slík staða ekki í farvatninu hér á landi eftir gífurlegar
hækkanir á gengi hlutabréfa undanfarin tvö ár.
Birtist í Morgunblaðinu, 28.október, 2004