Mel Boas is een fotograaf, die door middel van landschap en locatie fotografie verhalen wil vertellen. Zijn fotografie wil de wereld laten zien zoals hij die ervaart. Mel verbeeldt sfeer. Mensen, gebeurtenissen en locaties worden door hem in beeld gevangen en de verhalen die hij daarmee vertelt lijken een extra diepte te krijgen. Hij onderzoekt en tast af, en gaat ‘moeilijke’ onderwerpen daarbij niet uit de weg. Zijn project “Het landschap van de Shoah” kijkt met kritische blik naar het landschap van de Holocaust. Hij onderzoekt wat de rol van het landschap is in het herdenken van de Jodenvervolging. Het is de verbeelding van zijn eigen zoektocht naar de plaats die de Shoah voor hem inneemt.

1. Het Landschap
van de Shoah
Mel Boas
Cover Fotoboek versie 1.02.indd 1 28-05-12 22:15

2. Het landschap
van de Shoah
De rol van het landschap
bij verbeelden en
herdenken van de Shoah.
Mel Boas

3. Dit boek is het eindexamenwerk 2012 van Mel Boas
aan de fotoacademie in Amsterdam
Colofon
Foto’s en toelichting: Mel Boas
Inleiding: Rabbijn Awrahan Soetendorp
Tekstredactie: Christine Bosch
Lay-out Mel: Boas & Fred Manschot (Manschot Grafimedia)
Printen eindexamenwerk: Colijn van Noort (Fotovannoort.nl)
Druk: Drukkerij Kerckebosch, Zeist
ISBN: 978 90 6720 5368 Voor
Francine
Contact Marc, Lisa en Sander
Boasphoto.nl
Mel Boas
Fröbellaan 42
3706 TH Zeist
tel: 030-6991680
e-mail mel@boasphoto.nl
© 2012, Boasphoto.nl/Mel Boas
Uitgegeven in eigen beheer
Alle rechten voorbehouden.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op-
geslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of
openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of
op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de uitgever.

4. Voorwoord
Met dit boekje sluit ik mijn opleiding aan de fo- De rabbijnen Awraham Soetendorp en Menno ten
toacademie af. Het resultaat van dit eindproject Brink, die voor mij het landschap van de Shoah in
is een persoonlijk boekje geworden over de zoek- het juiste perspectief hebben kunnen zetten.
tocht naar het Schuldig Landschap van de Shoah.
Het is een klein monumentje geworden voor mijn Als laatste de docenten, mentoren en begeleiders
familieleden die als gevolg van de Jodenvervolging van de Fotoacademie in Rotterdam en Amsterdam,
in de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord. die mij de steun en ruimte hebben gegeven om
dit project tot eindexamenwerk te maken. In het
Ik wil hier vooral de volgende mensen bedanken bijzonder Carola Knust, Matt de Groot en Ruud de
zonder wiens hulp en steun dit project nooit tot Jong
een goed einde was gekomen.
Mel Boas
In de eerste plaats Francine en mijn kinderen Marc, Zeist, 28 mei 2012
Lisa en Sander, die hebben geleefd met mijn ups
en downs tijdens deze opleiding.
Voor de literaire research en het opschrijven van
mijn verhaal Christine Bosch. Colijn van Noort voor
het printen van mijn eindexamen werk.
5

5. Inleiding
door rabbijn Awraham Soetendorp
Meer dan een generatie geleden mocht ik aanwezig aanschouwd. Ik hoorde de trilling van de woorden
zijn bij de onthulling van het monument ter herinne- uit Gustav Mahlers Das Lied von der Erde dat in de
ring aan de vermoorden in concentratiekamp Maut- woonkamer van mijn jeugd geklonken had:
hausen. De confrontatie sneed nog dieper in mijn
ziel omdat ik het verhaal van mijn vader meedroeg. “Das Firmament blaut ewig und die Erde
Wird lange feststehen und aufblühen im Lenz.
In mei 1941 moest hij, als jonge pastorale werker Du aber, Mensch,
samen met de prille psychiater Herman Musaph, het Wie lang lebst denn du?
verscheurende bericht overbrengen aan de familie- Nicht hundert Jahre darfst du dich ergötzen
leden van de jonge mannen die opgepakt waren bij An all dem morschen Tande dieser Erde,
de razzia en naar Mauthausen waren getranspor- […]
teerd. Allen waren op de trappen van de steengroe- Die liebe Erde allüberall
ve vermoord. Dit werd de aanleiding voor de held- Blüht auf im Lenz und grünt
haftige Februaristaking. Aufs neu! Allüberall und ewig
”Wanneer we om de hoek van de straat verschenen, Blauen licht die Fernen!
begon iedereen te huilen”, had mij mijn vader met Ewig... ewig...”
afgewend gelaat eens toevertrouwd. En ik smoorde
de vraag die bij mij onbedwingbaar opkwam: Dus De gruwelijke paradox van de sublieme schoonheid
jullie wisten welk lot elke jood wachtte. Waarom die onweerstaanbaar tevoorschijn kwam uit de groe-
hebben jullie mij toch geboren laten worden? ve van de hel op aarde. Het schuldige, onverschillige
Ik heb mijzelf het antwoord gegeven: het was reiken landschap dat de rustieke aarde over de wanhoops-
naar liefde, naar hoop tegen alles, ondanks alles. kreten geplooid had. Maar niet voor lang. Voor mijn
geestesoog bewoog schokkend het aardoppervlak.
Ik daalde de steengroeve af aan de hand van een van Vandaag is het mijn dierbare leerling Mel Boas, de
de zeer weinige overlevenden van het kamp; een eerste Bar Mitswa jongen van de Liberaal Joodse
dierbaar gemeentelid. Ik keek naar boven: het gras, Gemeente, die ik als jonge Rabbinale pastorale
de bomen, flarden wolk in het prachtig firmament. werker in Rotterdam stichtte, die de schijnbare
Wellicht het mooiste natuurgezicht dat ik ooit had tegenstelling verbeeld heeft.
6 7

6. Het ontroert mij diep dat hij in staat is om in het De gemeente in Rotterdam waar Mel opgroeide aan
verstilde landschap, in de schaamtevolle plekken, dat de hand van zijn actieve, opbouwende ouders, ver-
wat onder de oppervlakte voor het oog onzichtbaar persoonlijkt dit niet aflatende pogen.
is naar boven te halen. Het heeft het schijnsel van Het weer ontmoeten van deze reisgenoot in zijn
openbaring, het zien van de stem en het horen van kunst, de vervlechting van licht en duisternis en daar
het licht; dat het kenmerk is van ware kunst. doorheen de geur van hoop is letterlijk een verade-
Om dit sprekende licht ten gehore te kunnen brengen ming. De leerling is een leraar geworden.
is moed nodig. Mel heeft het aangedurfd om deze
weerbarstige, lange reis aan te gaan. De grote Israë- Niet het landschap is schuldig en onverschillig, maar
lische dichteres Zelda heeft beschreven wat het natuurlijk de mens, die maar een tijdelijke bewoner
vergt: “Je moet de boot nemen om jam haeesj, de is. Om in de woorden van de Midrasj te spreken, de
zee van vuur, te doorklieven.” rabbijnse uitleg van de oertekst van de Bijbel, voer-
de Gd Adam door de tuin van Eden en zei: “Zie hoe
Hij is als tweede-generatiegenoot de confrontatie prachtig de bomen zijn die ik voor jou heb gescha-
aangegaan met het onzegbare dat bij zijn ouders, pen. Wees er zuinig op want wanneer je ze verwaar-
mijn ouders, de overlevenden soms verstikkend in de loost, is er niemand na jou die het verloren gegane
lucht hing. De titel van het eerste naoorlogse congres kan herstellen.”
over de tweede generatie luidde kenmerkend: ‘Over
zwijgen gesproken’. Hierbij gaat het om het evenwicht tussen mens en
En de schaduw van de Shoah is tergend lang. natuur. Hoe rechtvaardiger de mens zich opstelt ten
De balans in het Jodendom tussen herdenken en opzichte van de medemens, hoe beter de natuur en
vieren is bijna niet te wegen, maar uiteindelijk wint al het geschapene bescherming vindt.
de vreugde het van het verdriet. Het lijkt of na de
oorlog, door het gewicht van de Grote Dood, deze Mel Boas gidst ons op de weg die voert van de diep-
levensreddende orde is verstoord. Het leed nam de ste duisternis naar de altijd breekbaar openstaande
overhand. Poort van de Hoop. Met zijn verbeeldingen plaatst hij
Verbeelding van een
merktekens op deze weg.
Ik heb het als mijn taak, hoe onmogelijk ook,
beschouwd om met anderen te trachten om het Met ontroering schreef ik deze regels van hoop,
Zoektocht
natuurlijke evenwicht te herstellen. En het gevoel ondanks alles, voor jou.
van hoop te laten doorslaan. In verbondenheid,
Awraham Soetendorp
8 9

7. 10

8. 13

11. 18 19

12. 20 21

13. 22 23

14. 25

16. 28

17. 30 31

18. 32 33

20. 36

21. 38 39

22. 40

24. 44

25. 47

27. 50

28. 52

29. 54
55

30. 56

31. 59

32. 61

33. 63

34. 64

35. 66

36. 68

37. Ter nagedachtenis
Jizkor
70 71

38. De Boas familie 1 Familie Tunninge
Kaatje Boas – Katoen 2 - 8 - 1872 Sobibor 14 - 5 - 1943 Betje Tunninge – Kesnar 31 – 7 – 1878 Sobibor 2 – 7 – 1943
Emanuel Boas (Grootvader) 12 – 9 - 1901 Sobibor 11 – 6 – 1943 Cato Katoen – Tunninge 10 - 12 - 1906 Sobibor 4 – 6 – 1943
Marcus Boas 10 - 6 - 1898 Sobibor 11 - 6 – 1943 Emanuel Katoen 22 – 2 – 1900 Sobibor 4 – 6 – 1943
Kaatje Boas – Buys 7 – 3 – 1900 Sobibor 11 – 6 – 1943 Isaäc Katoen 20 – 2 – 1929 Sobibor 4 – 6 – 1943
Joseph Boas 9 – 12 – 1921 Sobibor 4 – 6 – 1943 David Katoen 22 – 11 – 1932 Sobibor 4 – 6 – 1943
Abraham Boas 15 – 12 – 1924 Sobibor 4 – 6 – 1943 Maria Katoen 16 - 3 – 1939 Sobibor 4 – 6 – 1943
Cato Rachel Boas 16 – 5 – 1930 Sobibor 11 – 6 – 1943 Salomon Tunninge3 18 – 11 – 1913 Sobibor 4 – 6 – 1943
Maurice Boas 19 – 5 - 1934 Sobibor 11 - 6 – 1943 Rosa Tunninge –
Barend Boas 12 – 1 – 1904 Midden Europa 25 – 1 – 1945
2
van Cleef Borgerhout 7 – 2 - 1914 Sobibor 4 – 6 – 1943
Theresia Boas – Katoen 9 – 8 – 1909 Auschwitz 3 – 9 – 1943 David Tunninge 31 - 5 – 1937 Sobibor 4 – 6 – 1943
Cato Boas 15 – 6 – 1932 Auschwitz 3 - 9 – 1943
Maria Boas 23 – 11 – 1938 Auschwitz 3 - 9 – 1943 Familie Vedder
Isaäc Boas 5 – 6 – 1905 Sobibor 7 - 5 – 1943
Rachel Boas – Schelvis 10 – 5 – 1906 Sobibor 7 – 5 – 1943 Meijer Vedder 13 - 4 - 1872 Sobibor 16 - 7 - 1943
Kaatje Boas 4 – 3 - 1927 Sobibor 7 – 5 – 1943 Dina van Minden 4 - 3 - 1875 Sobibor 16 - 7 - 1943
Eva Vedder 26 - 2 - 1907 Sobibor 16 - 7 - 1943
Familie Igel
Estella Bertha Ricardo
Semarang (Oost-Indië) 21 - 6 - 1874 Sobibor 13 - 3 - 1943
3 Salomon was niet thuis toen zijn vrouw en kind werden opgepakt en heeft zich toen vrijwillig bij de Hollandse Schouwburg
1 Ze zijn allen geboren in Amsterdam, behalve als het anders vermeld is gemeld.
2 ( tijdens dodenmars uit Auschwitz)
72 73

39. De rol van het schuldig landschap bij geloof dat maar. Ja ja, ik weet wel, het is zinloos Ik begon dit onderwerp van enige afstand te bena- Om te kunnen herdenken hebben wij het in be-
om de natuur schuldig te noemen, maar kunst is deren. Door puur de beelden vast te leggen, of zo langrijke mate nodig om de Holocaust een gezicht
verbeelden en herdenken van de Shoah ook zinloos, daarom is kunst zo onontbeerlijk. En abstract mogelijk weer te geven. Ik registreerde te geven. Voor velen wereldwijd is Anne Frank de
gewetenloos. […]’ ze, maar liet ze niet tot me doordringen. Om er verpersoonlijking van de Holocaust.
Het thema in mijn foto’s is de rol van het land- vooral maar niet door geraakt te worden. De ca-
schap in het herdenken van de Holocaust, ook Uit: Schoonheid is niet pluis, verzameld proza, mera legitimeerde deze reis. Een reis waarvan ik Hier wringt het. Want Anne Frank is niet omgeko-
wel Shoah genoemd. Shoah is het Hebreeuwse (Amsterdam, 2003) niet wist waar die me zou brengen. men in een gaskamer. Zij en haar zusje zijn twee
woord voor catastrofe. Maar sinds de tweede helft van de bijna zeventigduizend slachtoffers van on-
van de twintigste eeuw roept het woord vooral Armando onderzocht deze term in zijn kunst. Hij Herdenken dervoeding en vlektyfus, die in Bergen-Belsen in
gedachten op aan die ene catastrofe. schreef en schilderde erover. Met mijn foto’s wil ik Wij kunnen stilstaan bij verloren verwanten, een van de massagraven liggen. Slachtoffers van de
graag de manier van kijken naar dit landschap on- mensen die wij of onze ouders gekend hebben Holocaust, maar niet met het bekende, verschrik-
Deze studie en mijn eindproject aan de Foto- derzoeken. Mijn onderzoek begon vanuit een bijna of hadden kunnen kennen, als de Shoah niet had kelijke einde dat zo iconisch is geworden: de gas-
academie zijn een zoektocht naar een beeldtaal conceptuele interesse. plaatsgevonden. Deze vorm van herdenken is kamer.
om de Shoah te benoemen. eindig; over tien tot twintig jaar zullen er geen
Ik heb altijd beweerd dat ik mij niet in dit on- mensen meer zijn die de Holocaust bewust hebben Misschien moeten we onze iconische beelden dus
De term schuldig landschap werd geïntroduceerd derwerp hoefde te verdiepen. Ik had de Holo- meegemaakt. Dit is dus een belangrijk moment om wel herzien. Of moeten we het letterlijke losla-
door de Nederlandse kunstenaar Armando: caust immers thuis. Ik was op school de enige te zoeken naar nieuwe manieren van herdenken. ten, nu onze ooggetuigen verdwijnen? Nu niet de
die Het bittere kruid van Marga Minco niet gele- Herdenken om niet te vergeten; herdenken om te gebeurtenissen zelf, maar dat waar ze voor staan
‘Schuldig landschap; een landschap dat heeft zien zen had. Anderzijds beweerde ik net zo makkelijk herinneren; herdenken om samen te zijn. Wij mo- belangrijker wordt. Het is hoe dan ook tijd om een
gebeuren, want in landschappen, in de schone dat de Shoah mij niet raakte. Als ik al problemen gen de slachtoffers niet vergeten. En wij mogen nieuwe vorm van herdenken te vinden.
natuur, vinden vaak de afgrijselijkste opvoeringen had, dan waren het dezelfde problemen als mijn nooit vergeten waartoe de mens in staat is, opdat
plaats. Veldslagen. Sluipmoorden. Man tegen man. ‘gewone’ leeftijdsgenoten. wij dit nooit meer laten gebeuren. Ik denk dat het landschap hierbij een rol kan blij-
ven spelen. Ik ontdekte daarbij verschillende func-
Aanleg en onderhoud van kampementen. Barak- Het meest van nabij werd ik geconfronteerd Voor de Israëli’s is herdenken ook een manier om ties, verschillende soorten landschap: het schuldig
ken. Plekken ter kwelling van weerloze schepsels. met de gevolgen van de Holocaust in het Sinai een gemeenschappelijke nationale identiteit te landschap; het decor en het monument.
Voornoemd landschap heeft zich daar nooit iets Centrum, waar mijn oma werd behandeld voor creëren. Hoe dit precies vorm gaat hebben, is aan
van aangetrokken, is zelfs zo schaamteloos geweest haar oorlogstrauma’s. Zij had weliswaar de ons. Vandaar dat Israëlische middelbare scholieren Het schuldig landschap, daarin onderscheid ik twee
om gewoon door te groeien, het is een schande, ik verschrikkingen van Bergen-Belsen overleefd, maar als groep op reis gaan naar Polen om hun heritage vormen:
raak er nooit over uitgesproken. is er nooit meer van hersteld. Het Sinai Centrum te leren kennen.
De confrontatie natuur-cultuur is een onbarm- lag tegen de overblijfselen van Kamp Amersfoort Het onverschillig landschap. Het landschap dat ge-
hartig gebeuren, dat gaat met pijn gepaard, aan. De ironie van het landschap. woon is doorgegaan met groeien en woekeren zon-
74 75

40. der zich rekenschap te geven van wat er op die huis van Gemeker, de Kampcommandant, is altijd Juden Europas bestaat uit 2711 betonblokken, vari- tocht naar mijn eigen plaats in deze geschiedenis,
plek is gebeurd. Het leven is er gewoon verder blijven staan. Inmiddels is men begonnen met het ërend in hoogte. Het monument is een bijzondere, de manier waarop ik er mee moet omgaan en de
gegaan alsof er niets is gebeurd. Deze vorm van renoveren van dit huis. Het wordt weer decor. conceptuele herdenkingsplek, net als het Jüdisches manier waarop het mij gevormd heeft. Ik ben im-
schuldig landschap benadert het dichtst de term Mensen lijken behoefte te hebben aan decors. Door Museum in dezelfde stad. Het wil de bezoeker la- mers een kind van twee overlevenden.
van Armando. Hier spelen kinderen, gaat het leven de plekken te bezoeken waar men de vernietiging ten herdenken, op zijn of haar eigen manier, en
verder. van de joden fysiek weergeeft lijkt men het verle- creëert daar bewust een bijzondere ruimte voor. Inmiddels versmelt ik met mijn geschiedenis en
den beter te kunnen zien. Hoewel er in Berlijn voldoende plaatsen zijn die wordt de Shoah deel van mij. Ik leer met het ver-
In de woorden van Armando: een directe connectie tot de Jodenvervolging heb- leden omgaan en het een plaats te geven. Maar ik
‘Er is een oord waar geweld heeft plaats In Auschwitz worden groepen rondgeleid; een dag- ben, is ervoor gekozen om juist een plek midden heb nog steeds meer vragen dan antwoorden; mijn
gevonden, ‘De Plek’. De bomen rond ‘De Plek’ heb- je uit, terug in de tijd. Dit zijn de decors of film- in het hart van Berlijn tot monument te maken. zoektocht naar de rol van de Shoah in mijn leven,
ben alles gezien en worden schuldig geacht, omdat sets van de Holocaust. Hier kan je geraakt worden Alsof er een landschap schuldig wordt verklaard, en de beelden die daarbij horen, is nog niet ten
ze niet ingegrepen hebben en later zelfs de sporen door de schaal van de Holocaust. zodat de herdenking de gepaste aandacht en ruim- einde. Ik wil esthetiek toevoegen aan deze schul-
van dat geweld hebben overwoekerd en daarmee te krijgt. dige plaatsen; de Shoah zichtbaar maken zonder af
uitgewist.’ In hoeverre is het voor ons toekomstige herdenken te stoten, maar deze wel laten zien.
noodzakelijk om barakken te herbouwen? Is het Het monument ‘Vrouwen van Ravensbrück’ staat
Het landschap dat boete doet voor wat er op die nodig om een verdwenen gebouw opnieuw te bou- in Amsterdam op het Museumplein, het Dachaumo- Dit is wel een goed moment om een voorlopig ver-
plek heeft plaatsgevonden. Dit landschap zal nooit wen? Om de indruk te wekken dat dit decor nooit nument in het Amsterdamse Bos en het Auschwitz- slag te doen in beeld, en mijn verhaal toe te voegen
meer hetzelfde zijn; er zullen nooit meer kinderen is weggeweest? Misschien hebben we de decors in- monument in het Wertheimpark. Deze monumen- aan alle andere verhalen van mensen die geraakt
spelen of feesten worden georganiseerd. Alleen al derdaad nodig om het verleden op te roepen. Maar ten lijken los te staan van (schuldige) plaatsen. De zijn door schuldig landschap. Nu ik mijn ervaringen
door in dit landschap te zijn ontstaat het gevoel hoever ga je daarin? Hoeveel decors hebben we Hollandsche Schouwburg is daarentegen een plek heb vastgelegd, kan ik mijn reis weer voortzetten.
van herdenken. Herdenken door stil te staan bij nodig? die én decor, én monument is van de Shoah. De Met bagage, én met een doel; verder reizen.
het verleden van dit landschap. impact van herdenken is daardoor groter dan die
Monument. Het monument aan de hand waarvan van een monument op een ‘onschuldige’ plek.
Decor. Een letterlijk decor van de gebeurtenissen wij een bepaalde plek of gebeurtenis uit het verle-
uit het verleden, in perfecte staat (gebracht). Hier- den herdenken. Soms herdenkt een monument ge- Mijn reis
bij kun je denken aan plekken als Auschwitz, Maj- beurtenissen op de plek zelf. Soms staat een mo- Juist de plekken waar mijn familie in aanraking is
danek en Ravensbrück. De monsterlijke gebeurte- nument op een neutrale, ‘onschuldige’ plek. Vaak gekomen met de Holocaust zijn de abstracte plaat-
nissen zweven er nog rond als herinnering. is daar dan een praktische reden voor. sen, waar ogenschijnlijk niets te zien is. Op die
plekken is de geschiedenis wel te voelen als je je
In voormalig kamp Westerbork zijn nog alleen de Het bekendste voorbeeld is het Holocaust- ervoor openstelt.
fundamenten te zien van de barakken. Alleen het Mahnmal in Berlijn. Dit Denkmal für die ermordeten En zo ontstond een tweede onderzoek: de zoek-
76 77

41. Lijst met afbeeldingen
11 Uitzicht vanuit de isoleercel in het 23 Hek met waarschuwingsbord in 33 Auschwitz monument van Jan 41 Spelend kind op de spoorbaan in het 54 Auschwitz monument van Jan
voormalig Psychiatrisch ziekenhuis Auschwitz I (september 2011) Wolkers in het Wertheimpark gehucht Sobibor (september 2011) Wolkers in het Wertheimpark
Sinai Centrum Amersfoort Poort Arbeid Macht Frei’ in de Amsterdam (mei 2012) 42 Landschap in Concentratiekamp Amsterdam (mei 2012)
(december 2009) kleine burcht van Theresienstadt Monument de Vrouwen van Bergen-Belsen (januari 2012) 55 4 mei herdenking in de Hollandse
12 Aankomst en eerste confrontatie 24 Gaskamer met nep douchekoppen Ravensbruck op het Museumplein in 43 Landschap in Concentratiekamp Schouwburg in Amsterdam
met Auschwitz - Birkenau in concentratiekamp Majdanek in Amsterdam (mei 2012) Bergen-Belsen (januari 2012) (4 mei 2011)
(september 2011) Lublin (september 2011) Joods Verzetsmonument op 44 Landschap in Concentratiekamp 56 Vergane krans op de grond in
14-15 Hoofdpoort Auschwitz- Birkenau 26-27 Concentratiekamp Belzec in Polen de hoek van de Amstel en de Westerbork 2011) Bergen-Belsen (januari 2012)
(september 2011) Zwanenburgwal, aan de zijkant 45 Landschap in Concentratiekamp 57 Israëlische scholier zwaait met
(september 2011)
28 Grafsteen voor Margot en Anne van de Stopera in Amsterdam (mei Bergen-Belsen (januari 2012) Israëlische vlag op de grafheuvel in
16 Herdenkingssteentjes aan de Frank in Concentratiekamp Bergen 2012) 46 Asvijver in concentratiekamp Majdanek in Lublin (september 2011)
achterkant van de executieplaats in Belsen (januari 2012) 34 Monument met de 102.000 op de Auschwitz-Birkenau 58 Israëlische scholier draagt
Auschwitz I (september 2011) 29 Nationaal monument in appelplaats in Kamp Westerbork 48 Kroonluchter in de Portugese Israëlische vlag op het monument in
17 Vogel over het hek van doorgangskamp Westerborck bij 35 Denkmal für die ermordeten Juden Synagoge in Amsterdam tijdens de Majdanek in Lublin.
Concentratiekamp Majdanek in Hooghalem in Drenthe (2011) Europas in Berlijn Kristalnacht herdenking 59 Israëlische scholieren getooid met
Lublin (september 2011) 30 Monument in Majdanek 36 Holocaust Toren aan het einde (9 november 2011) Israëlische vlaggen gaan gezamenlijk
Trap vanuit het informatie centrum van de As van de Holocaust in het 49 Monument met de 102.000 op de zingend de gaskamer en het
18 Zelfportret met wachttoren van
van het Monument “Denkmal für Jüdisches Museum in Berlijn, appelplaats in Kamp Westerbork crematorium in concentratiekamp
Concentratiekamp Majdanek in die ermordeten Juden” in Centrum 37 Voetstappen in de sneeuw van 50 Bord van Sobibor naast de Majdanek in Lublin om een
Lublin (september 2011) van Berlijn (september 2012) Bergen-Belsen (januari 2012) spoorbaan (september 2011) ceremonie te houden bij de
19 Herbouwde gaskamer in Auschwitz 31 Monument aan de rivier de Eger bij 38-39 Het schuldig landschap van Overzicht van alle transporten naar verbrandingsovens.
I (september 2011) Theresienstadt Concentratiekamp Sobibor (4x) Sobibor (september 2011) 60 Israëlische scholieren houden
20 Hekken tussen de blokken in Monument op de gedenkplaats voor Foto 5: Landschap in de plaats 51 Pad naar de gaskamers nog een herdenkingsdienst bij de
Auschwitz I (september 2011) concentratiekamp Ravensbruck Farsleben in de deelstaat Saksen ‘Himmelweg’ in Sobibor grafheuvel van concentratiekamp
Toeristen voor de hoofdpoort in Memorial Tragende (Woman with Anhalt. Bevrijdingspunt van een van (september 2011) Majdanek in Lublin.
Auschwitz - Birkenau Burden) de dodentreinen uit Bergen-Belsen 52 4 mei herdenking in de Hollandse 61 Herdenkingsmuur voor slachtoffers
21 Resten van de opgeblazen Monument in concentratiekamp (februari 2012) Schouwburg in Amsterdam in Kamp Ravensbruck (januari 2012)
gaskamer van Auschwitz - Birkenau Bergen-Belsen, Lohheide Foto 6: Bomen langs het pad bij de (4 mei 2012) 62-66 Herdenking van de 67ste bevrijding
22 Poort Arbeid Macht Frei’ midden 32 Nationaal Dachau Monument in het Rampe enige kilometers buiten het 53 4 mei herdenking in de Hollandse van Bergen Belsen op 15 april 2012
in Auschwitz I Amsterdamse Bos (mei 2012) Concentratiekamp Bergen-Belsen. Schouwburg in Amsterdam 67 Landschap in Bergen-Belsen
Tentoongestelde blikken Ziklon-B Monument de Joodse Dankbaarheid 40 Spoorweg naar Sobibor (4 mei 2011) 69 Schaduw op plek waar de gaskamers
in Concentratiekamp Majdanek in in Amsterdam aan de Weesperstraat (september 2011) in Sobibor hebben gestaan.
Lublin (september 2011)
78 79

42. 80