1. Magdalena Zych
Ugory,
odłogi,
ziemia

2. niebieskich worków czekających na odbiór
przez gminną śmieciarkę wyłażą plastikowe
pudełka po śmietanie. Najwięcej osiemna�
stek, duże opakowania. To w tamtych malow�
niczych stronach półtora hektara w jednym
kawałku ma szansę pójść za milion. Widać
stamtąd połoniny, które dotąd podziwiały
krowy, a teraz jakiś miły resort spa przytuli
się do krajobrazowego parku i wyciśnie tro�
chę grosza z miastowych.
Słyszałam też historię o zamurowaniu są�
sieka pod Nowym Sączem. Rodzice umierają
z sędziwej starości, stary drewniany dom
przechodzi gruntowny remont, nienawiść do
dawnego życia i rodzinnych krzywd każe za�
murować pod nowym dachem strych z zawar�
tością: sąsiekiem, stępą, wialnią, całymi tymi
„dziadami”, które za bilety turyści podziwia�
ją na terenie sądeckiego parku etnograficz�
nego, sto metrów dalej. A ziemię po dziadku
kupił psychiatra z miasta, trochę zeszło na
działki dla siostrzeńców, pobudują się.
Ziemia porzucana, polewana trucizną.
Ziemia oddana krzakom i lasom. Ziemia
sprzedana na osiedla podmiejskich domków.
Rzeczy służące pracy z ziemią zamurowane.
Ludzie zeszli z pól, sprzedali zwierzęta.
3.
To samo przerabiali w zjednoczonej Europie,
tylko wcześniej. W jednoaktówce Felixa
Mitterera ze zbioru Czas odwiedzin3
jeden
z bohaterów przyjmuje córkę w domu dla
psychicznie chorych. Stary wypytuje o to,
jak sobie radzą, o psa, co został w domu.
W tle tyrolski zakątek zamieniony w kurort.
Na rodzinnym placu zięć pobudował hotel
i parking. Córka narzeka na brak śniegu,
3
F. Mitterer Czas odwiedzin, �������������������������tłum. E. Kalinowska, ����War�
szawa: Sic!, 1996.
ojciec „wariat” radzi, aby zaczęli hodować
świnie, to się odkują. To jednak biznes nie�
możliwy, turystom by przeszkadzało. Dowia�
dujemy się, dlaczego trafił do ośrodka: gdy
część jego pola poszła pod autostradę, tuż
przed uroczystym otwarciem nawiózł kilka
kilometrów obornikiem, co bezpowrotnie
zniszczyło nawierzchnię. A podczas otwiera�
nia drogi chodził z płachtą i siał na asfalt.
Wariat. A psa już dawno uśpili.
Do dziś w zmodernizowanej już Austrii ta
historyjka jest najpiękniejszym przykładem
ekoterroryzmu.
Trochę dalej od nas, chociaż i tak blisko,
skoro polskie oczy i w tamten krajobraz tak
licznie się wpatrują, Wielka Brytania. Gdy
w filmach-esejach Patricka Keillera z cyklu
o Robinsonie, fikcyjnej postaci niewidzial�
nego naukowca badającego brytyjski krajo�
braz, pojawia się pole z kombajnem, bądźmy
pewni, że to okolice jakiejś bazy wojskowej
albo rozległe monokultury, na których żadna
normalna pszczoła się nie utrzyma. Artysta
rozwija krytykę rodzimego krajobrazu i jego
treści i nie jest w tym działaniu osamotniony
(wspomnijmy choćby prace innej badaczki,
Marion Shoard, albo tegoroczną prezentację
prac Keillera w Tate Britain The Robinson Insti-
tute). Keiller zagłębia się w zamieszkiwanie
w krajobrazie, zagląda w czasy ogradzania
ziemi, a nawet geologiczną przeszłość grun�
tów, po czym powraca do współczesności,
kiedy to rynki rozdają karty. Bada, jak to jest
być u siebie, skoro owo „u siebie” zapadło
się pod ciężarem chęci zysków i smutku.
Geografka Doreen Massey w eseju towarzy�
szącym DVD z trzecią częścią cyklu zatytu�
łowaną Robinson in Ruins (2011) podkreśla, że
bohater bada także kwestię przynależności
krajobrazu. Film żongluje perspektywą
własności i zadaje pytanie: do kogo należy
ten kraj?
1.
Pascal Quignard napisał tekst zatytułowany
Nienawiść do muzyki1
. To esej o udręczeniu, jakie
sprawić może muzyka, o wykorzystaniu jej
przez nazistów, również o postaci kompo�
zytora Szymona Laksa. Estetyczne i etyczne
przemyślenia Quignard miesza z refleksją na
temat odpowiedzialności twórcy za dzie�
ło. Tytuł tego tekstu traktuję jak wytrych
i pytam, czy można nienawidzić ziemi? Czy
ziemia może się stać przyczyną cierpienia? Jej
brak, jej nadmiar, samo jej bycie i konieczność
zrobienia czegoś z nią lub nic nie robienia?
Ziemia, na którą się patrzy, wobec której stoi
się bezczynnie. Ziemia jako ciążące zobowią�
zanie po przodkach, ziemia jako nic. Ta sama,
która stanowi grunt pod stopami i podniebną
kreskę na horyzoncie, a uprawiana przynosi
plony, karmiąc ludzi i zwierzęta.
2.
Gdy byle rozmowa z ludźmi z powojennego
pokolenia zejdzie na wątki krajobrazu wiej�
skiego, skąd ich rodzice trafili do podkarpac�
kich miasteczek, słyszę oskarżenia, że „robić
im się nie chce”. „Im”, czyli rówieśnikom, co
zostali, ich dzieciom, co jeszcze nie wszyst�
kie wyjechały i nie rzuciły w diabły na wpół
rolniczego życia. Trudno znaleźć kogoś, kto
zgodziłby się nająć do pomocy w sadzie,
w polu, w ogródku. A jak już się kto godzi,
to profesjonalne zagony zrobi, ale i poleje
roundupem2
, żeby roboty było mniej.
A pod sklepem w Górzance padło, że „las
wejdzie niedługo do wsi”. Pastwiska niepo�
trzebne, siano niepotrzebne, z przydrożnych
1
P. Quignard, Nienawiść do muzyki, tłum. E. Wieleżyńska,
„Literatura na Świecie” 2004, nr 1–2, s. 141–161.
2
Herbicydowy środek zwalczający rośliny (chwasty),
produkowany przez amerykańską firmę chemiczną,
lidera w branży roślin modyfikowanych genetycznie.
autoportret 4 [39] 2012 | 13

3. 4.
Oczywiście nostalgia i apokaliptyczny wymiar
przywołanych obrazów są przerysowane. Nie
wszędzie tak jest: skrzętność wielkopolskiego
krajobrazu pierwszym dowodem na coś inne�
go. Piszę wyżej o znanych mi doświadczeniach
z południowej Polski. I choć wiem, iż wielu
wciąż prowadzi swe ojcowizny w nieokreślo�
ną przyszłość i że są miejsca, gdzie sprzedać
ziemię to wstyd, a kupić to honor, to nie mogę
przestać myśleć właśnie o tych, którzy mają te
rozterki gdzieś, albo tak im się tylko wydaje.
5.
W relacji Jana Słomki spisanej w pierwszej
dekadzie XX wieku w Dzikowie (wówczas
nadwiślańska i galicyjska wieś Tarnowskich,
przygraniczna z Królestwem Polskim, dziś
część Tarnobrzega) znajdziemy opis sposobu
uprawiania ziemi z czasów przed uwłaszcze�
niem: „grunta były zarośnięte, na środku
niwy rosły ciernie i chwasty różnego rodzaju,
perz wszędzie plenił się tak, że pług trudno
było do ziemi włożyć; nie brak też było dołów
z wodami i różnych nierówności. W stertach
zbożowych na niwach pańskich gnieździły się
świnie dworskie i chłopskie i nikt się o to nie
gniewał. Mało się wtedy o to troszczyli, aby
ciernie wykopać, grunt odwodnić, zrównać,
z chwastów i perzu oczyścić, zamiast łąki
były bagna. Blisko trzecia część ziemi leżała
odłogiem, nie uprawiona. Chłop był przyzwy�
czajony za pańszczyzny robić w gruncie jak
za szarwark, aby mu dzień zszedł, tak u sie�
bie, jak i we dworze, miał to na myśli, że to
wszystko gospodarstwo nie jego, więc spychał
tylko robotę z dnia na dzień”4
. Według Słomki
4
J. Słomka, Pamiętniki włościanina. Od pańszczyzny do dni
dzisiejszych, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza,
1983, s. 45 (rok 2012 Rada Miasta Tarnobrzega ogłosiła
Rokiem Jana Słomki w stulecie wydania Pamiętników…).
okolica dźwignęła się w jakości kultury rolnej
mniej więcej dwadzieścia lat po zniesieniu
pańszczyzny. Potem było już tylko lepiej.
Spytałam raz jednego czterdziestolatka,
wykształcenie wyższe humanistyczne (pasja),
pracuje jako elektryk (zawód), który regu�
larnie dojeżdża pomagać rodzicom na jedną
z opisywanych przez Słomkę wsi, czy ludzie
tam nienawidzą ziemi, skoro tak wielu jej nie
uprawia. Usłyszałam wzburzoną odpowiedź:
na wsi nikt nie pluje na ziemię!
Nie użyłam tych słów w pytaniu.
Sam ziemi od rodziców póki co nie chce. Wspo�
mina, jak uciekał na drzewo czytać książki
i jak pragnął, aby dali mu spokój z tą robotą.
I jeszcze przewija się gwałtowne zwożenie
siana nad ranem przed burzami, świątek, pią�
tek czy niedziela. Dziś podkarpacki standard
jest taki, że w niedzielę się w polu nie robi,
bo co ludzie powiedzą. Przynajmniej przestają
gadać, co w sklepie bierzesz, bo w okolicznym
lidlu czy biedronce anonimowo nakupisz, i ta�
nio, i nikt nie huczy, żeś nabrał towaru.
6.
Opublikowany niedawno raport GUS ze Spisu
Rolnego z 2010 roku znów pokazuje, jak trwała
jest pozaborowa struktura własności ziemi5
.
Podkarpacie, Małopolska i Śląskie to drobnica,
do dwóch hektarów, nieco na północ majątki
średnie, około dziesięciu hektarów, północny
zachód – wielkohektarowe, na wschodzie
głównie spore pastwiska. W stosunku do
poprzedniego, przedakcesyjnego spisu uprawa
ziemniaków zmniejszyła się o połowę, na
zachodzie Polski znacząco wzrosły uprawy
nastawione na rynek biopaliw. A na południu
5
Charakterystyka gospodarstw rolnych. Powszechny Spis Rolny
2010 r., Warszawa: GUS, 2012.
coraz więcej ziemi jest wyłączanej z jakiego�
kolwiek użytkowania.
Raport, posługując się w opisie danych jednost�
ką „klasy wielkości ekonomicznej”, stwierdza,
że „zaledwie 1% gospodarstw osiągnął wielkość
ekonomiczną 100 tys. euro i więcej”, natomiast
„60% gospodarstw należało do najniższych
klas wielkości ekonomicznej (0<2 tys. euro
45,2% oraz 2–<4 tys. euro – 16%)”6
. I właśnie
w gospodarstwach najsłabszych ekonomicznie
odnotowano najwyższy odsetek specjalizacji
w uprawach polowych. Dokument uwzględnia
również wpływ Wspólnej Polityki Rolnej na
sytuację polskiego rolnictwa i podkreśla, że
chociaż w początkowym okresie członkostwa
Polski w UE duża liczba małych gospodarstw
prowadzących ekstensywną produkcję była
postrzegana jako zjawisko niekorzystne, „to
w świetle nowych zasad WPR ta cecha pol�
skiego rolnictwa może stać się jego atutem”7
.
Za powód podano zaprzestanie traktowania go�
spodarstwa rolniczego jako miejsca produkcji
rolnej bez dbałości o otoczenie przyrodnicze
i kulturowe. Komentarzem do zmiany kierun�
ku WPR niech będzie wniosek z raportu „Pol�
ska 2030. Wyzwania rozwojowe” przygotowa�
nego przez doradców strategicznych premiera
Donalda Tuska o tym, że „zmiana struktury
zatrudnienia na obszarach wiejskich w naj�
bliższej przyszłości przyspieszy, gdyż niewy�
dajne rolnictwo jest przeszkodą w efektywnym
zagospodarowaniu siły roboczej”8
.
Połowa gospodarstw w Polsce produkuje na
własny użytek. Ten fakt bywa komentowany
jako skandal. Prof. Katarzyna Duczkowska-Ma�
łysz z SGH to autorka koncepcji wielofunkcyj�
6
Tamże. s. 175.
7
Tamże. s. 71.
8
H. Podedworna, Styl życia mieszkańców wsi, [w:] Polskie style
życia. Między miastem a wsią. V Kongres Obywatelski, red.
B. Łaciak, Gdańsk: Instytut Badań nad Gospodarką
Rynkową, 2010, s. 43.
autoportret 4 [39] 2012 | 14

4. nego rozwoju obszarów wiejskich polegającej
na motywowaniu ludzi, by nie tylko zajmowali
się rolnictwem, ale także szukali dochodów
poza nim. W lipcowy wieczór na falach radia
TOK FM apelowała: „Pora ustalić, kto to jest
rolnik! W Polsce to także ten, co przez ostatni
rok nic nie sprzedał, jest takich milion!
Efektywność polskiego rolnictwa jest taka,
że kilkanaście procent daje podaży 90% na
rynek, to przeważnie młodzi menedżerowie.
Średnie gospodarstwa albo podskoczą wyżej,
albo wypadną z rynku. Najliczniejsi tylko tyle,
że mają ziemię, te swoje ojcowizny, ale żyją
z czego innego, nie realizują zadań rolniczych.
Może chronią obszary wiejskie, niejako dla tu�
rystyki. Ale mając status gospodarstw rolnych,
nic nie wnoszą. Ile można zebrać z hektara
– przerażająca odległość dzieli nas od Unii!
Niedługo taniej będzie kupić za granicą płody
rolne, bo Polska nie należy do krajów o świet�
nych warunkach. I nieważne, czy mam półtora
hektara, czy więcej tylko, jaka jest technolo�
gia”. Zdaniem ekonomistki, „między 240 a 300
tysiącami gospodarstw modernizuje się samo,
bez przymusu, ale dwa i pół miliona będzie
stać w miejscu”9
. Postulaty tego stanowiska
to scalanie ziemi rozdrobnionej i tworzenie
gospodarstw, ale w znaczeniu podmiotów
gospodarczych.
W 2016 roku rynek ziemi zostanie dostosowany
do przepisów obrotu ziemią UE i wówczas zie�
mię w Polsce będzie mógł bez ograniczeń kupo�
wać każdy obywatel Unii Europejskiej. Dlatego
ceny ziemi rolnej rosną, choć innych gruntów
maleją. Ziemia – tak jak złoto i żywność na
światowych giełdach – stanowiąc realne po�
krycie wirtualnych przepływów finansowych,
9
Polscy rolnicy są gotowi płacić podatki – rozmowa
z prof. Katarzyną Duczkowską-Małysz z 10 czerwca
2009 r., portal Wirtualna Polska, http://wiadomosci.
wp.pl/kat,1355,title,Polscy-rolnicy-sa-gotowi-placic-
podatki,wid,11228142,wiadomosc.html (dostęp: 26 lipca
2012).
staje się obszarem gier i spekulacji. Minister
rolnictwa Stanisław Kalemba zapowiedział
tuż po objęciu stanowiska działania ochronne,
wyprzedzające sytuację, w której z powodu
cen ziemi w Polsce powiększenie gospodarstwa
będzie dla rolników niedostępne: „chcemy
maksymalnie rozdysponować grunty skarbu
państwa na własność dla polskich rolników
czy dzierżawców do 2016 r., gdy zostanie uwol�
niony rynek gruntów. […] Wiadomo, że kapi�
tał naszych rolników jaki jest, taki jest. Jak
uwolnimy obrót ziemi i będzie ona dostępna
dla rolników z całej Unii, to wtedy szanse na�
szych rolników będą mniejsze. W Niemczech
czy Francji obywatele innych państw nie mają
znaczącego udziału w gruntach. Każdy swojego
pilnuje”10
.
Być może Jerzy Stempowski poproszony o ko�
mentarz odesłałby nas do swojej Ziemi berneń-
skiej. Pisze tam, iż dzieje wiejskiego życia po�
winno się podzielić na czas przed komercjali�
zacją i po niej. W tym pierwszym ograniczona
możliwościami konsumpcji i przechowywania
podaż powodowała posiadanie czasu wolnego,
któremu nadawano sens pracą innego rodzaju,
zdobieniem, ulepszaniem, szukaniem nowych
rozwiązań: „Użytecznego i pięknego nie sposób
było tam od siebie oddzielić”11
. Wraz z pojawie�
niem się możliwości zysku (w pieniądzach)
i opuszczenia własnego stanu pojawiła się fru�
stracja, niezaspokojenie kolejnych pragnień,
które pozostają wiecznie gdzieś na horyzoncie.
Wracając do Powszechnego Spisu Rolnego
z 2010 roku, warto zauważyć, że w stosunku do
poprzedniego badania zmieniono sposób ewi�
dencji nieużytków (w tym gruntów zadrzewio�
nych i zakrzaczonych). W związku z tym nie
10
Kalemba: mam czyste ręce, rozmowa z ministrem rolnictwa
Stanisławem Kalembą, „Gazeta Wyborcza”, 13.08.2012.
11
J. Stempowski, Ziemia berneńska, Warszawa: Wyd. Zeszyty
Literackie, 2012, s. 29.
są widoczne w tabelach, weszły do kategorii
„pozostałe grunty”. Wprowadzono również po�
jęcie „dobrej kultury rolnej” – a więc rozporzą�
dzenia określające rytm upraw, ugorowania,
odległości pola od rowów i oczek koniecznej
przy używaniu nawozów (zachowanie gruntów
w dobrej kulturze rolnej daje możliwość korzy�
stania z dopłat UE). Zmiany te mają dostoso�
wać sposób opisu rzeczywistości rolnej do tego
obowiązującego w Unii Europejskiej.
Wreszcie będzie można się porównać.
7.
Co to znaczy, że „mają ziemię, mają te swoje
ojcowizny i nic nie wnoszą”?
Jak zapytać dziś o zarastające pola? I kogo?
I czy w ogóle to widać? Czy te pola, pastwiska,
cały ten krajobraz można już tylko podpisać
„nieruchomości”, „pod inwestycje” i wrzucić
na giełdę albo podzielić na małe działeczki?
O co chodzi w uprawie ziemi, o produkcję rol�
ną czy o coś jeszcze? Kosmos świata rolnicze�
go zmienia się nie od dziś, ale to dziś widać
puste miejsce po czymś mało uchwytnym.
Wiesław Myśliwski nazwał to kresem kultury
chłopskiej12
. Koniec z wyobraźnią, horyzon�
tem przekonań, językiem i koniec z pracą
na ziemi. Już nigdy nie będzie takiego lata.
Zniknął sens tej kultury, świat wewnętrznie
spójny, odchodził przez dekady, a teraz znika
też z krajobrazu. Dziś, choć nie od dziś, to, co
skojarzone z wsią, jest skrajnym obciachem.
Obrazisz kogoś, gdy wytkniesz, że przystojny
jak rolnik. Albo że herbatę gotują na wo�
dzie po pierogach. Przetacza się na łamach
codziennych gazet dyskusja wokół tożsamości
kultury codziennej i polskiej, tej stąd i u sie�
bie. Pytają się różni, do czego nam bliżej,
12
W. Myśliwski, Kres kultury chłopskiej, Warszawa: Prowin-
cjonalna Oficyna Wydawnicza, 2003.
autoportret 4 [39] 2012 | 15

5. z czego się wzięliśmy; pyta teatr, wyciągając
postać Jakuba Szeli13
. Pyta muzyka, sięgając
po pańszczyźniane pieśni chłopskie14
. Dworki
nam świat przysłoniły.
Liczne dowody, że życie wsi było w swej od�
mienności znaczące, można znaleźć w kolek�
cjach instytucji etnograficznych. Ale nie są to
dowody oczywiste. Wymagają użycia wyobraź�
ni i sporej wiedzy o etosie tego świata samo�
wystarczalności, ciężkiej pracy i ustalonego
porządku. Świata znienawidzonego, który
może najlepiej porzucić, zamienić w ugór i zo�
stawić odłogiem, a potem udawać, że nas tam
nigdy nie było?
8.
Więc kogo mam pytać o zarastające pola? Czy
pytać dzieci stamtąd, gdzie zarasta? A może
dziadków, rodziców? Starych kawalerów
z pobudowanymi nadaremno willami, których
nigdy nie zapełni dziecięcy głos, bo taki kawa�
ler to żadna partia? Weterynarzy? Listonoszy?
Pracowników banków spółdzielczych i skok-
-ów albo providenta? Busiarzy? Projektantów
ogrodów z Limanowej? Przedstawicieli han�
dlowych firm nasienniczych i sprzedawców
nawozów? Księży? Sołtysów? Ochotniczą Straż
Pożarną? Rolników do 35. roku życia, bo do
wtedy można dostać dotację? Facetów wystają�
cych pod sklepem? Wdów poutykanych przed
telewizorami? Może najlepiej wsiadać w au�
tokary w Mielcu, Dębicy, Rzeszowie i ruszać
na zachód, i słuchać o przyczynach? Pytać
handlarzy nabiałem bez kas fiskalnych na kra�
kowskich targach? Producentów brzoskwini,
moreli i czarnej porzeczki? Szefów giełdy rol�
nej? Baronów drobiowych? Starych i młodych
13
Spektakl W imię Jakuba S. reż. M���������������������������.��������������������������Strzępka, tekst P��������.�������Demir�
ski, Teatr Dramatyczny w Warszawie, premiera 2011 r.
14
Projekty muzyczne kolektywu R.U.T.A. Gore. Pieśni buntu
i niedoli XVI–XX w. (2011) oraz Na uschod. Wolność albo śmierć
(2012).
zbierających borówki/jagody? Może na skróty,
pytać etnografów i antropologów, może ci coś
wiedzą? Kogo dziś pytać o zarastające pola?
9.
Obcość doświadczenia życia wiejskiego była te�
matem dla etnografii od początku istnienia tej
dyscypliny, lekko licząc od ponad stu lat. Re�
lacje między grupami społecznymi zakreślały
horyzont nauki. Między innymi z tego źródła
powstało Muzeum Etnograficzne w Krakowie,
którego zbiory mogłyby pozwolić na poufałość
ze światem pracy na ziemi i z ziemią.
Zbiory dotyczą przeszłości. Rolnicy i pasterze
kontra ludoznawcy, etnografowie, etnolodzy
i antropolodzy. O ile w powojennej etnografii
i w kolejnych dekadach materialne emana�
cje kultury wsi znajdowały zainteresowanie
(w dużej mierze z racji obowiązującej strate�
gii naukowej i ideologicznej), to wraz z tzw.
zmianą paradygmatu u progu lat 80. już etno�
logia, nie etnografia, odwróciła się i od mate�
rialności, i od wsi jako tematu15
, nie szukając
interdyscyplinarności na polu kultury mate�
rialnej. Jakkolwiek istniały środowiska za�
interesowane kulturą wsi (badacze skupieni
wokół Polskiego Atlasu Etnograficznego, inni
publikujący w roczniku Polskiego Towarzy�
stwa Ludoznawczego „Lud”, na łamach „Et�
nografii Polskiej” czy w zeszytach – tomach
prac etnograficznych uniwersytetów), to ich
działalność nie przekładała się na wytworze�
nie nowego, wspólnego języka rozmowy na
temat kolejnych przemian życia ludzi związa�
nych z ziemią. Mimo rozwijanych przez Jacka
Olędzkiego czy Piotra Szackiego (etnografów
związanych z Państwowym Muzeum Etnogra�
ficznym w Warszawie) nowatorskich działań,
materialność i organiczność kultury uprawy
15
Wyjątkiem jest praca Ludwika Stommy Antropologia kul-
tury wsi polskiej XIX wieku, Gdańsk: Tover Press 2000.
ziemi pozostawała na dalszym planie. W la�
tach 90. refleksja antropologiczna obejmowa�
ła znaczące prace z zakresu religijności (np.
Joanny Tokarskiej-Bakir, Magdaleny Zowczak,
Anny Niedźwiedź). Pojawiły się inne prace
badające ogląd świata mieszkańców wsi.
Jednak niechęć do wzmacniania wrażliwo�
ści adeptów dyscypliny na materialną sferę
rzeczywistości pozostała. Język opisu kultury
wsi tamtego czasu także w wymiarze mate�
rialności przejęła ekonomia i socjologia16
. Gdy
prof. Zofia Sokolewicz pisała pracę magister�
ską o narzędziach rolniczych pod okiem Kazi�
mierza Moszyńskiego w 1954 roku, zajmowała
się wpływem przemian w technologii pracy
na jej organizację, nakład sił, efektywność17
.
Może dziś za pretekst takiej pracy uwzględ�
niającej refleksję nad materialnością spod
znaku antropologii rzeczy mógłby posłużyć
opryskiwacz do środków ochrony roślin albo
smartfon. Gdy pędzą przez pola klimatyzo�
wane maszyny Johna Deere’a, nie wiemy nic
o tym, jak wpływają na sens życia codzienne�
go ich użytkowników.
I choć uwaga etnologii powraca w obszar
codziennego życia wsi18
, a także bierze na
warsztat kulturę materialną19
, to sama ziemia
16
Komentarz ten został wyrażony w artykule M. Wie-
ruszewskiej Antropologia wsi – niedoszłe inspiracje Kazimiery
Zawistowicz-Adamskiej, [w:] Wokół społeczności wiejskiej. Etnogra-
fia Kazimiery Zawistowicz-Adamskiej – kontynuacje i inspiracje,
red. G. Karpińska, A.Nadolska-Styczyńska, „Łódzkie Studia
Etnograficzne”, 2011, t. L, s. 161. Z kolei w eseju Michała
Buchowskiego Etnografia/etnologia polska w okresie „realnego
socjalizmu” („Lud” 2011, t. 95) znajdziemy szeroko zarysowane
tło tej sytuacji.
17
Z. Sokolewicz, Moje życie naukowe można sprowadzić do
próbowania kolejnego klucza z wielkiego pęku, który dała mi teoria
poznania. Odpowiedzi na pytania Zbigniewa Jasiewicza, „Lud”,
2011, t. 95, s. 314.
18
M.in. T. Rakowski, Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy,
Gdańsk: Słowo/obraz terytoria, 2009; E. Baniowska,
Współczesna wieś karpacka w Polsce w aspekcie współdziałania
i pomocy wzajemnej, Warszawa: PAN, 2004.
19
Na przykład J. Barański, Świat rzeczy. Zarys antropologiczny,
Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007.
autoportret 4 [39] 2012 | 16

6. jako kategoria organizująca doświadczenie
życia nie skupia póki co uwagi badaczy20
.
Współczesne doświadczenie ziemi na wsi
pozostaje nierozpoznane przez muzea, nie ma
swojego odbicia w kolekcji. W niej, póki co,
mieszka przeszłość, i często milczy.
10.
W zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krako�
wie, w którym pracuję, oprócz listów i pamięt�
ników chłopskich (także wydanych drukiem),
są inwentarze, testamenty, zapisy, co kto ma,
komu przekazuje. Mam wrażenie, że przewija
się tam każda wieś z bliższej i dalszej okolicy.
Są relacje i rozmaitości z badań terenowych,
narzędzia, coraz bardziej nieme, ubiory, głów�
nie odświętne, liczne przykłady tzw. plastyki
obrzędowej, świadectwa pobożności. Wiele,
wiele śladów pracy rąk, wyczucia estetyczne�
go, dowodów samowystarczalności, inwencji
technicznej, horyzontów duchowych. Zdecydo�
wana większość organiczna, z tego, co wokół.
Odzież z roślin i zwierząt, narzędzia z drewna
i kamienia. Świadomość znaczenia zgromadzo�
nych przez pracowników muzeum zbiorów jest
niezbywalna. To świat, który od naszego dzielą
lata świetlne, a z drugiej strony to wciąż jakoś
20
Wyjątkiem są publikacje instytucji powołanych do
badania wsi, np. interdyscyplinarnego zespołu Insty�
tutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, gdzie wątek ten jest
poruszany, ale rzadko z antropologicznej perspektywy.
Praca Instytutu służy kształtowaniu polityki państwa
polskiego skierowanej wobec mieszkańców obszarów
wiejskich. Wśród aktualnych badań z zakresu aktywności
mieszkańców wsi zdarzają się również projekty, w których
wątek ziemi bywa po prostu pomijany. Na przykład
w raporcie „Młodzież na wsi” Pracowni Badań i Innowacji
„Stocznia” na zlecenie Polsko-Amerykańskiej Fundacji
Wolności (Warszawa 2011) uczestników nie pytano w ogóle
o pomoc/pracę w polu/ogrodzie. W badaniu ważna była
kategoria „działania” i „sieci społecznych”, ale zupełnie
pominięto relacje rodzinne. W przyjętej segmentacji
wątek pracy z ziemią pojawia się tylko w kontekście
„dzieci bogatych rolników”, nie ma go np. w najszerszej
kategorii „dzieci przeciętnych mieszkańców”.
nasz świat. Pod warunkiem że kolekcji postawi
się pytania, przekroczy melancholię, wyrazi
zgodę na błąkanie się bez odpowiedzi wśród
milczących kart katalogowych, na których
bywa że nie ma nawet minimalnych danych
budujących kontekst pochodzenia danego
przedmiotu, co tłumaczyć należy innymi niż
dziś wymogami opisu. Zagadka kolekcji jak
zagadka tożsamości?
Dziedzictwo materialne i niematerialne bywa
jednak śmiertelne, jak my. Koncepcja muzeum
jako sytuacji stwarzania nowego pożytku
z kolekcji, miejsca spotkania z ludźmi, którzy
za nią stoją, spotkań z innymi i z samym
sobą – taka praktyka (Muzeum Etnograficzne
w Krakowie wdraża ją od kilku lat) nie pozwa�
la na utratę sensu i przemieszczenie kolek�
cji w rejony tak egzotyczne, że aż martwe.
Tymczasem współczesna publicystyka pozwala
sobie na takie stwierdzenia: „Odejście chłop�
stwa nie będzie stratą dla kultury duchowej,
natomiast może być warunkiem szybszego
rozwoju kultury materialnej nowoczesnego
polskiego społeczeństwa. O ile w ogóle może
stać się nowoczesne ze swoim archaicznym
rodowodem i obciążeniem agrarnym”21
. Po tym
wystąpieniu pojawiła się polemiczna fala, ale
nie zmyła wyrażonego w niej przekonania. Oto
dźwigamy wiejski obciach na swym grzbiecie,
przygnieceni, nienadążający, niegodni nowo�
czesności. Co ma z tym poczuciem wspólnego
kolekcja Muzeum Etnograficznego?
Świadomość, że warto wciągać kolekcję
w rozmowę znalazła wyraz choćby podczas
Festiwalu Etnodizajnu: wystaw, dyskusji, prak�
tyki, wzornika (2009) czy wystawy Przejścia
i powroty (2011) zbudowanej na podstawie prze�
żyć i pamięci konkretnych osób. Wydeptując
dalej ścieżki pośród zbiorów, dochodzimy do
21
J.A. Majcherek, Hamulcowi modernizacji,���������������„Gazeta ������W�����ybor�
cza”, 8.08.2012.
miejsca, gdzie pada pytanie o rzeczy związane
z ziemią i jej miejscem w naszej kulturze. Stąd
dwa pomysły, podjęcie badań nad znaczeniem
ziemi dziś i opublikowanie zapisów doświad�
czenia ziemi dotąd nieprzedyskutowanego
jako całość.
11.
Jak się okazuje, w badaniach terenowych
prowadzonych w latach boomu na PRL-owską
wizję wsi wcale nie pojawiła się refleksja
rozmówców na temat ich ziemi. To, co było
oczywiste jeszcze w latach 70., dziś już takie
nie jest, wtedy jeszcze spójność bezrefleksyjnie
przylegała do sensu wiejskiego życia. Wtedy
to muzealnym etnografom objawiły się rzeczy,
których niezwykłość można docenić tak na�
prawdę dopiero teraz, budzące dzisiaj zdumie�
nie. W 1977 roku ogłoszono konkurs „Rolnik
i jego praca w twórczości ludowej”. Jaki to
moment dziejowy? Wiosną 1978 roku FSO uru�
chomiło produkcję poloneza, Sojuz-30 wyniósł
na pokładzie gen. Hermaszewskiego w kosmos
i wystartowała seria komiksów z Garfieldem.
Trzysta osiemdziesiąt osób zgłosiło swoje pra�
ce, konkurs promowano poprzez ośrodki kultu�
ry i na łamach „Gromady Rolnika Polskiego”,
współorganizatora22
. Szefem komisji konkur�
sowej był znawca sztuki ludowej Aleksander
Jackowski. Jury ogłosiło zwycięzców, o wybo�
rze decydowały autentyzm i poziom artystycz�
ny, oryginalność interpretacji tematu i jego
wymowa społeczna. Pięćset dwadzieścia jeden
prac z wystawy pokonkursowej w sierpniu
pojechało na Centralne Dożynki w Olsztynie
(współcześnie ta uroczystość odbywa się w Spa�
22
Dokumenty z konkursu „Rolnik i jego praca w twórczości
ludowej 1978” r. II/2968 Dział Dokumentacji Kontekstów
Kulturowych MEK. Dziękuję za pomoc i rozmowy Teresie
Biedzie, Marianowi Długoszowi, Barbarze Kożuch, Alicji
Małecie z Działu Dokumentacji Kontekstów Kulturowych
MEK oraz Dorocie Majkowskiej-Szajer.
autoportret 4 [39] 2012 | 17

7. le, zgodnie z przedwojenną tradycją). Główne
nagrody zdobyły (dwukrotność przeciętnego
wynagrodzenia) Ewelina Pęksowa z Zakopa�
nego (malarstwo na szkle) oraz Scholastyka
Krupowicz z Olsztyna (tkanina).
Wśród zgłoszonych prac znajdziemy płasko�
rzeźbę w drewnie Odrabianie dniówek pańszczyź-
nianych rolnika z Chyczy, sześćdziesięciolatka
Józefa Kaczmarka, albo Żniwa na pańskim
milicjanta z Rzeszowa, Władysława Gruszczyń�
skiego, wówczas czterdziestoletniego. Dozorca
z Krynicy, pod siedemdziesiątkę, Józef Citak
zgłosił pracę Deptanie kapusty, czterdziestola�
tek, elektromonter w PKP ze Świnic, Henryk
Bednarek – rzeźbę Chłop z grabiami. Edward
Daniel, sześćdziesięciolatek, rolnik spod Miel�
ca, z Rzędzianowic, przesłał obraz olejny na
płótnie Sprząd buraków z pola, czterdziestoletnia
Anna Ficoń, gospodyni z Wieprza z okolic By�
strej Żywieckiej – rzeźbę w drewnie Żniwiarka
z dzieckiem. Dobiegający sześćdziesiątki Wła�
dysław Kochalski, pracownik PGR-u z Janów
pod Kozłowicami zgłosił płaskorzeźbę Anioł
stróż pilnuje dziecko przy żniwach. Rzeźbę w drew�
nie Praczka zgłosiła kasjerka PKP z Zawidzy,
czterdziestoczteroletnia Katarzyna Kuczyńska.
Trzydziestoletni Roman Śledź, traktorzysta
z Malinówki przedstawił rzeźby Żeńcy i Mo-
dlitwa przed pracą. Kowal z Falkowa, po sie�
demdziesiątce, Józef Zganiacz, wysłał rzeźbę
Kobieta z sierpem. Anna Padoł, dwudziestopięcio�
latka z Paszyna, „rolnik i matka trójki dzieci
rzeźbiąca od roku”, zgłosiła trzy prace: Młocka,
Dostawa żywca i Tarcie zboża (dwoma kamieniami).
Antoni Zając, czterdziestopięcioletni magazy�
nier ze Starachowic, przygotował płaskorzeźbę
Miłość do ziemi.
Co w tym wszystkim niezwykłe i dziwi? Sztu�
ka, która potrafi wskazać coś mało uchwyt�
nego. Wyraźny w masie tych prac klimat
wyobrażeń i praktyk pracy człowieka z ziemią,
w konkretnej, przekazującej lata osobistego
działania i milczącej wiedzy pozie „tak się to
robi”. Widzę w nich nastrój i treść opowiada�
jące o doświadczeniu takiej pracy. Widzę też
dystans do samych siebie, właśnie gdy diabły
powożą traktorem, a kucająca za krową kobie�
ta czyta książkę. Sztuka wskazująca na relację
podmiotu z pogodą i krajobrazem, z innymi.
Wiele postaci robi coś ze snopkami, w różnych
pozach. Inni zgięci w łuki nad ziemniakami,
zamachnięci, skupieni. Trzymający narzę�
dzia. Albo sunący na wozach i na maszynach,
z dostojeństwem, jakie można zobaczyć, tylko
mijając autem junaka na konnym wozie, co to
się wpakuje na którąś z dróg krajowych. Bez
koszuli, z pełnym luzem, w swoim tempie,
skupionego na celu, podczas gdy reszta utyka
zagotowana w korku. W tych pracach widać
opowieść na serio, wywołaną konkursem,
ale wyrażającą coś prawdziwego o ludzkiej
egzystencji. Prace z tamtego czasu mówią nam
o godności i wartości tej kultury, w końcu
minionej, ale dostępnej i naszemu doświadcze�
niu. Doświadczeniu braku. Pustki w opowieści
o tym, skąd wzięliśmy się tacy tutaj. Skoro
tak wielu mieszkańców Polski pochodzi ze
wsi, to pytajmy o wieś, bo to pytanie o nas. Co
robiła nasza rodzina pięćdziesiąt, sto lat temu,
z czego żyli, co było dla nich ważne i co nam
przekazali?
12.
Wyobraźmy sobie taki konkurs dziś, na przy�
kład jako „chwyt badawczy”. Temat „Ziemia”.
Za kryteria znów przyjmijmy autentyzm i siłę
wyrazu. Zorganizujmy sensowne jury. Jak
przed laty, pieniądze na nagrody funduje Mi�
nisterstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
(wówczas dorzuciła się Cepelia, związki rolni�
cze i redakcja „Gromady”). Technika dowolna
– rzeźby, poezja, reportaż, utwory muzyczne,
instalacje wideo, filmy kręcone telefonami
komórkowymi, co chcecie. Działamy i nadsy�
łamy. Kilka kategorii wiekowych. Startować
mogą wszyscy: przedstawiciele handlowi,
gimnazjaliści, sprzedawczynie, bezrobotni,
rolnicy, przedszkolaki, urzędnicy, biznesmeni,
deweloperzy, maklerzy, kto chce. Porozmawiaj�
my z sobą o ziemi.
13.
Ten konkursowy „chwyt badawczy” to pomysł
na rozgrzewkę. Od 2011 roku MEK przygo�
towuje i rozwija wątek nowych badań nad
tematem ziemi i jej miejsca w naszej kulturze.
Rozglądamy się, słuchamy, co ludzie mówią,
patrzymy, co robią. Interesują nas zarówno
pierwszoplanowi bohaterzy tej opowieści (np.
działający z ziemią), jak i postaci dalszego
planu (np. inwestujący w ziemię czy artyści
biorący temat na warsztat), tym bardziej że
to perspektywy się przenikające. Jesteśmy
w trakcie tworzenia interdyscyplinarnego
zespołu, który odważyłby się na długie zaanga�
żowanie w niełatwy temat.
W pierwszej kolejności chodzi o zbadanie,
jakim językiem dziś mówi się o ziemi. Dawny
język rdzennych mieszkańców wsi (!) dru�
kował kwartalnik „Regiony”23
zawiadywany
przez Mariana Pilota, Rocha Sulimę, Wiesława
Myśliwskiego i Klemensa Górskiego. Opubliko�
wali przez niemal trzydzieści lat wiele głosów
z tamtego świata, dotąd niewydanych jako
zbiór. Do ukazania się tej całości chcielibyśmy
się przysłużyć.
14.
Około trzy lata po wspomnianym konkursie
i wystawie Piotr Borowski z grupką gardzienic�
kich przyjaciół jeździł saniami po Białostoc�
czyźnie, dając spektakle i nagrywając pieśni
i głosy napotkanej widowni. Jedna taka zima,
nieco ponad trzydzieści lat temu. W 2007 roku
23
Kwartalnik „Regiony” ukazywał się w latach 1975–2004.
autoportret 4 [39] 2012 | 18

8. artysta postanowił zwrócić nagrania ich
właścicielom lub rodzinie, gdyż wielu z nich
już odeszło. Gdy zdał sobie sprawę, z jaką
sytuacją ma do czynienia, zaczął filmować
bezradny brak pociechy w tym, co sobie
uświadamiali. Koniec pieśni, bo tak nazywa się
film, to dokument, w którym widzimy, jak
sens kultury ziemi zwija manatki, odchodzi
i cicho znika. To praca z ziemią nadawała
głosom barwę. Padają w filmie słowa „ten
umarł, ten wyjechał, ten umarł, ten wyje�
chał”. Słysząc melodie właściwie z zaświa�
tów, słyszymy komentarz jednego z bohate�
rów: „trzeba chwalić to, co mamy”.
Może dlatego warto zapytać dziś o ziemię?
I o wszystkie nasze dzienne sprawy? Cóż,
przyjm litośnie. Ugory, nieużytki, domki
z katalogów muratora, inwestycje w nie�
ruchomości i spa resorty. To o nas jest ta
piosenka.
15.
W książce Radical Hope. Ethics in the Face of Cul-
tural Devastation filozof i psychoanalityk Jona�
than Lear24
rozpatruje strategie wobec kresu
własnej kultury, rozważa indiańskie drogi
postępowania wobec nieuchronnej zmiany.
Drogę walki i adaptacji. Główna opowieść
zbudowana jest wokół wodza Indian Crow,
Plenty Coups. Dziś Crow mają kasyna i zasia�
dają w Kongresie, Siouxowie klepią biedę, ale
zachowali swój mit. Co lepsze?
16.
Końca lat 70. i początku 80. nie pamiętam, na
zdjęciach z wyprawy Borowskiego, gdyby do�
tarł na Podkarpacie, byłabym niemowlęciem
24
J. Lear, Radical Hope. Ethics in the Face of Cultural Devasta-
tion, Cambridge – Massachusetts – London: Harvard
University Press, 2006.
trzymanym w beciku. Wszystko z drugiej
ręki, już miejskiej. Ale w przywołanych rzeź�
bach, obrazach i głosach widzę brak, który
trzeba dziś od nowa opowiedzieć i czymś wy�
pełnić. Puste miejsce, które mi przeszkadza.
Chciałabym zapytać, dlaczego zarasta ziemia.
Dlaczego w języku jest już tylko miejsce na
„inwestycje w rynek nieruchomości” i słowa,
że „rolnicy, co nie sprzedają, nic nie wno�
szą”. Chciałabym zapytać o sens dzisiejszej
wsi, jej krajobrazu i jej mieszkańców. Zapytać
o to nieprzejrzyste, dławiące i ciemne teryto�
rium poza geografią, w nas.