1. Juhani Pallasmaa
Ilustracje: Anna Zabdyrska
Krajobrazy zmysłów
Dotykanie świata przez architekturę

2. Widzi czujący mój wzrok, czuje widząca ma dłoń.1 sensorycznych domen oraz integrującego je wręcz terroru, wzroku możemy historycznie
J. W. von Goethe egzystencjalnego zmysłu, architektura staje wyróżnić „podstępną i ślepą wrogość filozo-
wobec zagrożenia utraty swojej materialnej fów względem zmysłów”, której istnienia
Bo wszak tancerz czujny słuch − w palce stóp obecności, haptyczności i dotykowej intym- dowodził Nietzsche5. Max Scheler otwarcie
swych śle!2 ności: budynki zmieniają się bowiem w czy- nazywał tę postawę „nienawiścią do ciała”6.
Friedrich Nietzsche ste obrazy, przedmioty wizualnego uwodze-
nia. Jest również oczywiste, że bezkrytyczne Kultura konsumencka ma wyraźnie duali-
użycie technologii cyfrowych prowadzi do styczny stosunek do zmysłów oraz naszej
zaniedbywanie i nadużywanie zwiększenia dominacji odizolowanej siat- ucieleśnionej egzystencji. Z jednej strony,
zmysłów kówkowej wyobraźni i wynikającego z niej fundamentalny fakt naszej cielesnej egzy-
W teorii, nauczaniu i praktyce architek- poczucia dystansu, alienacji i nierealności. stencji w świecie, opartej na zintegrowanych
tury traktowano ją tradycyjnie jako formę zmysłach i procesach poznawczych, jest
artystyczną dla oka. Podczas gdy pierwotne Obecnie architektura aspiruje do tego, aby złośliwie zaniedbywany w obowiązującym
funkcjonalne, techniczne i ekonomiczne stać się obiektem podziwu lub zachwytu, obrazie ludzkiej kondycji. Z drugiej strony, je-
przesłanki budynku zdają się tracić swoje zamiast poszukiwać sposobu, w jaki można steśmy poddawani coraz większej manipulacji
znaczenie wraz z upływem czasu i zmianą by konkretyzować i integrować sens ludzkiej i wykorzystywani właśnie za pośrednictwem
warunków życia, na pierwszym planie nadal egzystencji, być „narzędziem konfrontacji naszych zmysłów. Owa nieszczęsna tendencyj-
pozostają jego właściwości wizualne. Nawet z kosmosem” − by odwołać się do stworzonej ność znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie
w naszej cyfrowej epoce budynki są nadal po- przez Gastona Bachelarda wymagającej defi- w różnych filozofiach edukacji oraz codzien-
strzegane jako obiekty estetyczne i ocenia się nicji metafizycznego zadania postawionego nej życiowej praktyce. Współczesny kapita-
je na podstawie ich jakości wizualnych. W rze- przed zwyczajnym domem4. Mimo to, obok lizm konsumencki niezauważenie rozwinął
czywistości dominacja wzroku i przemożnej wiecznie rozszerzających się racjonalnych, sprytne strategie „multisensorycznego marke-
wyobraźni na nim opartej nigdy wcześniej nie logicznych, praktycznych i technicznych tingu” i „nowej technokracji zmysłowości” dla
była mocniejsza niż w obecnej epoce techno- wymagań, architektura nadal ma spełniać celów zmysłowego uwodzenia i odróżniania
logicznie rozszerzonego oka i produkowanych swoje podstawowe mentalne i egzystencjalne jednych produktów od innych. Ta nabierająca
na skalę przemysłową wizualnych wyobrażeń, funkcje. Nasze materialne budynki są w spo- tempa komercyjna manipulacja zmysłami
zalewającego nas „nieprzerwanego strumienia sób nieunikniony jednocześnie strukturami ma na celu wytworzenie stanu „hiperestezji”,
obrazów” (jak adekwatnie opisywał obecną mentalnymi i albo nas alienują od świata, sztucznie wygenerowanej estetyzacji u dzisiej-
kondycję Italo Calvino)3. albo pomagają nam wzmocnić nasze egzy- szych obsesyjnych konsumentów7.
stencjalne oparcie. Hegemonia wzroku jest
W konsekwencji tego tendencyjnego akcen- głęboko zakorzeniona w historii zachodniej 5
F. Nietzsche, Wola mocy. Próba przemiany wszystkich warto-
towania wzroku, odizolowanego od innych kultury i filozofii. Obok hegemonii, lub ści, Warszawa 1993, ks. II, fragm. 259.
6
M. Scheler, Vom Umsturz der Werte: Abhandlungen und Auf-
sätze, s. 87–88. Cyt. za: D. M. Levin, The Body’s Recollection
1
J. W. von Goethe, Elegie rzymskie, V, przeł. L. Staff. 4
Por. G. Bachelard, Wstęp do poetyki przestrzeni, [w:] Współ- of Being, London 1985, s. 57 [tłumaczenie cytatów, o ile nie
2
F. Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra. Książka dla wszystkich czesna teoria badań literackich za granicą, red. H. Markie- zostało to podane inaczej – M. Ch.].
i dla nikogo, Kęty 2004, cz. III, rozdz. XV, §1. wicz, Kraków 1976, s. 387−388 oraz tegoż, Dom od piwnicy aż 7
D. Howes, Hyperesthesia, or The Sensual Logic of Late Capital-
3
I. Calvino, Dokładność, [w:] tegoż, Wykłady amerykańskie, po strych. Znaczenie schronienia, „Punkt” 1979, nr 8, ism, [w:] Empire of the Senses, ed. D. Howes, Oxford − New
Gdańsk − Warszawa 1996, s. 54−55. s. 135–156. York 2005, s. 281−303.
autoportret 3 [35] 2011 | 5

3. Sztuczne zapachy są dodawane do wszelkiego w przypadku społecznego idealizmu i em- diagnozy psychospołecznej patologii codzien-
rodzaju produktów i przestrzeni, a muzy- patii, które dały modernizmowi optymizm nego widzenia i krytycznego zrozumienia nas
ka potajemnie warunkuje nasze nastroje, i współczucie, a zostały zastąpione formali- samych jako istot wzrokowych”11.
począwszy od przestrzeni ulicznej i sklepów, styczną retoryką estetyki.
a na pojazdach i windach skończywszy. Wierzę, że wiele krytycznych i niepokojących
Zdarzały się nawet przypadki prób prawnego z powrotem do zmysłów aspektów architektury może dzisiaj zostać
stworzenia monopolu na markę dźwięko- W ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci długo- zrozumianych dzięki analizie epistemologii
wych i olfaktorycznych aspektów nierucho- trwałe zaniedbanie sensorycznej i zmysłowej zmysłów i dzięki krytyce okulocentrycznej
mości − zupełnie jak w wypadku prawnie istoty człowieka oraz lekceważenie, z jakim tendencji charakteryzującej naszą kulturę
chronionych wizualnych znaków handlo- traktowano ucieleśnione procesy związane jako całość, a architekturę w szczególności.
wych8. Bez wątpienia wkroczyliśmy w epokę z naszą egzystencją i poznaniem, doprowa- Poczucie alienacji, braku znaczenia i twar-
manipulowanych i obrandowanych wrażeń. dziły do powstania stopniowo rozszerzającej dości dzisiejszych budynków i miejskich
Próba opatentowania charakterystycznego się literatury poświęconej zmysłom i róż- krajobrazów może być w dużym stopniu rozu-
chropowatego dźwięku silnika harleya- nym wymiarom ludzkiej cielesności. Rola miane jako konsekwencja zaniedbania ciała
-davidsona jest przykładem tej nieustannie cielesności została gruntownie przebadana i zmysłów, braku równowagi w systemie sen-
wzmagającej się tendencji do tworzenia w studiach nad procesami myślowymi10. Rów- sorycznym oraz zaginięcia egzystencjalnego
marek. Markowa architektura, nastawiona nież w piśmiennictwie architektonicznym wymiaru architektury. Budynki, zamiast
na produkowanie przyciągających wzrok, oraz w edukacji ciało i zmysły zyskują coraz być metafizycznymi manifestacjami (jak
rozpoznawalnych i zapadających w pamięć większą wagę. To rosnące krytyczne nasta- było w historii), są zamieniane w estetyczne
obrazów, a zwłaszcza na wysunięcie na wienie łatwo dostrzec w stwierdzeniu filozofa i użyteczne obiekty mające bezwstydnie przy-
pierwszy plan osoby projektanta, jest kolej- Davida Michaela Levina: „Myślę, że rzeczą nosić zysk. Architektura często bezczelnie
nym przykładem sensorycznego wyzysku, właściwą jest rzucenie wyzwania hegemonii przejmuje funkcję maskowania politycznego
próby „kolonizacji za pośrednictwem two- wzroku, okulocentryzmowi cechującemu na- i ekonomicznego wyzysku. Obecnie budynki,
rzenia kanałów w «umysłowej przestrzeni» szą kulturę. Uważam, że musimy krytycznie zamiast wyzwalać nasze zmysły i wyobraź-
konsumenta”9. przebadać naturę wzroku, który góruje nad nię, często zawężają i kanalizują je pod
naszą dzisiejszą kulturą. Pilnie potrzebujemy kątem wykalkulowanych efektów.
Choć z trudem zdajemy sobie z tego sprawę,
obecnie żyjemy w epoce totalnej estetyzacji. 10
Na temat nowej krytyki zmysłów i ich świadomości
Sztuka oddzielonego oka z pewnością wy-
Wszystko jest jej poddane: architektura, zob. A. Montague, Touching: The Human Significance of the tworzyła narzucające się i prowokujące do
towary konsumpcyjne, osobowość i zacho- Skin, New York 1986; D. Ackerman, A Natural History of the myślenia struktury architektoniczne, ale
Senses, New York 1991; Modernity and the Hegemony of Vision,
wanie, polityka, nawet wojna. Poddany este- ed. D. M. Levin, Berkeley − Los Angeles 1993; M. Jay,
bynajmniej nie ułatwiła ludzkiego zakorze-
tyzacji powierzchowny urok zastąpił głębię Downcast Eyes: The Denigration of Vision in Twentieth Century nienia się w świecie, „powrotu człowieka do
istoty, społeczne znaczenia, a także wymiar French Thought, Berkeley − Los Angeles 1994; G. Lakoff, domu” − by użyć pięknego sformułowania
M. Johnson, Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and
techniczny. Sprawy mają się podobnie Its Challenge to Western Thought, New York 1999; Empire of the
Alda van Eycka, który pragnął ponownie osa-
Senses, ed. D. Howes, Oxford − New York 2005; J. Pallas- dzić architekturę w jej antropologicznych,
maa, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, London
8
Tamże, s. 288. 2005; M. Johnson, The Meaning of the Body: Aesthetics of
9
Tamże. Human Understanding, Chicago − London 2007. 11
D. M. Levin, dz. cyt., s. 205.
autoportret 3 [35] 2011 | 6

4. mentalnych i życiowych podstawach12. ny porządek od najwyższego do najniższego: klasyczna myśl grecka opierała pewność na
Należy jednak podkreślić, że – niezależnie wzrok, słuch, węch, smak i dotyk13. W miej- wzroku i widzialności. „Oczy bowiem [od]
od negatywnych tendencji natury ogólnej sce pięciu niezależnych i odizolowanych od uszu dokładniejsi świadkowie” – zapisał
– nadzwyczajnie zmysłowe, stymulujące siebie zmysłów psycholog James J. Gibson ka- Heraklit w jednym ze swoich fragmentów16.
i znaczące budynki nadal dziś powstają. tegoryzuje je w pięciu systemach sensorycz- Platon nawet dopatrywał się początków
Projekty te nie są nagłaśniane w globalnych nych: wizualnym, słuchowym, smakowo- samej filozofii we wzroku:
mediach, ale konstytuują ważny punkt zapachowym, orientacyjnym i haptycznym.
architektonicznego oporu wobec dzisiejszej Filozofia Steinerowska poszła o krok dalej, Moim zdaniem wzrok stał się dla nas przyczyną
erozji ludzkich i kulturowych wartości. argumentując na rzecz uznania istnienia największego pożytku, bo żadna z jakichkolwiek
dwunastu zmysłów14. Niedawno opubliko- dyskusji, które prowadzimy na temat wszech-
Liczni uczeni, filozofowie i pisarze wskazali wana książka The Sixth Sense Reader zawiera świata, nie mogłaby mieć miejsca, gdybyśmy nie
na tendencyjną dominację oka: w historii sugestię, iż istnieją 33 kategorie ludzkiego widzieli ani gwiazd, ani Słońca, ani Nieba. Teraz
kultury Zachodu w ogólności, w dzisiejszej doświadczenia zmysłowego15. Bez wątpienia zaś dzień i noc, miesiące i pory roku, zrównanie
rzeczywistości obrazów masowo produko- nasza świadomość otoczenia i przestrzeni i przesilenie dnia z nocą, i wszystko, co widzimy,
wanych przez przemysł zaś w szczególności. angażuje lub wymaga domen doświadcze- pozwoliło nam znaleźć Liczby, poznać Czas i badać
Cechą wzroku (a w rzeczywistości − wszyst- nia, które wychodzą poza klasyczną piątkę naturę wszechświata. Dzięki temu uzyskaliśmy
kich zmysłów), która była badana w o wiele zmysłów. Zmysły ruchu, równowagi, grawi- ten rodzaj filozofii, nad który bogowie nie dali
mniejszym stopniu, jest ukryta tendencja tacji i ciągłości czasowej, jak również zmysł nigdy rodzajowi śmiertelnemu większego dobro-
tego zmysłu do wzajemnego oddziaływania podmiotowości nie mogą być łatwo zaliczone dziejstwa, ani nigdy nie dadzą. Ja utrzymuję, że
oraz integrowania się z innymi zmysłowy- do pięciu zmysłów. Myśl średniowiecza fak- największe dobro mamy do zawdzięczenia oczom;
mi modalnościami. Długo oczekiwane zain- tycznie już rozpoznała szósty zmysł − zmysł wszystkim innym [zmysłom] zawdzięczamy dobra
teresowanie znaczeniem zmysłów doprowa- podmiotowości właśnie. mniejsze.17
dziło do postrzegania ich jako niezależnych
i oddzielonych od siebie domen, zamiast Uznawany za najszlachetniejszy ze zmy- Na dodatek, we wzrokowo ukierunkowa-
do zrozumienia naszej sensorycznej relacji słów, wzrok, był również wiązany z myśle- nej zachodniej myśli, niemal cała nasza
ze światem jako całkowicie zintegrowanej niem i z pojęciem prawdy i w ten sposób wiedza o dawnych kulturach jest zapisana
egzystencjalnej interakcji. udzielał im dodatkowego autorytetu. Już w porządku wizualnym, ludzka historia
„istnieje [raczej] w materii i przestrzeni,
hierarchia zmysłów aniżeli w czasie i dźwięku” – jak przeko-
13
S. Stewart, Remembering the Senses, [w:] Empire of the
Od czasów Arystotelesa dotyk był uważany nuje George Kubler w swojej książce The
Senses, dz. cyt., s. 61.
za najniższy ze zmysłów. To właśnie Stagi- 14
Antropologia i spirytualna psychologia oparta na Shape of Time18.
rycie przypisuje się stworzenie koncepcji badaniach nad zmysłami Rudolfa Steinera wyróżnia
12 zmysłów: dotyk, zmysł życia, zmysł ruchu, równo-
pięciu zmysłów i to on stworzył hierarchicz-
wagę, węch, smak, wzrok, zmysł temperatury, słuch,
zmysł języka, zmysł pojęciowy, zmysł ego. Por. 16
Heraklit, Fragm. B 101a.
12
„Architektura powinna ni mniej ni więcej jak asysto- A. Soesman, Our Twelve Senses: Wellsprings of the Soul, 17
Platon, Timajos, 47a−b, cyt. na podst. wyd. Platon,
wać w powrocie człowieka do domu”, cyt. za: Aldo van Stroud, Glos. 1998. Timajos. Kritias albo Atlantyk, Warszawa 1986.
Eyck, eds. H. Hertzberger, A. van Roijen-Wortmann, 15
The Sixth Sense Reader, ed. D. Howes, Oxford − New 18
G. Kubler, The Shape of Time, New Haven − London
F. Strauven, Amsterdam 1982, s. 65. York 2009, s. 24. 1962, s. 14.
autoportret 3 [35] 2011 | 7

5. Obniżona pozycja dotyku wynikała ze tkanki skórnej i wszystkie wrażenia senso- świata i nas samych. Łączymy się ze światem
spostrzeżenia, że można go odnaleźć ryczne są sposobami dotykania, a przez to najpierw przez zmysł haptyczny. Nawet per-
u wszystkich zwierząt. Według Arystotelesa w sposób zasadniczy są powiązane z tak- cepcje wzrokowe są włączone w haptyczne
dotyk jest potrzebny do b y c i a, natomiast tylnością. Nasz kontakt ze światem ma kontinuum podmiotu; moje ciało pamięta,
pozostałe zmysły są niezbędne do osiągnię- miejsce na granicy podmiotu i dokonuje się kim jestem i jakie miejsce zajmuję w świecie.
cia d o b r o b y t u19. Myśli średniowieczna, poprzez wyspecjalizowane części otaczającej W momencie przebudzenia ze snu bohater
renesansowa i oświeceniowa nadal uzna- nas membrany oraz jej ekstensje i projek- W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Pro-
wały węch, smak i dotyk za przynależne do cje. Zmysły są zdumiewającymi przedłuże- usta rekonstruuje swoją tożsamość i poło-
domeny zwierząt20. Ten ściśle zhierarchi- niami fizycznego ludzkiego ciała: „Dzięki żenie poprzez złożoną pamięć własnych
zowany, moralistyczny pogląd przetrwał do wzrokowi dotykamy słońca i gwiazd”22. Do żeber, kolan i ramion26. Cudowna spójność
dziś, a trzy niższe zmysły są postrzegane tego metaforycznego i poetyckiego stwier- i ciągłość świata nie mogą pochodzić z naszej
jedynie jako prywatne sensoryczne funkcje. dzenia filozofa należy dodać, że możemy wrodzonej fragmentarycznej wyobraźni wi-
Tym niemniej względne role zmysłów są nauczyć się rozróżniać pewną liczbę kolo- zualnej, ponieważ nasze wzrokowe doświad-
kulturowo określone i można zaobserwować rów za pomocą skóry na naszych plecach23. czenie świata jest wiecznie zmieniającą się
znaczące różnice w sposobach, na jakie róż- Poza tym nasze zmysły są technologicznie i przesuwającą mozaiką fragmentarycznych
ne zmysłowe modalności są wyrażane i uży- rozszerzane, wspierane i wzmacniane. obrazów; świat jest utrzymywany z pew-
wane w różnych kulturach. W niektórych
kulturach prywatne zmysły dotyku i węchu Skóra i zmysł dotyku są kluczowe dla „filo- 26
M. Proust, W poszukiwaniu straconego czasu. W stronę
spełniają istotne funkcje społeczne w okre- zofii zmieszanych ciał”24 Michela Serresa: Swanna, Warszawa 1974, s. 12.
ślonych sytuacjach. W kulturze zachodniej „W skórze, przez skórę, świat i ciało dotykają
zmysł dotyku wychodzi powoli na pierwszy się, definiują ich wspólną granicę. Przygod-
plan po dwóch tysiącach lat panowania ność oznacza wzajemny dotyk: świat i ciało
wypaczonych i tendencyjnych poglądów na spotykają się i pieszczą skórę. Nie lubię mó-
jego temat. Odkrywamy wreszcie i zaczyna- wić o miejscu, w którym istnieje moje ciało,
my akceptować fakt, że − historycznie rzecz jako o lokalizacji; wolę mówić, że rzeczy się
biorąc − najniższy ze zmysłów może się stać mieszają. [...] Skóra wchodzi pomiędzy rzeczy
najważniejszym z nich. ze świata i powoduje ich zmieszanie”25. Waż-
niejsze od faktu, że dotyk wytycza granicę,
prymat dotyku jest to, że jest on trybem sensorycznym, któ-
Wszystkie zmysły, ze wzrokiem włącznie, są ry faktycznie integruje nasze doświadczenie
ekstensjami doświadczenia taktylnego; na-
wet Arystoteles opisuje smak i wzrok jako 22
M. Jay, cyt. za: D. M. Levin, dz. cyt., s. 130.
23
J. Turrell, Plato’s Cave and Light within, [w:] Elephant
formy dotyku21. Zmysły są specjalizacjami
and Butterfly: Permanence and Change in Architecture, ed.
M. Heikkinen, Jyväskylä, 9th Alvar Aalto Symposium
2003, s. 144.
19
S. Stewart, dz. cyt., s. 61. 24
S. Connor, Michel Serres’ Five Senses, [w:] Empire of the
20
Tamże, s. 62. Senses, dz. cyt., s. 322.
21
Tamże, s. 61. 25
M. Serres cyt. za: tamże.

6. nością w całości za sprawą zmysłu haptycz- integracja zmysłów Jakości zmysłowe, takie jak dotyk i smak czy
nego i zmysłu świadomości. Moje czujące Poprzez wzrok nie tylko dotykamy, ale także wzrok i słuch, posiadają jakość estetyczną,
zmysłowe ciało jest naprawdę pępkiem uogólniamy, projektujemy, doświadczamy jednak nie w oderwaniu jedne od drugich, lecz
mojego świata, ale nie jako punkt widzenia słuchowych, zapachowych i smakowych jako- we wzajemnych powiązaniach – jako współdziała-
w perspektywie centralnej, ale raczej jedyny ści wizualnych przedmiotów percepcji. Poza nie, a nie jako proste i odrębne całości. Poza tym
punkt integracji, odniesienia, pamięci i wy- tym wszystkie nasze percepcje i wrażenia po- powiązania te nie zamykają się w obrębie jednego
obraźni. „Jestem tym, co znajduje się wokół zostają w nieustannej, choć niezauważonej, rodzaju: barw z barwami i dźwięków z dźwiękami.
mnie” – twierdzi Wallace Stevens27. „Jestem relacji ze wspomnieniami, snami i wyobraże- [...] Oko, ucho lub inny narząd zmysłowy to jedy-
przestrzenią, w której jestem” − dodaje Noel niami. Percepcja zawsze jest aktem kreatyw- nie kanały, przez które całość reakcji dochodzi do
Arnaud28. „Jestem swoim światem” – podsu- nym, nie istniejemy w obiektywnym świecie, skutku. [...] To nieprawda, że przy oglądaniu obra-
mowuje Ludwig Wittgenstein29. ale w świecie przez nas samych stworzonym. zu jakości wizualne odgrywają same przez się lub
Zmysły są zintegrowane w pełne doświad- w świadomości rolę centralną, a inne jakości są do
Nasze zmysły nie są wyłącznie pasywnymi czenie świata i podmiotu − w zmysł egzy- nich doczepione w roli pomocniczej lub jako sko-
receptorami bodźców; są procesami, które stencjalny. Być może najbardziej znaczącą jarzenia. Nic nie mogłoby być dalsze od prawdy.
aktywnie i nieustannie rozciągają się, z naszych percepcyjnych i poznawczych [...] Kiedy za pośrednictwem oczu, jako pomocy
poszukują, egzaminują i kształtują całość zdolności jest nasze bezpośrednie i przedko- przyczynowej, dostrzegamy płynność wody, chłód
świata i nas samych. Nasze zmysły i nasze gnitywne ujmowanie atmosferycznej jakości lodu, twardość skał lub nagość drzew w zimie,
cielesne bycie są ośrodkami niemej wie- przestrzeni, miejsc i lokalizacji. Wydaje się, nie ulega wątpliwości, że to inne jakości, niż te
dzy i w sposób fundamentalny kształtują że widzimy całości, zanim zaobserwujemy właściwe dla oka odgrywają główną i kontrolują-
bycie-w-świecie. Wszystkie nasze zmysły − lub zobaczymy detale31. Rainer Maria Rilke cą rolę w naszej percepcji. Jest również pewne,
podobnie jak nasze bycie − „myślą” w tym używa przepięknego poetyckiego terminu w stopniu, w jakim cokolwiek pewne być może, że
sensie, że otrzymują oraz przetwarzają Weltinnenraum, „wewnętrzna przestrzeń świa- jakości optyczne nie wybijają się same przez się na
informacje i całkowicie ujmują skompliko- ta”, na określenie świata zinternalizowanego plan pierwszy, a jakości dotykowe i wzruszeniowe
wane egzystencjalne wydarzenia. Filozofia lub zintrojektowanego (by użyć psychoanali- nie są jedynie doczepionym do nich dodatkiem.
średniowieczna zidentyfikowała szósty, tycznego terminu) przez nasz zmysł egzy- [...] Wszelka jakość zmysłowa zmierza, z powodu
unifikujący zmysł, zmysł podmiotowości, stencjalny32. swych powiązań organicznych, do rozprzestrze-
poprzez który podmiot rozpoznaje siebie niania się i łączenia z innymi jakościami.33
jako siebie. Michel Serres wiąże bezpośred- W swojej doniosłej książce z 1934 roku Art As
nio ową zdolność do samoświadomości ze Experience John Dewey podkreśla wagę wymia- Filozof nie odnosi się tutaj do w jakiś sposób
skórą i z władzą dotyku30. ny i gry dokonującej się pomiędzy zmysłami: wyjątkowej ludzkiej zdolności synestezji,
która na przykład pozwala komuś słyszeć ko-
lory jako dźwięki albo widzieć muzykę jako
kolory. Mówi tutaj o najzwyklejszej i pod-
27
W. Stevens, Theory, [w:] tegoż, The Collected Poems, New 31
Zob. J. Pallasmaa, Space, Place and Atmosphere: Periph-
York 1990, s. 86. eral Perception in Existential Experience, niepublikowany stawowej jakości sensorycznych perceptów,
28
Cyt. za: G. Bachelard, dz. cyt., s. 137. maszynopis 2011.
29
L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, Warszawa 32
L. Enwald, Lukijalle [Do Czytelnika], [w:] Rainer Maria
1997, 5.63 Rilke: The Silent Innermost Core of Art: Letters 1900−1926, 33
J. Dewey, Sztuka jako doświadczenie, Wrocław 1975, s. 146,
30
S. Connor, dz. cyt., s. 323. Helsinki 1997, s. 8. 148−150.
autoportret 3 [35] 2011 | 9

7. które wzajemnie się penetrują i tworzą pełne pełnię i życie w taki sam sposób, w jaki obra- czonych przez różne, pozornie niewspółmier-
doświadczenie egzystencjalne wiążące świat zy Claude’a Moneta, Pierre’a Bonnarda czy ne kanały sensoryczne. Normalnie radzimy
i postrzegający go podmiot w jedną nieroz- Henriego Matisse’a wywołują pełne wrażenie sobie z życiem w ujednoliconym i ciągłym
dzielną całość. Pozwalają nam one na życie przeżytej rzeczywistości. świecie, podczas gdy w przypadku pewnych
w „tkance świata”, by użyć mocnego wyraże- sensorycznych i mentalnych zakłóceń − jak
nia Maurice'a Merleau-Ponty’ego34. Nie tylko Dzisiejsze badania prowadzone w ramach w schizofrenii − ta integracja jest tracona.
widzimy, słyszymy, czujemy i smakujemy neuronauk, potwierdzając przypuszczenia
świat, dotykamy go, ale istniejemy i żyjemy filozofów, dostarczają coraz więcej informa- doświadczanie architektury
w jego tkance. cji o niezwykłym powiązaniu i interakcjach Chociaż architektura była i jest postrzegana
różnych sensorycznych obszarów mózgu38. przede wszystkim jako dyscyplina wizualna,
Merleau-Ponty ponadto zdecydowanie Nieoczekiwana elastyczność naszego systemu przestrzenie, krajobrazy i budynki są w rze-
opowiada się za istotną integracją zmysłów: sensorycznego stała się szczególnie widoczna czywistości przeżywanymi multisensorycz-
„Moja percepcja nie jest zatem sumą wzro- w badaniach nad zdolnościami osób niewi- nymi doświadczeniami. Zamiast postrzegać
kowych, taktylnych i słuchowych danych: domych. Jak twierdzi Oliver Sachs: „świat krajobraz czy budynek jako zaledwie obraz,
postrzegam w sposób totalny całym sobą, uj- niewidomego, oślepłego może być, jak się konfrontujemy go jednocześnie ze wszystki-
muję unikatową strukturę rzeczy, unikatowy wydaje, szczególnie bogaty w formy pośred- mi pozostałymi zmysłami i przeżywamy jako
sposób bycia, który przemawia do wszystkich nie − stany międzyzmysłowe, metamodalne, część naszego egzystencjalnego świata, a nie
moich zmysłów jednocześnie”35. Bachelard dla których nie mamy właściwych określeń. jako przedmiot czy obraz znajdujący się na
nazywa wręcz tę sensoryczną interakcję [...] I wszystkie one stapiają się w jeden zewnątrz nas. Nasz zewnętrzny krajobraz
„polifonią zmysłów”36. fundamentalny zmysł, głęboką uważność, po- jest wypełniony tą samą „tkanką świata”,
wolną, niemal uchwytną uwagę, zmysłowe, z której sami jesteśmy zrobieni. Każdy
„Zmysły przekładają się na siebie nawza- intymne bycie jednym ze światem, od które- krajobraz i budynek ma swoje słuchowe,
jem, nie potrzebując do tego tłumacza, go wzrok, z jego szybką, migotliwą, gładką haptyczne, olfaktoryczne i smakowe jakości,
rozumieją się nawzajem, bez pośrednictwa jakością, nieustannie nas odciąga”39. Ten które nadają percepcji wzrokowej poczucie
idei” – twierdzi Merleau-Ponty37. Również argument uznanego lekarza, że wzrok raczej realności, pełności i żywotności.
każde głębokie dzieło architektury ma swoje zapobiega naszej intymnej więzi ze świa-
słuchowe, haptyczne, zapachowe i smakowe tem zamiast umożliwiać nam tę fuzję, jest Co najważniejsze, nieświadomy zmysł do-
jakości: nadają one przedmiotowi percepcji najbardziej godnym uwagi i prowokującym tyku jest ukryty we wzroku. Poprzez wzrok
myślenie argumentem dla nas, architektów. dotykam materiałów, powierzchni i krawę-
dzi świata i osądzam ich haptyczne jakości.
34
Merleau-Ponty opisuje swoje rozumienie tkanki świata
w eseju The Intertwining – The Chiasm [w:] Visible and the
Prawdziwym cudem naszej percepcji świata Przestrzeń jest doświadczana jako gościnna
Invisible, ed. C. Lefort, Evanston 1969. „Moje ciało jest jest jej kompletność, ciągłość i stałość − nieza- i przyjemna albo niegościnna i agresywna
z tej samej tkanki co świat [...] i co więcej [...] ta tkanka leżnie od fragmentarycznej i nieciągłej natury − właśnie w zależności od tych nieuświa-
mojego ciała jest ze światem dzielona” (tamże, s. 248).
35
M. Merleau-Ponty, The Film and the New Psychology, [w:]
naszych poszczególnych percepcji zapośredni- domionych wrażeń dotykowych. Znaczący
tegoż, Sense and Non-Sense, Evanston 1964, s. 48. jest fakt, że brak jakości architektonicznej
36
G. Bachelard, Poetyka marzenia, Gdańsk 1998, s. 14. 38
O. Sachs, The Mind´s Eye: What the Blind See, [w:] Empire of jest wyraźniej odczuwany jako haptyczne
37
M. Merleau-Ponty, Fenomenologia percepcji, Warszawa the..., s. 33.
odrzucenie albo podrażnienie skóry aniżeli
2001, s. 256. 39
J. Lusseyran, cyt. za: tamże, s. 36.
autoportret 3 [35] 2011 | 10

8. błyskawicznie doświadczamy jej multisenso- Zamiast estetyzacji budynków i manipulacji
rycznie, ponieważ stanowi ona część przeży- doświadczeniami sensorycznymi, zadaniem
wanego przez nas świata i wchodzi w dia- architektury jest emancypacja naszych
log z naszym zmysłem egzystencjalnym, zmysłów, wzmocnienie naszej egzysten-
historycznością i wspomnieniami. Z kolei cjalnej podstawy i poczucia rzeczywistości.
w naszej pracy projektowej zazwyczaj kie- Zadaniem architektury jest wzmacnianie
rujemy się przede wszystkim wizualnymi, naszego zmysłu przyczynowości i realnego
koncepcyjnymi i abstrakcyjnymi jakościami zamiast tworzenia świata fantazji i fikcji.
budynku. Więcej nawet: mamy w zwyczaju Parafrazując wielkiego rumuńskiego rzeźbia-
myśleć o naszych budynkach jako o oddzie- rza Constantina Brâncuşiego, chciałbym po-
lonych od żywego świata lub od absolutnej wiedzieć, że „architektura musi nam dawać
jedności rzeczy w realnym doświadczeniu. poczucie życia, wrażenie oddechu”40. Zmysł
Owa podzielona architektoniczna świa- rzeczywistości i podmiot, wzmocniony
jako negatywny sąd oka. domość wydaje się wyjaśnieniem tego, i upoetyczniony przez zmysłowe artystyczne
Dzisiejsza wirtuozerska architektura dlaczego tworzone przez nas budynki są po- wyobrażenia, jest również w stanie wyzwolić
może być ekscytująca dla oka czy intelektu, zbawione ludzkich jakości, które chcieliśmy naszą zdolność do marzenia, wyobrażania,
ale nasz obejmujący wszystko zmysł egzy- ulokować w projekcie. Historyczne i wer- pragnienia. Znacząca architektura zawsze
stencji często ją odrzuca. Nie akceptujemy nakularne budynki zazwyczaj pojawiały się odwraca uwagę od siebie i kieruje ją ku świa-
tych budynków jako części tkanki rzeczy- bezpośrednio w samej tkance przeżywanej tu, w którym żyjemy, ku nam samym i ku
wistości, w której mieszkamy. rzeczywistości albo też w gęstej interakcji poetyckim rzeczywistościom życia.
z przeżywanym światem i siłami tradycji
Stając wobec krajobrazu czy budynku, w przeciwieństwie do dzisiejszego oddzie- Gdyby ciało było prostsze i bardziej oczywiste, niż jest,
natychmiast zajmuję go moimi nieświa- lenia projektowania i budowy, teorii i życia nikt by nie pomyślał, że mamy umysł.41
domymi projekcjami ciała, a jednocześnie oraz odłączonej i oddalonej atmosfery Richard Rorty
przestrzeń osadza się we mnie. Tak jak cyfrowego studia architektonicznego, które
mieszkam w mieście, tak i miasto mieszka coraz częściej bardziej przypomina gabinet tłumaczenie z angielskiego: michał choptiany
we mnie. Zachodzi nieustanna wymiana; prawnika aniżeli warsztat rzemieślnika.
Niniejszy esej zawiera wątki z wystąpienia Autora na
staję się częścią naturalnej lub architekto- Moim zdaniem nawet w epoce wirtualnych Drugim Biennale Wysp Kanaryjskich „Architektura,
nicznej przestrzeni, a ona staje się częścią i cyfrowych rzeczywistości my, architekci, Sztuka i Pejzaż”, 2 marca 2009 roku.
mnie. Prawdziwie głęboki budynek oferuje nadal musimy polegać na zdumiewających
mi swoją aurę i autorytet; ja projektuję ludzkich zdolnościach sensorycznego do-
swoje emocje na budynek, a on mi je z ko- świadczania i wyobrażania. Tylko poprzez
lei zwraca. naszą wyobraźnię i zmysł współodczuwania
jesteśmy w stanie wymyśleć architekturę
Jako architekci stajemy wobec fundamen- w jej pełnej multisensorycznej i żywej isto- 40
Cyt. za: E. Shanes, Constantin Brancusi, New York 1989,
s. 67.
talnej dwoistości doświadczenia. Kiedy sty- cie. I tylko dar wyobraźni może zamienić 41
R. Rorty, Philosophy and the Mirror of Nature, Evanston,
kamy sie z żywą architektoniczną całością, nas we współczujące i etyczne istoty. NJ 1979, s. 239.