Jeugdzorg: maatschappelijke participatie van jongeren You are succesful when you pay tax! Eén van de centrale doelstellingen van de jeugdzorg is dat elke jongere de kans krijgt om zich te ontwikkelen tot een evenwichtige en zelfstandige volwassene. Als we het discours in de media tot ons door laten dringen, lijkt het alsof de jeugdzorg deze doelstelling in het geheel niet waar maakt, en het tijd is voor een majeure stelselwijziging. B&A heeft de afgelopen jaren vanuit verschillende perspectieven een kijkje in de keuken van de jeugdzorg mogen nemen. Bundeling van deze inzichten levert een ander, genuanceerder beeld en oplossingsrichting op. Het hele artikel zoals geplaatst in het blad Jeugdbeleid (2010, nr. 1)

1. You are succesful when you pay tax!
ANKE VAN BECKHOVEN, MAARTEN CRUMP, JAAP GEERLOF, PETER VAN DER LOOS *
Het is zwaar weer in de jeugdzorg. Lees de krant er maar op na. De jeugdzorg
THEMA
staat synoniem voor lange wachttijden, personeelsproblemen en falende uitvoe-
ring. De bestuurlijke reflex is een vraag om meer geld.
De auteurs zijn van mening dat de oplossing in een andere richting moet wor-
den gezocht. In de jeugdzorg dient maatschappelijke participatie van jongeren
centraal worden gesteld. Dit vraagt om een aangepaste visie op de jeugdzorg,
een andere organisatie van de uitvoering, een verdergaande professionalisering
en een integrale aanpak die jeugdigen begeleid op weg naar school en werk: 45
nummer 1, 2010
You’re succesfull when you pay tax!. Hiervoor moet de jeugdzorg uit haar isole-
ment worden gehaald.
Jeugdbeleid
Eén van de centrale doelstellingen van digen, hun ouders en het gezin de
de jeugdzorg is dat elke jongere de zorg krijgen waar zij recht op hebben,
kans krijgt om zich te ontwikkelen tot maar dat op een groot aantal punten
een evenwichtige en zelfstandige vol- verbeteringen moeten worden doorge-
wassenen. Als we het discours in de voerd om te kunnen spreken van een
media tot ons door laten dringen, optimale situatie, zoals integratie
lijkt het alsof de jeugdzorg deze doel- met jeugd-LVG en jeugd-GGZ, proces-
stelling in het geheel niet waar benadering naast indiciatiestelling,
maakt, en het tijd is voor een majeure preventie, en integrale aanpak1.
stelselwijziging. We hebben de afge- Wij zien dat het jeugdzorgstelsel
lopen jaren vanuit verschillende per- vooral werkt voor enkelvoudige pro-
spectieven een kijkje in de keuken van blematiek. In de kern is dat 80-85 pro-
de jeugdzorg mogen nemen. Bunde- cent van de gezinnen en kinderen.
ling van deze inzichten levert een Recent onderzoek (Focus op een zelf-
ander, genuanceerder beeld en standige toekomst) schets een somber
oplossingsrichting op. beeld van de slagingskansen van
jeugdzorgjongeren in het onderwijs
Jeugdzorg voldoet en op weg naar werk. Van de ruwweg
De evaluatie van de Wet op de jeugd- 30.000 in het onderzoek betrokken
zorg laat zien dat de Wet op de jeugd- jongeren van 16 en 17 die jaarlijks in
zorg ertoe heeft bijgedragen dat jeug- de jeugdzorg terechtkomen, wordt ca.
* Drs Anke van Beckhoven is werkzaam als adviseur bij ZWIND, drs Maarten Crump en drs
Peter van der Loos zijn beiden werkzaam als adviseur bij B&A, en drs Jaap Geerlof is mana-
ging partner van B&A.

2. 90 procent herplaatst in het onderwijs schouwt niet zo veel aan de hand is.
dan wel blijft op school. Een substan- De zorg richt zich te zeer op de proble-
tieel deel valt later weer terug in het men bij kinderen, die veelal hun oor-
hulpverleningscircuit om diverse re- zaak hebben in het gezin in plaats van
denen en mislukt op school. Twee- op de ouders waar de feitelijke
derde van de overige jongeren die di- ondersteuningsvraag ligt.
rect aan het werk wil, stroomt uit De koers waarvoor in de jeugdzorg-
zonder zinvolle dagbesteding en kolom is gekozen, is centralisering
wordt uiteindelijk doorverwezen naar van de indicering en professionalise-
THEMA
de gemeenten, die doorgaans geen ring van de doorverwijzing. Naast de
passend antwoord hebben voor deze positieve effecten (het herkennen van
jongeren. veel jongeren met problemen en het
bedienen van veel jeugdigen) heeft
Naar binnen gekeerd deze ontwikkeling de medicalisering
Het geheel van instanties dat zich in in de hand gewerkt. Verwijzingen lei-
Nederland bezighoudt met de verle- den tot lange doorlooptijden en uit-
46
ning van en de verwijzing naar zorg val. Jeugdigen die eenmaal in het sys-
nummer 1, 2010
aan jeugdigen is complex. Onderwijs, teem zijn opgenomen hebben tot in
zorg en welzijn zijn los van elkaar ge- lengte der dagen een negatief stem-
organiseerd en de (jeugd)zorg is bo- pel. De jeugdzorg heeft zich ontwik-
vendien opgedeeld in kolommen. Een keld tot een stelsel waarbij efficiency
Jeugdbeleid
jeugdige die ziek is, moet naar de en beheersing centraal staan. Als ge-
huisarts/GGD, een jeugdige met ver- volg van de focus op de efficiency van
standelijke beperkingen gaat naar de de zorg heeft het de afgelopen jaren
jeugd-lvg, een jeugdige die overlast ontbroken aan de aandacht voor de
veroorzaakt gaat naar Bureau Jeugd- effectiviteit van zorg vanuit het bre-
zorg of justitie en een jeugdige met dere perspectief van de toekomstige
een psychiatrische aandoening gaat participatie van jongeren.
naar de jeugd-ggz. Het wordt voor een
jeugdige met een combinatie van Actieve participatie
voornoemde kenmerken al redelijk Het hogere doel ‘actieve participatie
Jeugdzorg werkt lastig om de juiste zorg te vinden. van (jeugdzorg)jongeren’ moet lei-
vooral voor De wijze van financiering van de ver- dend worden. Dit doel moet worden
enkelvoudige schillende delenproble- zorgsysteem
Jeugdzorg werkt vooral het
voor enkelvoudige van verankerd in de Wet op de jeugdzorg.
versterkt de huidige verkokering.
matiek Het systeem, de organisatie van de
problematiek
Daarbij geldt nog dat om voor geïndi- uitvoering en de aanpak van de pro-
ceerde zorg in aanmerking te komen fessional moeten daaraan worden
er hoge toegangsdrempels zijn inge- aangepast. Noodzakelijke ingrediën-
bouwd. Voor de lichte van voor- ten van die aanpak zijn:
noemde varianten is de jeugdige aan- Maximaal de jeugdige binnen het re-
gewezen op het voorliggend veld en guliere onderwijs houden;
dat is veelal de lokaal preventieve zorg Inzetten op preventie;
van de gemeente, dat versnipperd is – De school verbinden aan de lokale/
georganiseerd en zijn preventieve regionale arbeidsmarkt;
taak niet voldoende waarmaakt. Hier – De zorg koppelen aan school en bin-
komt nog bij dat bij veel kinderen zelf nen het gezin;
in de (jeugd)zorg er op de keper be-

3. – De zorg faciliterend organiseren aan komen en zijn beperkingen zo min
het participatietraject van jongeren; mogelijk blokkeren bij het toewer-
– Één gezin, één plan, één begeleider; ken naar dit perspectief. Zorg moet
– Jongeren ook beoordelen op kwalitei- een afgeleide zijn van werken aan
ten en zien als potentiële volwasse- toekomstperspectief. Dit leidt tot
nen met talenten die ontwikkeld meer gerichte en meer gedoseerde
moeten worden. zorg. Voorop moet staan dat de
Er zijn allerlei organisaties en instel- jongere een coping strategy kan
lingen in de jeugdzorg, maar die zijn ontwikkelen met de bagage die hij
THEMA
niet erop gericht problemen voor te heeft om zijn perspectief te realise-
zijn en kinderen te helpen op de ren.
plaatsen waar ze ook rondstappen. 3 Het zwaartepunt van dit traject
We laten ze nu eerst uit het systeem moet nadrukkelijk bij de jongere
vallen en dan gaan we kijken wat we en diens ouders liggen. Alle profes-
kunnen doen. Als een docent op het sionele ondersteuning is aanvul-
VSO constateert dat een kind niet lend hierop. Om ondersteuning te
47
meekan in de klas, moet hij naar de kunnen bieden is het van groot be-
nummer 1, 2010
kamer ernaast kunnen lopen waar lang om te begrijpen hoe de con-
een hulpverlener zit, bijvoorbeeld een text van het gezin ingrijpt op de
schoolmaatschappelijk werker, die ter jongere en welke inzet daar nodig
plekke met het kind en de ouders aan is om de jongere in staat te stellen
Jeugdbeleid
de slag kan en die zorgt dat het kind te werken aan zijn perspectief.
actief op school kan blijven. Wij plei- 4 We zien bij deze jongere dat zij en
ten voor zorg als een Arbodienst-faci- het gezin in contact komen met
liteit binnen het onderwijs, gericht professionals uit meerdere stelsels,
op het kind. gelijktijdig dan wel volgtijdelijk.
Juist bij deze jongeren is het van
Outcome belang een persoonlijke band op te
Wij willen sturen op outcome. De out- bouwen. De huidige gefragmen-
come voor alle betrokken partijen is: teerde praktijk biedt deze mogelijk-
economische zelfstandigheid van de heid niet of onvoldoende. Daar-
jongere. Hiervoor is het volgende naast zien we dat het aanbod niet Bij jeugdzorg
nodig (we richten ons hierbij gemaks- het perspectief van de jongere als staan efficiency
halve alleen op de jeugdzorg): vertrekpunt heeft en daarmee on- en beheersing
1 Het vertrekpunt zijn de talenten en gericht, onsamenhangend, ]onge-
-
centraal
vermogens van jongeren, daarop Bij jeugdzorgongefaseerd is. Hier is
ciency en en staan effi
doseerd beheersing cen-
wordt voortgebouwd in de context traal op nodig.
regie
van de gezinssituatie. Vanuit de 5 Om je staande te kunnen houden
vermogens, motivatie en het op de arbeidsmarkt is een aantal
verantwoordelijkheidsgevoel van basale vaardigheden nodig:
jongeren wordt het perspectief uit- ‘werknemersvaardigheden’. Het
gebouwd (empowerment). gaat om begrijpen hoe je je als
2 Om het pad te bewandelen naar werknemer verhoudt tot je baas en
economische zelfstandigheid is het je collega’s, inzien wat de conse-
van belang aan een perspectief te quenties zijn van je ziekmelden, in
werken, waarbij de vermogens van staat zijn je verbaal en schriftelijk
de jongere maximaal tot zijn recht te uiten. De meeste jongeren heb-

4. ben door hun opvoeding, het on- gere nodig heeft op de arbeids-
derwijs en hun sociale omgeving markt en wie de jongere begeleidt
geen beeld van wat hier onder ver- zich deze eigen te maken.
staan wordt. Voor jongeren uit de 6 De ondersteuning die er is, houdt
jeugdzorg, die vaak uit een insta- te snel op. Dat kan door wettelijke
biele gezinssituatie komen en en beleidsmatige leeftijdsgrenzen
gedragsproblemen hebben, is ‘goed (18, 23 en 27) zijn, het kan ook
werknemerschap’ niet zo vanzelf- komen door de veronderstelling dat
sprekend. Onderwijs en jeugdzorg als de jongere een baan heeft de
THEMA
bieden voor deze jongeren onvol- jeugdzorg haar handen terug kan
doende houvast. Het is ook ondui- trekken. Deze jongeren hebben
delijk wie hierin (jongere/ ouders/ langer ondersteuning nodig, an-
jeugdzorg/ onderwijs/ werkgever) ders houdt de eerste baan na een
welke verantwoordelijkheid heeft. paar weken al weer op. Nazorg is
Duidelijk moet worden welke moet deze groep essentieel.
voor een jobcoach komen
Voor werk en jeugdzorg
werknemersvaardigheden een jon-
48
nummer 1, 2010
m
Veel jeugdigen met ADHD-kenmerken groeien uit tot succesvolle bur-
Jeugdbeleid
gers. Natuurlijk ze zijn druk, ondernemend, impulsief en ze wisselen
snel van aandachtsfocus, maar ze kunnen juist door deze kenmerken
uitgroeien tot die succesvolle burgers. Verantwoordelijke en zorgzame
ouders kunnen samen met de geboden professionele ondersteuning
aan de ouders en de omgeving (meestal het onderwijs) de positieve
ontwikkeling van het kind met de ADHD-kenmerken bevorderen.
Het is onze stellige overtuiging dat het met de meeste kinderen in
zorg zo kan verlopen. Het professionele aanbod van de jeugd-
hulpverlening, de jeugd-ggz en de hulpverlening aan licht verstande-
lijk gehandicapten is goed in staat de beperking en aandoening niet
Voor werk en leidend te laten zijn in de ontwikkeling van het kind. Zo hebben we in
jeugdzorg moet het onderzoek Combinaties van zorg bij jeugdigen 2 vastgesteld dat 90
een jobcoach procent van de kinderen in zorg gebruik maakt van één zorgvorm of
een stabiele combinatie van speciaal onderwijs en een behandel-
komen
setting vindt (het negatieve beeld in de media dat alles in de (jeugd)-
zorg misgaat, verdient correctie).
Echter, indien het (gedrag van het) kind met ADHD kenmerken wordt
geproblematiseerd, zowel door de ouders als op school, en/of het kind
terecht komt in de verkeerde zorgkolom, dan kan een negatieve spi-
raal worden ingezet die de ontwikkeling van het kind ernstig kan
schaden. Dit geldt zeker als er in het gezinsysteem zelf al de nodige
risico´s aanwezig zijn. Het is niet behulpzaam als ouders - als gevolg
van armoede en sociaal isolement, middelengebruik, psychiatrische
problematiek of beperkte verstandelijke mogelijkheden - moeite heb-
ben met de pedagogische opgave. Uit het onderzoek Combinaties van
zorg bij jeugdigen hebben we moeten concluderen dat het zorg-

5. systeem rond het kind en het gezin hopeloos te kort schiet als we te
maken hebben met een meervoudige problematiek.
De jeugdige met de ADHD-kenmerken kan worden geproblematiseerd,
met als gevolg dat het perspectief van deze jeugdige ernstig geschaad
wordt, terwijl deze ADHD-kenmerken ook de voedingsbodem van een
individueel succes kunnen zijn. Wij pleiten er voor om juist de kwali-
teiten van de jongeren als uitgangspunt te nemen en daarmee te wer-
ken aan een perspectiefvolle toekomst.
THEMA
Coördinerend professional als duidelijk is dat volgens zowel jon-
De jeugdzorg moet zich openstellen gere, werkgever als jobcoach de jon-
om voor kwetsbare jongeren te komen gere in staat is om zijn positie op de
tot arrangementen met een hoger arbeidsmarkt duurzaam te behouden.
maatschappelijk en persoonlijk rende- Hij traint tevens de jongere op
ment voor de jongeren en tegen lagere werknemersvaardigheden. Hij stemt
49
(maatschappelijke) kosten. Tegelij- de zorg voor jongere en gezin vanuit
nummer 1, 2010
kertijd moet de jeugdzorg in staat zorgverzekeraar, lokaal preventieve
worden gesteld deze aspecten te inte- veld (WMO) en geïndiceerde jeugd-
greren in haar primair proces. We zorg (Wet op de jeugdzorg, AWBZ) op
zien hierboven ook dat de jeugdzorg elkaar af. Hij wordt gefinancierd van-
Jeugdbeleid
niet de enige partij is die deze jonge- uit provinciaal gefinancierde jeugd-
ren zullen tegenkomen op weg naar zorg (Wet op de jeugdzorg), AWBZ en
de arbeidsmarkt. Tegelijkertijd moe- lokaal preventief jeugdbeleid (WMO).
ten alle partijen vanuit hetzelfde per- Jobcoaches maken onderdeel uit van
spectief werken en hun aanbod op el- regionale pool en zijn niet verbonden
kaar afstemmen en het liefst in de met een van de betrokken zorg- of
uitvoering integreren. Tijdens de rit onderwijspartijen
is er iemand nodig die hierop toeziet Jongeren worden gelabeld
wat ze vooral níet kunnen
en de jongere van begin (het eerste Urgentie
moment waarop de jongere door een De instroom van het aantal jongeren
instantie als ‘kwetsbaar’ wordt geï- met een zwakke positie op de arbeids- Jongeren worden
dentificeerd) tot eind (het moment markt neemt gestaag toe met zo’n 5-6 gelabeld wat ze
waarop werkgever, jongere in de rol procent per jaar. Deze toename ver- vooral níet kun-
van werknemer en professional zien taalt zich in de druk op het bijzonder
nen
begeleiding om te komen tot duur- onderwijs, de lange wachtlijsten in de
zame economische zelfstandigheid jeugdzorg en in de GGZ en het uit-
niet meer nodig is) begeleidt. We stel- dijen van de WAJONG-populatie.
len daarom voor om een coördinerend We hebben het over kwetsbare jonge-
professional in te zetten. Deze profes- ren. Voor deze jongeren is de ontwik-
sional richt zich op de volgende keling naar volwassenheid niet van-
taken. zelfsprekend: deze jongeren zijn in
Hij begeleidt jongere vanaf de indica- problemen gekomen, hetzij door hun
tie dat het om een kwetsbare jongere eigen toedoen of erfelijke aanleg voor
gaat (‘vindplaats’ zal vaak onderwijs gedragsstoornissen, maar vaak ook
en/of jeugdzorg zijn) tot en met de door ontoereikend ouderschap. Zij
arbeidsmarkt. Hij trekt zich pas terug komen in een situatie terecht waarin

6. op de weg naar een stabiel zelfstandig aan te spreken, beperken zich tot
bestaan vele hobbels en bochten geno- kleinschalige initiatieven en worden
men moeten worden. Deze jongeren door de jeugdzorg niet altijd met en-
bouwen in de overgang naar volwas- thousiasme tegemoet getreden. De
senheid niet vanzelfsprekend een kans dat we een verloren bevolkings-
duurzame arbeidsrelatie met hun cohort creëren met de persoonlijke,
werkgever op. economische en maatschappelijke
De ontzuiling en individualisering schade van dien is levensgroot.
heeft als neveneffect dat jongeren Ook het onderwijs blijkt met name
THEMA
steeds meer worden teruggeworpen voor (kwetsbare) jongeren die prak-
op de opvoedingsstructuur van het tisch georiënteerd zijn niet altijd het
kerngezin. De extended family en ontwikkelingskader te bieden om hen
buurtzorg die 20 jaar geleden nog ge- voor te bereiden op een economisch
meengoed was als hulpstructuur in de zelfstandig bestaan.
opvoeding van jeugdigen zijn op vele Laten we niet vergeten dat kwetsbare
plaatsen niet meer aanwezig. Tegelij- jongeren wel degelijk het vermogen
50
kertijd brengt de toenemende econo- hebben om van toegevoegde waarde te
nummer 1, 2010
mische competitie met zich mee dat zijn op de arbeidsmarkt. Het gaat
op de arbeidsmarkt steeds stringen- erom hun vermogen en motivatie
tere eisen worden gesteld aan de eisen scherp in beeld te krijgen en te koppe-
waaraan de beroepsbevolking moet len aan de vraag van de arbeidsmarkt,
Jeugdbeleid
voldoen. Voor de groep jongeren die en om deze jongeren in staat te stel-
met een zwakke positie op de arbeids- len met alle nodige werknemers-
markt toetreden, zullen de kansen er vaardigheden de arbeidsmarkt op te
de komende jaren niet beter op wor- stappen. Daar ligt de toekomstige uit-
den. Het adagium dat de krapte op de daging voor onderwijs, zorg, arbeids-
arbeidsmarkt ook voor deze groepen toeleiders en het bedrijfsleven om
wel een oplossing zal bieden, zien we samen jongeren aan het werk te krij-
niet uitkomen. Werkgevers zullen op- gen en te houden.
teren voor andere oplossingen Daarom is het tijd voor actie voor ie-
(zzp’ers, arbeidsinstroom vanuit an- dereen die verantwoordelijkheid heeft
dere, Oost-Europese, landen). en kan nemen om te zorgen dat
De urgentie om jeugdzorgjongeren kwetsbare jongeren in de toekomst
klaar te stomen voor de arbeidsmarkt, zich kunnen ontwikkelen tot volwaar-
te zorgen dat ze met startkwaliteiten dig burger die een bijdrage kan leve-
kunnen toetreden, is dan ook groot. ren aan de toekomst van ons land.
Labelen Noten
De werkelijkheid is dat juist deze 1 . http://www.bmc.nl/files/
groep jongeren gevangen lijkt in een uploads/
hulpverleningsysteem waar zij vooral Evaluatie_Wet_op_de_jeugdzorg_single_pages.
worden gelabeld op grond van wat ze pdf
niet kunnen, wat ze mankeren en 2 http://www.jeugdengezin.nl/
overwegend aangesproken worden kamerstukken/2009/onderzoek-
door therapeuten en hulpverleners. combinaties-van-zorg.asp
Pogingen van de ‘buitenwereld’ om
deze groep jeugdigen op hun talenten