1. Батлав. Сургалтын албаны дарга.
Проф. Ю. Намсрай
Сурган хүмүүжүүлэх зүй -I
хичээлийн хөтөлбөр
Хичээлийн нэр: Сурган хүмүүжүүлэх зүй-I
Индекц: ED203
Кредит: 3,0
Судлах улирал: I
Залгамж холбоо: Англи хэл заах арга, Сэтгэл судлал
Мэргэжил: Англи хэлний багш, Монгол солонгос хэл багшийн II анги
Хөтөлбөрийн үндэслэл: XXI зууныг хүн төрөлхтний глобальчлалын зуун гэж үзэж
байгаатай холбогдуулан сургалтын шинэ тогтолцоог хөгжүүлэх, сургалтын талаарх үзэл
баримтлал, техник, технологи, итгэл үнэмшил, үнэт зүйлс өөрчлөгдөж байна. Тиймээс
орчин үеийн сургалтанд бодит чадвартай, бүтээлч иргэн болж төлөвшихийн тулд
нийгэмших явцдаа суралцах үйл ажиллагааг зохион байгуулах хандлага чиглэгдэж байна.
8. Зорилго: Сурган хүмүүжүүлэх зүйн үндсэн ойлголт, ухагдахуун ба өнөөгийн áîëîâñðîëûí чиг
хандлага, хөгжлийн талаар, багшийн мэргэжлийн онцлог, ѐс зүй, мэргэжлийн арга барилûã
эзэмшүүлэх.
9. Агуулга: Сурган хүмүүжүүлэх ухааны үүсэл, судлах зүйл, зорилго, зорилт, ухагдахуун,
ñурган хүмүүжүүлэх судалгааны тухай ойлголт, түүний бүтэц, аргууд, монгол ардын сурган
хүмүүжүүлэх зүй, бие хүний хөгжил, төлөвшлийн тухай ойлголт, эрдэмтдийн үзэл
баримтлал, хүүхэд гэж хэн бэ? áоловсрол судлалын тухай ойлголт, судлах зүйл, зорилго,
боловсролын агуулга, стандарт, сургалтын төлөвлөгөө түүний бүтэц, агуулга, хөтөлбөр
түүний бүтэц, үнэлгээ, àнги удирдсан багш, багшийн хөдөлмөр зохион байгуулах, ñурган
хүмүүжүүлэх зарчим, ñурган хүмүүжүүлэх зүйн ажлын арга, хэрэгсэë.
10. Оюутны эзэмших мэдлэг чадвар: Сурган хүмүүжүүлэх зүйн талаар нийгмийн
шаардлагаын түвшинд нийцэхүйц, сургалтын хөтөлбөр, хичээлийн стандартад заагдсан
түвшний онолын болоод арга зүйн мэдлэг эзэмших.
11. Хэрэглэгдэхүүн: ñóðàõ áè÷èã, íîì çîõèîë, ñýòã¿¿ë, судалгааны материал, òåõíèê õýðýãñýë,
èíòåðíýò вэб.
12. Үнэлгээний оноо:
100 оноо
Ирц, Хичээлийн идэвхи,
20
Семинар, явцын шалгалт
20
Бие даалт
30
Улирлын шалгалт
30
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1

2. 13. Сэдэвчилсэн төлөвлөгөө
ДОЛОО
ХОНОГ
1-р
2-р
3-р
4-р
5-р
6-р
7-р
8-р
Хичээлийн сэдэв
Сурган хүмүүжүүлэх зүйн
үүсэл хөгжил, судлах
зүйл, зорилго, ач
холбогдол
Сурган хүмүүжүүлэх
судалгааны тухай
ойлголт, түүний бүтэц,
аргууд
Боловсрол судлалын
тухай ойлголт, судлах
зүйл, зорилго
Сургууль, түүний үүрэг,
үйл ажиллагаа
Багш мэргэжил, түүний
онцлог, шаардлага
Анги удирдах ажлын
онол аргазүйн үндэс
Хүүхэд, түүний онцлог,
хөгжил
Хүүхэд бие хүн болж
төлөвших нь
9-р
Эцэг эхийн сурган
хүмүүжүүлэх алдаа
10-р
Хүүхдийн нийгэмшихүй
11-р
Хүүхдийн сурах үйл
ажиллагаа, бүтэц,
агуулга
Сурган хүмүүжүүлэх үйл
явц, түүний мөн чанар
Боловсролын агуулга,
стандарт
Сургалтын төлөвлөгөө,
түүний бүтэц, агуулга
Сургалтын хөтөлбөр
/кèððèêþëèì /түүний
бүтэц, агуулга үнэлгээ
Лекц үргэлжлэл
12-р
13-р
14-р
15-р
16-р
Гэрийн даалгавар
Бие даалт
Монгол ардын сурган
хүмүүжүүлэх зүй
Орчин үеийн сурган
хүмүүжүүлэх зүй, ардын
сурган хүмүүжүүлэх зүй 2ын
уялдаа холбоо, онцлог
Боловсролын салбарт гарч
буй өөрчлөлт шинэчлэл
Сургуулийн хөгжлийн асуудал
ба өнөөгийн сургууль
сурагчдын нүдээр
Багшийн ѐс зүй, ѐс зүйн хэм
хэмжээ, дүрэм агуулга
Ангийн багш- ангийн ажлын
төлөвлөгөө, агуулга
Явцын сорил
Хүүхдийн насны үечлэлийн
сурган хүмүүжүүлэх агуулга,
ач холбогдол
Бие хүний хөгжлийн үндсэн
чиглэл
/оюун ухааны
хөгжил,хөдөлмөр,ѐс
суртахуун, гоо зүйн,бие
бялдар г/м/
Хүүхэд хүмүүжлээр доголдох
асуудал, шийдэх арга зам
Сурагч сурлагаар хоцрох
асуудал, шийдэх арга зам
Сурах арга, түүнийг сурагчдад
эзэмшүүлэх нь
Сурган хүмүүжүүлэх зарчмууд,
тэдгээрийн агуулга
Сурган хүмүүжүүлэх зүйн
ажлын арга, хэрэгсэл
Дадлага ажил
Шалгалт – дүн гаргах
2
Бие даалт авах
хугацаа 9-р долоо
хоног /сэдвийг
хавсаргав./
10-р долоо хоногт
хамгаална.
Шалгуур
Хэл, найруулгын
соѐл, бичлэгийн
стандарт хангаж
буй байдал
Ишлэл зүүлт
оновчтой
хэрэглэж буй
байдал
Ишлэл зүүлтэнд
дүн шинжилгээ,
тайлбар хийх
чадвар.
Дүгнэлтийг

3. өөрийн үзэл
бодлоор бичих
14. Лекцийн агуулга:
Лекц.1 Сурган хүмүүжүүлэх зүйн зорилго, судлах зүйл, ач холбогдол:
Ññðãàì õ¿í¿¿æ¿¿ëýõ ñõààì ìü ãðåêèéì “ïàéäîð”-õ¿¿õýä, “àãî”-õºòëºõ ãýñýí 2 ¿ãíýýñ ãàðàëòàé
¿ã. Ýðòíèé ãðåêò õ¿¿õäèéã ñóðãóóëüä õ¿ðãýæ ºãäºã áîîëûã ïàéäàãîã ãýæ íýðëýäýã áàéñàí íü
õîæèì õ¿¿õäèéã ñóðãàæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óðëàã,øèíæëýõ óõààíû íýð òîìú¸î áîëæ õóâèðñàí.
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ øèíæëýõ óõààí íü õ¿¿õäèéã ñóðãàæ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ á¿õèé ë àñóóäал
ба багшийн хүүхэдтэй ажиллах арга барил, багшлах ур чадвар, эв дүй бүрэлдэн тогтох
үндсийг ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààí. Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿¿ðýã áîë õ¿¿õýä çàëóóñûã ñóðãàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿éë ÿâöûí ç¿é òîãòîë, õóóëèóäûã ñóäëàí, òàíèí ìýäýæ, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
ïðàêòèêò ¿ð ºãººæòýé îíîë, àðãà çàìûã çààí ºã÷, ò¿¿íä òóñëàõ ÿâäàë þì.
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ç¿é íü áàãø íàðò îð÷èí ¿åä ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã
îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëàõ, ò¿¿íèéã óðüä÷èëàí òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, ¿íýëýõ, îíîøëîõ çýðýã ºðãºí
õ¿ðýýíèé ìýäëýã ÷àäâàðûã îëãîõ çîðèëãîòîé.
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ øèíæëýõ óõààí ººðèéí ãýñýí óõàãäàõóóíû ñèñòåìòýé. Òóõàéëáàë:
ñóðãàëò, õ¿ì¿¿æèë, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö, áèå õ¿í, õºãæèë, òºëºâøèë, ñóðãóóëü, áàãø,
ýöýã ýõ ãýõ ìýò.
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ þìñ, ¿çýãäýë áà ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ïðàêòèê
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ïðàêòèê áîë ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ òºðºë á¿ðèéí þìñ ¿çýãäýë,
òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áîäèò ¿éë àæèëëàãàà þì. Æíü: ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ïðàêòèê
áîë ñóðàã÷, áàãø, ñóðãóóëü, õè÷ýýë, ñóðàõ áè÷èã, ñîíèðõîë, ä¿í, àðãà, õýðýãñýë, ìýäëýã
÷àäâàðûí ñèñòåì, õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, þìñ ¿çýãäýë, òýäãýýðèéí íýãäýí õýðýãæèæ áàéãàà áîäèò
õýëáýð ìºí.
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ þìñ ãýäýã áîë ñóðãóóëü, ñóðàõ áè÷èã, ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õè÷ýýëèéí
õºòºëáºð, õè÷ýýëèéí êîíñïåêò, àðãà, õýðýãñýë, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ çàð÷èì.
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿çýãäýë áîë ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ïðàêòèêò áàãø, ñóðàã÷äûí ¿éë
àæèëëàãààíä áîäèòîîð ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿äèéã õýëíý. Æíü: ñóðàã÷èéí ñóðàõ èäýâõè, ñîíèðõîëä
ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿ä-äýýøëýõ ýñâýë áóóðàõ,áàãø ñóðàã÷äûí õàðèëöààíä ãàð÷ áóé ýåðýã áîëîí
ñºðºã ººð÷ëºëò¿¿ä ãýõ ìýò.
Лекц. 2 Сурган хүмүүжүүлэх судалгааны тухай ойлголт, түүний бүтэц, аргууд
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñóäàëãààíû àæèë ãýäýã áîë ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ïðàêòèêò ãàð÷ áóé
çºð÷èëòýé àñóóäëûã òîäîðõîé ÷èãëýë çîðèëãîòîé ñóäëàí øèíæëýõ íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé
¿éë àæèëëàãàà.
Ñóäàëãààíû àæëûí ¿íäñýí ¿¿ðýã, çîðèëãî
Àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä ãàð÷ áóé òóëãàìäñàí àñóóäëûã öàã òóõàéä íü ñóäàëæ,
îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõ. Ñóðãàëò-õ¿ì¿¿æèë
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ þìñ ¿çýãäëèéí õîîðîíä áóé øèíý õîëáîî õàìààðëûã îëæ òîãòîîõ.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä ñóäàëãààíû àæëûã äàðààõ 4 òºðºëä àíãèëæ ¿çäýã.
1. Ñóóðü ñóäàëãààíû àæèë
3

4. 2. Õýðýãëýýíèé ñóäàëãàà
3. Òºãºëäºðæ¿¿ëýõ ñóäàëãàà
4. Íýãòãýí ä¿ãíýõ ñóäàëãàà
Ñóäàëãààíû àæèë õèéõýä ñóäëàà÷ äàðààõè çàð÷ìûã áàðèìòëàíà.
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä ãàð÷ áóé íýí ÷óõàë àñóóäëûã îëæ ñóäëàõ,
Àñóóäëûã õºãæèë õºäºë㺺íä íü, á¿õýëä íü ñóäëàí øèíæëýõ
Ñóäàëãààíû àæëûã òîäîðõîé çîðèëãîòîé, ñèñòåì ýðýìáý äàðààòàé õèéõ
Àñóóäëûã îëîí àðãààð ñóäëàõ
Ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ
Ñóäàëãààíû àæëûí ¿å øàò, á¿òýö
1. Áýëòãýë ¿å: áîë ñóäëàà÷èéí õàìãèéí õàðèóöëàãàòàé ¿å.
Ñóäëàõààð ñîíãîæ àâñàí àñóóäàëòàé õîëáîîòîé øèíæëýõ óõààíû ìýäýýëýë, áàðèìò
öóãëóóëàõ, þó äóòóó áàéãàà,þó îðõèãäñîí çýðãèéã îëæ òîãòîîõ
Òýäãýýðèéã íºõºõ, ã¿éöýýõ ñóäàëãààíû àðãóóäûã ñóäàëæ, ýäãýýðýýñ ñîíãîëò
õèéõ, ÿàæ õýðýãëýõ áýëòãýëòýé áîëîõ, ¿ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëò, øàëãóóðàà
íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ
Ñóäàëãààíû àæëûí àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëàõ
Ñóäàëãààíû àæëûã õýäýí ¿å øàòòàé, õààíà, õýäèé õóãàöààíä õèéõýý òîäîðõîé
òºëºâëºõ
Ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñóäàëãààíû àðãóóä
Ñóäàëãààíû àðãà ãýäýã íü ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ þìñ ¿çýãäëèéã òîäîðõîé ÷èã
çîðèëãîòîé ñóäëàí øèíæëýõ, òàíèí ìýäýõ ¿éëäë¿¿äèéí ñèñòåì þì. Øèíæëýõ óõààíû
àðãûã ýìïèðèê áà îíîëûí àðãà ãýæ 2 õóâààäàã.
Ýìïèðèê àðãà: àæèãëàëò, àñóóëãà, ÿðèëöëàãà, íîì çîõèîë ñóäëàõ, òóðøèëò, òåñò
Îíîëûí àðãà: àíàëèç, ñèíòåç, õàðüöóóëàí æèøèõ, çàãâàð÷ëàõ, åðºíõèéëºí ä¿ãíýõ, ìàòåìàòèê
ñòàòèñòèê.
Лекц. 3 Боловсрол судлалын тухай ойлголт, судлах зүйл, зорилго
Дэлхий дахинаа 1960-аад оны үеэс боловсролын асуудал хурцаар тавигдаж, боловсролын
асуудлыг судалдаг боловсрол судлал хэмээх ухаан гарч ирсэн. /Боловсрол судлал- education
studies/ сургалт хүмүүжлийн аливаа асуудлыг сху ны хүрээнд судлах нь явцуу, хангалтгүй
болсон учраас боловсрол судлал гэсэн өргөн хүрээнд авч үзэх илүү ач холбогдолтой болсон.
Боловсрол судлал нь олон салбар шинжлэх ухааны харилцан огтлолцол дээр бий болсон
интеграци шинжтэй шинжлэх ухаан.
Боловсрол гэдэг үг “боловсрох”, “төгөлдөржих” гэсэн үйл үгнээс гаралтай. Боловсрол гэдэг
ухагдахууныг өргөн ба явцуу гэсэн хоѐр байдлаар тайлбарлах тал бий.
Боловсрол өргөн утгаараа хүн төрөлхтний хуримтлуулсан байгаль, нийгэм, техник, урлаг
зэргийг хойч үеийнхэндээ өвлүүлэх нийгмийн үзэгдэл. Боловсрол бол явцуу утгаараа
суралцагчид тодорхой түвшний мэдлэг, бүтээлч арга барил,чадвар эзэмших, бие хүн болон
төлөвших үйл явц, түүний үр дүн
Боловсролын хөгжлийн зарим зүй тогтол
Зүй тогтол бол үзэгдэл юмсын хооронд хууль мэт байнга давтагдаж буй холбоо хамаарал юм.
1. Өнөө үед дэлхийн дахинаа боловсрол нь “хүн төвтэй” болж байна.
2. Улс оронд боловсролын дараах зарчмууд бодиттойгоор хэрэгжих болсон. Тухайлбал:
боловсрол нь хүмүүнлэг, ардчилсан, тасралтгүй, бүх нийтэд хүртээмжтэй, боловсрол
эзэмших арга хэлбэр олон хувилбартай, чөлөөтэй, нээлттэй гэх мэт
4

5. 3. Боловсролын салбарт жил бүр төсвийн 20 иос доошгүй хувийг зарцуулж байгаа
4. Дэлхийн олон оронд боловсрол төрийн ивээл, зохицуулалт, төр нийгмийн хяналт дор
хөгжих боллоо.
5. Дэлхийн бараг бүх оронд нийт ард иргэдэд бага, суурь боловсролыг үнэ төлбөргүй
олгох
6. Дэлхийн улс орнуудад хүүхдийг сургуульд элсүүлэн авч сурган хүмүүжүүлэх нас
урагшилсаар байна
7. Дэлхийн улс орнуудад сүүлийн үед ЕБ олгох хугацаа уртсах хандлага бий болсон
тухайлбал: анхан шатны сургууль 6 жил, дунд 3 жил, ахлах 3 жил
8. Нийгэм эдийн засгийн өөрчлөлтэй уялдаж боловсролын зорилго, агуулга, арга
технологи, удирдлага зэрэг өөрчлөгдөж улам уян хатан болж байна.
9. Дэлхийн улс орнуудын боловсролын хөгжлийн түвшин эрс ялгаатай хандлагыг
өөрчилж, ялгаа багасгахын тулд олон улсын байгууллага, өндөр хөгжилтэй орнуудаас
буурай хөгжилтэй орнуудад олон янзын төсөл хэрэгжүүлэх болсон.
10. Боловсрол нь өнөөдөр хувь хүн бүрийн чухал хэрэгцээ болон хувирсан.
Боловсролын тогтолцоо
Тогтолцоо гэдэг бол хоорондоо зөрчилгүй, хөдөлгөөнд орших, үл хамаарах, бүрэн байх
гэсэн шаардлагыг хангасан бие биендээ харилцан нөлөөлөн үйлчилж байдаг элементийн
нэгдэл.
Боловсролын тогтолцоо бол хүмүүст албан ѐсны ба албан бус замаар боловсрол эзэмшүүлэх
байгууллага, боловсролын эрдэм шинжилгээ, аргазүйн байгууллагуудын нэгдэл.
Лекц. 4 Сургууль, түүний үүрэг, үйл ажиллагаа
ЕБС нь төрийн бодлогыг олон нийтэд хүргэж хэрэгжүүлэх, залуу үеийн сурч танин
мэдэх хэрэгцээг хангах үйл ажиллагаа шинжлэх ухааны үндэстэй зохион байгуулах үүрэг
бүхий боловсролын үйлчилгээний байгууллага.
Сургуулийн сургаж хүмүүжүүлэх ажлын зорилго ба агуулгыг:
 Улсын боловсролын стандарт,
 Сурагчдын хэрэгцээ сонирхол,
 Сургууль, орон нутгийн боломж зэрэгт тулгуурлан тухайн сургууль өөрөө тодорхойлно.
Гэхдээ ЕБС болгон стандартын шаардлагад хүрсэн тийм түвшний сурган хүмүүжүүлэх
ажил зохион байгуулах ѐстой.
ЕБС нь стандартаар тогтоосон бага, суурь, бүрэн дунд ерөнхий боловсролын сургалтын
байгууллага юм. ЕБС-ийн сурагчдад эзэмшүүлэх боловсролын түвшинг харгалзан бага, дунд,
ахлах сургууль гэж ангилна.
Сургууль нь өөрийн бүрэлдэхүүн хэсэгтэй бүхэл бүтэн тогтолцоо мөн. Тухайлбал: сургууль
дараахи дэд тогтолцоотой:
1) Сургуулийн удирдлагын тогтолцоо
2) Сургуулийн боловсон хүчний тогтолцоо
3) Сургуулийн сурагчдын хамт олны тогтолцоо
4) Бусад байгууллагын тогтолцоо
Сүүлийн жилүүд ЕБС-ийн үйл ажиллагааг ардчилах явц дараахи чиглэлээр явагдаж байна.
5

6.  Удирдах үйл ажиллагааг ил тод, нээлттэй, хамтын болгох
 Сургалтын агуулга, арга зүйг уян хатан, олон хувилбартай, нээлттэй болгох,
 Сурган хүмүүжүүлэх аятай нөхцөл, орчин бүрдүүлэх
 Сурган хүмүүжүүлэх технологийг боловсронгуй болгох, жнь: хүүхэд төвтэй болгох
Сургууль хүүхдийг нийгэмшүүлэх процесс нь хичээл болон хичээлийн бус бүх төрлийн
сурган хүмүүжүүлэх ажлуудаар дамжин явандана. Эдгээр ажлууд нь ардчилсан байх зарчимд
тулгуурлан хэрэгжинэ.
Лекц. 5 Багш мэргэжил, түүний онцлог, шаардлага
Монголын өв уламжлалд эрдэм мэдлэгтэй бүхнийг багш хэмээн нэрлэж ирсэн. Өнөө үе
багш гэдэг бол өсвөр залуу үеийнхэнд амьдралд нь хэрэгтэй мэдлэг, чадвар олгох, тэднийг
бие хүн болгон хүмүүжүүлэн төлөвшүүлэх, амьдрах арга ухаан олгох ажлыг шинжлэх ухааны
үндэстэй хийх мэргэжлийн ур чадвартай хүн.
Багшид тавигдах шаардлага: орчин үед багшид тавигдах шаардлага нэмэгдэх болсон.
1. Багшийн анхаарлын хувиарилалт, ой тогтоолтын багтаамж сайн хөгжсөн байх, сэтгэцийн
процессууд эрчимтэй, хурдан, уян хатан байх ба хянаж эзэмддэг чадвартай.
2. Хүүхдийн нас, сэтгэл зүйн болон бусад онцлогийг харгалзах, тэднийг хүртэж мэдрэх
чадвартай байх,
3. Өөрийн мэргэжлийн, сэтгэл зүй, сурган хүмүүжүүлэх зүй, гадаад хэл, компьютерын зохих
мэдлэг, ур чадьартай байх,
4. Өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, сурган хүмүүжүүлэх сэтгэлгээгээ шинэчлэж чаддаг, нөөц
бололцоогоо илрүүлж, өөрийгөө дайчлах, хөгжүүлэх чадвартай байх,
5. Хэл ярианы, харилцааны соѐлтой байх,
6. Багш хүн даруу төлөв, шударга, ажил хэрэгч, хүүхдэд зөв үлгэр дууриалал үзүүлдэг,
мэргэжилдээ дуртай, үнэн ч байх,
7. Олон талын өргөн мэдлэг, авъяас чадвартай байх,
8. Хүүхдэд хайртай, түүний эрхийг хүндэлдэг байх
9. Хүүхдийн сурах чадвар, авъяас билэгт үргэлж өөдрөгөөр ханддаг байх,
10. Судалгааны ажлын арга барилыг эзэмшсэн байх
11. Сурган хүмүүжүүлэх үйл ажиллагаагаа хүүхдийн өдөр тутмын амьдралтай холбон, тэдний
сурах хэрэгцээ сонирхлыг нь хөгжүүлэж чаддаг байх.
Áàãøèéí õºãæëèéí ¿éë ÿâö íü òýäíèé ººðñäèéíõ íü èäýâõè ñàíàà÷ëàãàòàé îðîëöîî õºãæèæ
ººð÷ëºãäºõ õ¿ñýë òýì¿¿ëýëä íü òóëãóóðëàäàã ó÷ðààñ áàãø íü ñóðàõ àðãà áàðèë ýçýìøñýí
á¿òýýë÷ ÷àíàð, øèíèéã ñàíàà÷ëàã÷, áàãààð àæèëëàõ, ººð ººð õè÷ýýëèéã îðëîí çààõ, ìýðãýæëèéí
óð ÷àäâàð, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àðãà ç¿é ýçýìøñýí, áàéíãà ñóð÷ õºãæèæ áàéäàã, õàðèëöààíû
ñî¸ëòîé áèå õ¿í áîëæ òºëºâøèõ.
Áàãøèéí õºãæëèéí àñóóäëûã äàðààõ áàéäëààð àíãèëëàí àâ÷ ¿çäýã.
1. òºëºâøèë õóâèéí øèíæèéí õóâüä
2. Àðãà ç¿é, ýâ ä¿éí õóâüä
3. Á¿òýýë÷ õàíäëàãûí õóâüä
4. Äèäàêòèê ÷àäâàðûã õóâüä
Лекц. 6 Анги удирдсан багш, багшийн хөдөлмөр зохион байгуулах
6

7. Анги удирдсан багш нь ангийн удирдагч, зохион байгуулагч, ангийг бүх шатны
сургуулийн захиргаа, эцэг эхтэй, хүүхдийн байгууллагатай холбогч юм.
Сурагчдын анхдагч хамт олныг бүрдүүлж, харилцан бие биенийхээ төлөө хариуцлага
хүлээдэг ажил хэрэгч харилцаа тогтооход анги удирдсан багш шийдвэрлэх нөлөө үзүүлнэ.
Анги удирдсан багшийн үндсэн зорилго бол ангийн хамт олныг төлөвшүүлж, нягтруулах
явдал юм. Хамт олон төлөвшиж буй байдал, тэдгээрийн гишүүдийн хоорондох харилцаанд
анги удирдсан багш үргэлж анхаарал тавьж байх шаардлагатай. Тухайлбал:
Анги удирдсан багш нь сурагчийг сурагчаар нь буюу хамт олных нь нөлөөгөөр
хүмүүжүүлэх ажлыг явуулна
Зохих ажлын агуулга, зорилт, арга хэлбэр нь ангийн сурагчдын бүрэлдэхүүн, нас
хөгжлийн онцлог, мэдлэг, чадвар, хүмүүжлийн түвшин, орчны нөлөө, амьдралын
нөхцлөөс хамаардаг тул анги удирдсан багш хүүхэд бүрийг нарийн судалж,
байдлыг тодорхойлно.
Ангийн сурагчдыг хичээл, хөдөлмөр, тоглоом, биеийн тамир спорт, урлаг уран
сайхны үйл ажиллагаанд жигд оролцуулна.
Ангийн хамт олон доторх уламжлалт арга хэмжээтэй болох
Хичээл сурлагаар сурагчид бие биедээ харилцан туслах нөхцлийг бүрдүүлэх гэх
мэт
Лекц. 7 Хүүхэд гэж хэн бэ? Хүүхдийн хүмүүжил, түүний талаархи эрдэмтдийн үзэл
баримтлал
Хүүхэд гэж хэн вэ? гэсэн асуултанд судлаачдын дунд нэгдмэл ойлголт хараахан байхгүй.
Хүүхдийн мөн чанар нь юуны түрүүнд нас гэсэн ойлголттой холбоотой. НҮБ-ын “Хүүхдийн
эрхийн тухай тунхаглал-д” 18-аас доош насны хүнийг хүүхэд гэнэ гэж тодорхойлсон. Энэ
тодорхойлолт нь хүүхдийн зөвхөн насны хязгаарыг тогтоосон бөгөөд хүүхэд насны бусад олон
зүйлийг тусгаж чадаагүй.
Өнөө үед хүүхдийн талаархи судалгаа дараахи 2 чиглэлээр явагдаж байна.
1. Бие –сэтгэцийн хөгжил /физиологи, сэтгэл судлал/
Хүүхдийн биеийн болон сэтгэцийн хөгжил нь хоорондоо нягт холбоотой, хамтдаа
явагддаг. 0-18 нас хүртлэх урт удаан хугацаанд нэг шулуун шугмаар явагддаггүй.
Судлаачид хүүхдийн бие сэтгэцийн хөгжлийг янз бүрийн шатлалаар авч үзсэн байдаг.
Үе шат болгон хоорондоо ялгаатай, өөр өөрийн шинэ бүрдэлтэй, онцлогтой, хэд хэдэн
хямрал үетэй, ер нь дахин давтагдашгүй байдаг. Жнь: судлаач Ц. Балхаажав 2-3 насыг
“энэ юу вэ?” гэдэг нас, 4-5 насыг “яагаад вэ?” гэдэг асуултын нас гэж үзсэн.
2. Бие – хүн болж төлөвшихүй /философи, социологи, СХУ
Хүүхэд хэлд орж, бусадтай харилцаж сурах үеэс эхлэн үндсэндээ 5 нас гэхэд тэр
ирээдүйд ямар бие болох суурь нь тавигддаг гэж судлаачид үздэг.
Оросын нэртэй сурган хүмүүжүүлэгч А. С. Макаренко: “хүүхэд 5 хүртлэх насандаа зөв
хүмүүжлийн 90%-ийг олж авдаг” гэж үзсэн.
Хүүхэд насны зарим онцлог
Хүүхэд нас хэд хэдэн онцлогтой. Тухайлбал:
a) Хүүхэд нийгэмд бие даан ажиллаж амьдрах чадваргүй. Тиймээс 18 нас хүртэл
нь асран хүмүүжүүлэх, хооллох, хувьцаслах, хамгаалах, зөв хүмүүжүүлэх
боловсрол олгох үүрэгтэй.
b) Нийгэм улам хөгжиж байгаатай холбогдон хүүхэд нийгмийн олон талт
харилцаанд бие дааж оролцох явдал улам бэрхшээлтэй болсон.
c) Хүүхэд оюун санаа, зан төлвийн хувьд ихээхэн онцлогтой. Жнь: их
хөдөлгөөнтэй, нээлттэй, өөдрөг үзэлтэй, томоогүй, сэргэлэн цовоо, сониуч, гэнэн
7

8. цайлган, мөрөөдөмтгий, сэтгэлийн их хөдөлгөөнтэй, идэвхи санаачлагатай, зөв
бурууг заримдаа ялгаж салгаж чаддаггүй. Эдгээр нь хүүхэд хүн болж төлөвшиж
байгааг харуулна.
d) Хүүхэд бие бялдрын хувьд хамгийн их эрчимтэй өсөн өөрчлөгддөг онцлогтой.
e) Хүүхдийн танин мэдэх процессүүд мөн их эрчимтэй явагдаж байдаг.
Дээрх зүйлээс үндэслээд хүүхэд бол бие сэтгэцийн хувьд ид хөгжиж яваа ба зан
төлөвийн ихээхэн онцлогтой бөгөөд тоглох, сурах зэрэг үйл ажиллагааг дамжин бие хүн болон
төлөвшиж, нийгэмшиж яваа 0-18 насны хүн юм.
Хүүхдийн хөгжлийн талаар судлаачид өөр өөрийн тодорхойлолтыг хийсэн байдаг.
АНУ-ын сэтгэл зүйч Грейс Крайг “хүний хөгжил” хэмээх бүтээлдээ “Хөгжил бол хүний
бие махбодид явагдаж буй биологийн процессуудын улмаас, мөн хүрээлэн буй орчны
нөлөөллөөр хүний бие махбодь, сэтгэц, зан байдалд гарч буй өөрчлөлтүүд” гэж үзсэн байна.
АНУ-ын сэтгэл зүйч Нора Ньюкомб “Хөгжил бол хүний бие махбодь, сэтгэц, сэтгэл
хөдлөл, харилцаа болон зан байдалд гарч буй харьцангуй тогтвортой өөрчлөлтүүд” гэж үзсэн.
Лекц. 8 Хүүхэд бие хүн болж төлөвших нь
Хүн гэдэг нь байгаль, нийгэм, сэтгэхүйн олон холбоо, харилцаа, тодорхой орон зай, цаг
хугацаанд тус тус оршин байдаг, “битүү-задгай-битүү” гэсэн асар нарийн нийлмэл бүтэц
бүрэлдэхүүн бүхий тогтолцоот үйл ажиллагаанд хөгжиж төлөвшдөг, дээд зэргийн хөгжилтэй
уураг тархитай, ухамсартай амьтан.
Хүн бол бие, мэдрэл, сэтгэл ухаан 4 хосолсон нийлбэр цогц юм.
Эхний битүү нь эхийн саванд эс бүрэлдэн боловсорч хүн дүрсээ олж эхээс төрж
мэндлэх үеийн хүүхдийн хөгжлийн утга агуулгыг хамаарна.
Задгай нь хүүхэд эхээс төрж мэндэлсэн үеэс насан туршийн хөгжил, төлөвшлийн утга,
агуулгыг хамаарна.
Сүүлчийн битүү нь хүүхэд төрсөн үеэс насан эцэслэх хүртлэх үеийн сэтгэхүйн болон
сэтгэлгээний хөгжлийн орон зайн утга агуулгыг хамаарна.
Ийм учраас хүн гэдэг ерөнхий ухагдахууныг тодорхой нэг хүний бие нас, сэтгэлийнх
нь онцлогоор хувь хүн, хүмүүжил, боловсрол, хөгжил, төлөвшил болон өөрийгөө удирдан,
дасан зохицохуйн байдал, түвшин зар хүрээгээр нь бие хүн гэсэн ухагдахуунаар тодруулан
авч үздэг.
Хувь хүн бол нэг хүн, бодголь хүн, давтагдашгүй, тусгай онцлогтой хүн, тодорхой орон
зай эзлэн цаг хугацаанд оршин байдаг хүн. Хувь хүний амьдралын хөгжлийн эхний шатанд
үүсч бий болдог тодорхой субъектын бүхэл бүтэн чанар, онцлогуудыг илэрхийлсэн ухагдахуун
юм.
Хүүхдийг бие хүн болгон төлөвшүүлэх ажлын мөн чанар нь хүүхдийг нийгмийн дунд
өөрийн гэсэн байр сууриа олж хөдөлмөрлөх, амьдрах, өөрөө өөрийнхөө үйл ажиллагааны эзэн
болох чадвартай болгоход оршдог. Бие хүнийг төлөвшүүлэх үйл ажиллагааны явцад хүүхэд
өөрөө өөрийгөө хүмүүншүүлэх, хөгжүүлэх субъект болдог.
Монголчууд эрт дээр үеэс хүүхдийн хөгжил, төлөвшлийг нарийн хэмждэг шалгууртай
байжээ. Тухайлбал:
Хүүхэд том хүн болж байна уу? гэсэн асуултанд хариулахдаа:
 Биеэ мэдэхтэй болсон
 Мөрөө харахтай болсон
 Хүний танихтай болсон гэдэг байжээ. Үүнийг тодруулбал:
8

9. Биеэ мэдэхтэй болсон гэдэг нь өөрөө өөрийгөө ухамсарлан, ухаанаараа жолоодох,
амьдралын зорилготой, мөн үүрэг хариуцлагаа ойлгож хүлээх чадвартайг хэлдэг байна.
Мөрөө гаргах гэдэг нь аливаа зүйлийн эргэж дүгнэх, зөв бурууг эргэцүүлэн бодох,
ирээдүйгээ төлөвлөж харахыг хэлдэг байна.
Хүн таних гэдэг нь хүмүүний амьдралын утга учрыг ойлгодог, шинжин
харьцуулдаг, дүгнэдэг болсныг хэлдэг байжээ.
Лекц. 9 Эцэг эхчүүдийн хүүхдийг хүмүүжүүлэх нийтлэг алдаа
Эцэг, эхчүүдэд хүүхдийг хүмүүжүүлэхэд байнга тохиолдож байдаг нийтлэг алдааг 3
хэсэгт хувааж болно.
Нэгдэх алдаа: хүүхдэд эцэг, эхийн сэтгэл /хайр/ илрэн гарах онцлогийн тухай эцэг,
эхийн өөрсдийнх нь дутмаг хийгээд буруу ойлголт,
Хоѐрдахь алдаа: хүүхдийнхээ нас, биеийн онцлогийн тухай эцэг, эхчүүдийн сэтгэл
зүйн дутмаг мэдлэг, сурган хүмүүжлийн үр нөлөөтэй арга барилын дутагдал,
Гуравдах алдаа: эцэг эхийн хувийн үлгэр жишээ, хүүхдийн өмнө гүйцэтгэвэл зохих
өөрсдийн үүрэг, тавьж буй шаардлагын нэгдлийг дутуу үнэлэх явдал.
Лекц. 10 Хүүхдийн нийгэмших үйл явц
Бие хүнийг төлөвшүүлэхэд биологийн болон нийгмийн хүчин зүйлүүд хэрхэн нөлөөлдөг,
өөрөөр хэлбэл бие хүний хөгжилд нэг талаас хүний биологийн буюу төрөлхийн шинжүүд болон
амьдралын явцад нөлөөлөх нийгмийн хүчин зүйлүүд, нөгөө талаас дотоод ба гадаад хүчин
зүйлүүдийн харилцан холбоо, харилцан үйлдлийн харьцаа.
Өөрөөр хэлбэл бие хүн төлөвших процесст: удамших чанаруудын нөлөөлөл, орчны
нөлөөлөл, сурган хүмүүжүүлэх системтэй ажил, үйлдэл, бие хүний өөрийнх нь идэвхтэй
чанарууд нөлөөлдөг.
Удамших чанар бие хүний хөгжилд нөлөөлөх боловч гол үүрэг гүйцэтгэхгүй. Гэвч
тодохрой бие махбодыг бүрдүүлсэн биологи, физиологийн хөгжил, бүтэцгүйгээр бие хүний
тухай ярих аргагүй юм. Биеийн галбир, хэлбэр, нүүр, царайны хэв маяг, нүд, үсний өнгө, дуу
хоолойны намба төрх зэрэг нь бие хүний удамших чанар.
Эцэг эх, багш, насанд хүрэгчид нарын ухаалаг бус харилцаа хандлага, хүүхдийг
хүмүүншүүлэх мэдлэг, арга барил дутмаг, байгаа нь амьдралын өдөр тутмын харилцаанаас
харагдаж байна. Тухайлбал: хүүхдэд үзэл бодлоо шууд тулгах, үл ойшоох, уурлаж загнах,
зүхэх, үгээр доромжлох, хянаж цагдах зэрэг түрэмгийллийн арга барилыг түгээмэл хэрэглэж
хэвшсэн. Энэ нь хүүхдийн хөгжил, хүмүүншилд сөргөөр нөлөөлж, хүүхэд өөртөө итгэх итгэлгүй,
идэвхи санаачлагагүй, ичимхий, аймхай, сэтгэл санаа, оюун ухааны хувьд сул дорой,
тэнцвэргүй, хүмүүстэй харилцах чадваргүй, ууртай уцаартай, хүмүүжил ѐс зүйгүй хүн болон
хүмүүжиж, нийгэмшиж байна.
Лекц. 11 Хүүхдийн сурах үйл ажиллагаа, бүтэц, агуулга
Сурах – ямар нэгэн мэдлэг, заншил эзэмших, мэддэг чаддаг болох, эрдэм ном сурах,
дадах занших, сураглах, сурвалжилж асуух.
Танин мэдэх – юмыг мэдэх, ялгааг олж харах
Мэдэх – ухаж ухамсарлаж авах, ойлгох, танил байх, мэдэцтэй болох
9

10. Амьдралаас сурч
танин мэдэх
Зорилго
чиглэлтэй
сургалтаар сурч
танин мэдэх
Ажил
хөдөлмөрөөс
сурч танин
мэдэх
Багш, хүүхдийн сурч танин мэдэх зүйлд дараах зүйлийг анхаарч идэвхжүүлэх нь чухал.
 Сонссон бол мартдаг
 Харсан бол санадаг
 Хийж үзсэн бол яаж хийх ѐстойг мэддэг
 Хийх явцдаа нээлт хийсэн бол хэрэглээд хөгжүүлдэг гэдгийг харгалзан үзэх.
Сурах арга барил гэдэг нь мэдлэг, чадвар, дадал эзэмших бие даасан бүтээлч үйл
ажиллагааны тогтолцоо юм.
Лекц. 12 Сурган хүмүүжүүлэх үйл явц, түүний мөн чанар
Сурган хүмүүжүүлэх үйл явц гэдэг бол хүүхэд залуусыг сургах, тэдний бие хүн болгон
хөгжүүлэн төлөвшүүлэх зорилготой багш сурагчдын хамтарсан идэвхитэй үйл ажиллагаа.
Сурган хүмүүжүүлэх үйл явц нь ангид явагдахын зэрэгцээ ангиас гадуур: гэр бүлд,
нийгмийн бүхий л орчинд явагддаг.
СХҮЯ= багшийн сурган хүмүүжүүлэх үйл ажиллагаа + сурагчийн хөгжих, сурч танин мэдэх үйл
ажиллагаа гэсэн 2 төрлийн үйл ажиллагаанаас бүрдэнэ.
БСХҮА:сурагчдын сурч танин мэдэх хүсэл сонирхлыг хөгжүүлж, төлөвшүүлэх үйлүүд,
Сурагчдад шинэ мэдлэг, чадвар олгох үйлүүд,
Сурагчдын сурч, танин мэдэх үйл ажиллагааг зохион байгуулж, удирдан чиглүүлэх
үйлүүд,
Сурагчдын бие даасан бүтээлч үйл ажиллагааг зориуд зохион байгуулж хөгжүүлэх үйл
СХСТМҮА: сурах үйл ажиллагааныхаа зорилго, ач холбогдлыг өөртөө тодорхой болгох, сурах
үйл ажиллагаа нь тодорхой утга учиртай болох, ухамсарласан байх,
Сурагч шинэ мэдлэг эзэмшиж авах үйл,
Сурагч өөрийнхөө сурах үйл ажиллагааг удирдан жолоодох, өөрийгөө хөгжүүлэх
үйлүүдийг багтааж ойлгож болно.
Сурган хүмүүжүүлэх үйл явцын мөн чанар: сурган хүмүүжүүлэх үйл явц бол нарийн
тогтолцоо бүхий иж бүрэн байдлаар хэрэгждэг. Тухайлбал: сурган хүмүүжүүлэх үйл явцыг
бүрэлдүүлдэг үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүд бол сх үйл явцын зорилго, агуулга, багш, сурагч,
сурган хүмүүжүүлэх арга, хэлбэр, үр дүн гэх мэт.
10

11. Сурган хүмүүжүүлэх үйл явцын зүй тогтлууд: сурган хүмүүжүүлэх үзэгдлүүдийн
хооронд байнга, тогтмол хууль мэт илэрч буй холбоо хамаарлыг сурган хүмүүжүүлэх зүй
тогтол гэж нэрэлдэг.
Судлаачид сурган хүмүүжүүлэх зүй тогтлыг ихээхэн судалж, олон янзаар ангилсан.
Сүүлийн үед сурган хүмүүжүүлэх зүй тогтлыг:
Ерөнхий зүй тогтлууд,
Ерөнхий бус зүй тогтлууд гэж хуваасан байна.
Лекц. 13 Боловсролын агуулга, стандарт
Сурган хүмүүжүүлэх үйл явцад хүүхдийг бие хүн болгон хөгжүүлэх, төлөвшүүлэх
зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд боловсролын агуулгыг боловсруулж хэрэглэдэг. Боловсролын
агуулга нь боловсролын зорилгыг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй бөгөөд суралцагчийг “юунд сургах вэ”
гэсэн асуултанд хариу өгдөг.
Боловсролын агуулга гэдэг нь суралцагчийг бие хүн болгон төлөвшүүлэх зорилготой
байгаль, хүн, нийгэм, техник, үйл ажиллагааны тухай мэдлэг, бүтээлч арга барил, чадвар,
дадал, туршлагын систем.
Манай орны хувьд боловсролын агуулга нь:
Сургуулийн өмнөх боловсролын агуулга,
Бага боловсролын агуулга,
Дунд боловсролын агуулга,
Дээд боловсролын агуулга
Боловсролын агуулгад тавигдах шаардлага
Нийгмийн хөгжлийн чиг хандлага, түвшин, хэрэгцээ, шаардлага, боломж зэргийг
харгалзан үзэх
Суралцагчийн сурч боловсрох эрэлт хэрэгцээ, тэдний насны онцлог, авьяас сонирхол,
сурах чадавхийг харгалзах
Өөрийн үндэсний болон хүн төрөлхтөний шинжлэх ухаан, соѐл, уламжлалын үнэт
зүйлийн харьцааг оновчтой тогтоох
1990- ээд оноос өмнө тогтсон боловсролын агуулгад үндэсний гэхээс нийт хүн төрөлхтөний
мэдлэг, туршлага их тусгагдсан байсан ба 1990-ээд оноос хойш энэ байдал бага зэргээр
өөрчлөгдөж эхэлсэн.
Онолын мэдлэг, практик хэрэглээ хоѐрын харьцааг оновчтой тогтоох
Боловсролын агуулга нь ардчилсан, уян хатан, нээлттэй, олон хувилбартай байх
Боловсролын агуулгыг тодорхойлдог баримò бичгүүд:
1. Сургалтын төлөвлөгөө
2. Хичээлийн хөтөлбөр
3. Сурах бичиг
Лекц.14 Сургалтын төлөвлөгөө түүний бүтэц, агуулга
11

12. Сургалтын төлөвлөгөө гэдэг бол тодорхой шатны боловсролын байгууллага тухайн
хичээлийн жилд ямар төрлийн хичээлүүдийг аль ангид 7 хоногт хэдэн цагаар судлахыг
тогтоосон баримт бичиг юм.
 Сургалтын төлөвлөгөө нь үндсэн 4 бүлэг хичээлээс бүрддэг.
 Ерөнхий эрдмийн хичээл
 Гүнзгийрүүлэн судлах хичээл
 Төрөлжүүлэн судлах хичээл
 Сонгон судлах хичээл
Лекц.15,16. Кèððèêþëèì түүний бүтэц, агуулга үнэлгээ
Àìãëè õýëìèé òàéëáàð òîëüä “õºòºëáºð, ò¿¿ìèé áýëýãäýë, òàéëáàð òàìèëöññëãà,
òîäîðõîéëîëò” ãýæýý. 1920 îìîîð ÀÍÓ-ä ÿðèãäàæ ýõýëñýí áºãººä ñóðãàõ-ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãàà,
ò¿¿íèé îð÷èí íºõöºëèéí òàëààð õàðèëöàí õàìààðàë á¿õèé á¿õýë á¿òýí òîãòîëöîî ãýæ îéëãîæ
áàéæýý. 1940 îíîîñ êèððèêþëèìèéí òîäîðõîéëîëòîä çàð÷ìûí ººð÷ëºëò ãàð÷, ñóðãàëòûã òºëºâëºõ ¿éë
àæèëëàãààíû òîãòîëöîî ãýæ ¿çýõ áîëñîí. Ýíäýýñ õàðàõàä êèððèêþëèì íü íèéãìèéí øààðäëàãûí
äàãóó áàéíãà õóâüñàí ººð÷ëºãäºí õóâüñàõ áîëîìæòîé íýýëòòýé òîãòîëöîî þì. Êèððèêþëèì ãýäýã
ëàòèí õýëíýýñ ãàðàëòàé òîéðîã, òîéðãîîð ã¿éõ, ìîðèí òîéðóóëãà ãýñýí óòãàòàé ¿ã. Òîéðíî ãýäýã íü
íýã òàëààñ äàâòàãäàõ øèíæòýé ìºðò뺺 íºãºº òàëààñ øèíý÷ëýãäýíý ãýñýí ¿ã. Ýíý óòãààðàà
ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã ¿ðãýëæ øèíý÷èëæ áàéõ ¸ñòîé ç¿éë áîë êèððèêþëèì.
Õî¸ð: Êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ íèéãìèéí áà õóâü õ¿íèé øààðäëàãà
Ãóðàâ: Êèððèêþëèì ãýæ þóã õýëýõ âý.
ĺðºâ: Êèððèêþëèìèéí ¿íäñýí òîãòîëöîî
Òàâ: Êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãàç¿é
Á¿ëýã
ñýäâèéí
íýð
Àé
Õàìðàõ
õ¿ðýý
Çîðèëãî
çîðèëò
Ê1 Ê
2
Àðãàç¿
é
Òàíèí
ìýäýõ¿éí
ò¿âøíèé
øàëãóóð
Æèøèã
äààëãàâàð
Ê Ê
3 4
Çóðãàà: Êèððèêþëèìèéí øàëãóóð
 òàâüñàí çîðèëãî, çîðèëò õýðõýí õýðýãæñýí, ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ìºí ÷àíàðò íèéöýæ
áàéãàà ýñýõ
 ñóðàã÷äûí ñóðàõ àðãà áàðèë, ¿éë àæèëëàãààíû çºâ õýâøèëä ñóðãàõ áîëîìæèéã õýð çýðýã
àøèãëàñàí
 ñóðàã÷äûí ºìíºõ ìýäëýã òºñººëëèéã õýðõýí áàÿæóóëæ õºãæ¿¿ëñýí
 ìýäëýãýý ººðºº ýçýìøèõ, á¿òýýõ áîëîìæèéã õýð çýðýã á¿ðä¿¿ëñýí
 õè÷ýýë áîëîí ñýäýâ õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã õýð çýðýã õàíãàñàí
 îð÷èí, íºõöºë, öàã ¿åèéí øààðäëàãûã õàðãàëçñàí ýñýõ
 øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã õýð çýðýã àøèãëàñàí ýñýõ.
15. Семинарын агуулга:
Сем. 1 Монгол ардын сурган хүмүүжүүлэх зүй
12

13. Монгол гэдэг нэр тухайн нэгэн аймгийн нэр болж МЭ-ний VII зууны үеэс тэмдэглэгдсэн.
Монгол гэдэг нэрийг ямар үгнээс хэрхэн үүссэн, ямар утгатай болох нь одоог болтол учир
битүүлэг хэвээр байна. Энэ талаар эрдэмтэн мэргэдийн санал дүгнэлтийг ерөнхийд нь авч
үзвэл нэг хэсэг нь голлох,ерөнхийлөх, эсвэл агуу их буюу нэгдмэл цул гэсэн утгатай үгнээс,
нөгөө хэсэг газар усны нийлмэл хоѐр нэрээс үүссэн бололтой хэмээн үздэг. Монгол үндэстэн
хэзээ бүрэлдэн тогтсон тэр үеэс монгол ардын сурган хүмүүжүүлэх сэтгэлгээ үүсэж хөгжсөн
гэж үзэх нь зүйтэй. Монгол ардын сурган хүмүүжүүлэх мэдлэг туршлагын цогцыг
судлагдахуунаараа болгодог салбар шинжлэх ухаан юм.
Сурган хүмүүжүүлэх ажлын тодорхой агуулга, зорилго, арга хэрэглүүртэй, хүн төрөлхтөний
нийтлэг бөгөөд үндэсний өвөрмөц онцлог, өөрийн гүн ухаан сэтгэл судлалын үндэслэлтэй
байдаг.
Ардын сурган хүмүүжүүлэх зүйн зорилго нь бие хүнийг хүмүүжүүлж төлөвшүүлэх.
Агуулга нь төгссайн хүн төлөвшүүлэх буюу бие даан амьдрах нийгмийн туршлагад өсвөр
хойч үеэ сургах, хүн, байгаль, хөдөлмөрийн гурамсан холбоонд багтдаг түмэн үзэгдлийн
нарийн учрыг мэдүүлж жинхэнэ хүн болгох ажлын онол практикийн асуудлууд хамаарагдана.
Ардын сурган хүмүүжүүлэх зүй үндсэн 6 зүйлийг судлахуун болгон авч үздэг. Үүнд:
Ардын аман зохиол /зүйр цэцэн үгс, оньсого таавар, ертөнцийн 3, ерөөл магтаал, бэлгэ
дэмбэрлийн үгс, ардын дуу, үлгэр туульс, домог хууч яриа гэх мэтээр олон төрөл
зүйлээр сурган хүмүүжүүлэх сэтгэлгээг суулгадаг.
Ёс заншил
Ардын тоглоом наадгайн зүйлс
Эх хэл
Амьдрал, үйл ажиллагааны туршлага: хүмүүжилд эцэг, эх, хамаатан садан, ойр дотны
хүмүүс онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг учир монголчууд “үглэж сургахаар,үлгэрлэж сурга”
хэмээн үзэж амьдрал, хөдөлмөр, ѐс заншлийн олон зүйлд хүүхдийг дагалдуулан биеэр
үлгэрлэж амьдрах ухаанд сургадаг.
Бичгийн зохиол бүтээл
Монгол ардын сурган хүмүүжүүлэх зүйн үндсэн ухагдахуун
Хүмүүжил: хүншлийн тухай ойлголт бол сурган хүмүүжүүлэх ухааны мөнхийн категори
байдаг. Хүмүүжил – гэрийн сургаал
Хүн буюу бие хүний тухай ойлголт нь бас өвөрмөц шинжтэй. Монголчууд хүнийг нийгмийн
хүмүүжил, төлөвшлийн талаас үнэлж дүгнэхдээ “Хүнээр хэр хүн бэ?” гэж хандан хүний мөсний
тухай ярилцдаг нь орчин үеийн “бие хүн”-ий тухай ойлголттой. Хүний мөс гэдэг нь ѐс
суртахууны үүргээ бие даан тодорхойлж түүнийгээ хянан биелүүлэхийг өөртөө шаардах,
үнэлгээ өгөх ѐс суртахууны ухамсарын нэгэн илрэл.
Бие хүн- ноѐн нуруутай, тохитой хүн гэсэн уламжлалт ойлголттой дүйнэ. Иймээс бие хүнийг
бий болгоход хүмүүжил зайлшгүй чухал болохыг нотлохдоо:
Хашийг эс засвал сав үл болох
Хүүхдийг эс засвал хүн үл болох
Биеэ мэдвэл хүн, бэлчээрээ мэдвэл мал гэж өгүүлсэн байна.
Хэрэглүүр: байнга идэвхитэй ашиглагддаг материаллаг болон оюун санааны үнэт зүйлс,
тодорхой хэлбэрээр зохион байгуулагдсан үйл ажиллагаа.
Амьдрал үйл ажиллагаагаар илрэх
Ардын билэг үг хэлээр илрэх
13

14. Арга: тухайн хэрэглүүрээр объектод хэрхэн яаж нөлөөлөв гэдгийг илэрхийлэх үйл явцын
зохицуулалт.
Зөвшөөрч сургах /үнэрлэх, сайшаах, магтах/
Хориглож цээрлүүлэх /зэмлэх, айлгах, ичээх, сүрдүүлэх, шоглох/
Сем. 2 Орчин үеийн сурган хүмүүжүүлэх зүй, ардын сурган хүмүүжүүлэх зүй 2ын уялдаа
холбоо, онцлог
Сургалтын зорилго: шинжлэх ухааны үндэстэй, системтэй мэдлэг, чадвар олгох.
Орчин үед: хүүхдийг хөгжүүлэх, амьдрах арга ухаан олгох.
Сургуулийн зориулалт: бүх хүүхдэд ижил хэмжээний шинжлэх ухааны мэдлэг, чадвар олгох.
Орчин үед: хүүхэд бүрийн авъяас, хэрэгцээ сонирхолд нийцсэн мэдлэг, чадвар олж эзэмших
нөхцөл бүрдүүлэх.
Сургалтын зарчим: шинжлэх ухааны системтэй мэдлэгийг тогтоосон хугацаанд олгох
Орчин үед: ардчилсан, чөлөөтэй, сонголт хийх боломжтой байх.
Сургалтын агуулга: шинжлэх ухаануудын хялбаршуулсан үндэс, олон хичээлийг заавал
судлах, сургалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөр нэг хувилбартай, уян хатан бус
Орчин үед: шинжлэх ухааны ухагдахуун-амьдрал, соѐл зэрэгтэй нягт холбоотой, хичээлүүд
интеграцилагдсан, сургалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөр уян хатан, олон хувилбартай
Сургалтыг зохион байгуулах хэлбэр, технологи: хичээл тогтсон нэг технологитой, багш төвтэй,
хүүхдийн идэвхи бага
Орчин үед: Хичээл тогтсон нэг технологиор явагддаггүй, чөлөөтэй, нээлттэй
Багшийн үүрэг, үйл ажиллагаа: бүх төрлийн мэдлэгийг тайлбарлан ярьж, ойлгуулах, бүгдийг
үнэлж дүгнэх, хянах идэвхитэй субъект
Орчин үед: Сурагчийн танин мэдэх үйл ажиллагааг чиглүүлэх, дэмжих, дэмжин туслах,
хамтран ажиллах
Сурагчийн үүрэг, үйл ажиллагаа: багшийн ярихыг анхааралтай сонсох, багшийн бүх
шаардлагыг биелүүлэх гэх мэт хуулбарлах үйл ажиллагаа.
Орчин үед: Байгаль, нийгмийн орчноо ажиглах, мэдээллийн эх үүсвэрээс хэрэгтэй мэдлэгийг
олж авах, судлах, бие даасан бүтээлч үйл ажиллагаа
Давуу тал: шинжлэх ухааны их хэмжээний мэдлэгийг системтэй олгодог, оюун ухааны хөгжил
харьцангуй өндөр байхад
Орчин үед: Хүүхэд олж авсан мэдлэгээ өдөр тутмынхаа амьдралд хэрэглэдэг, оюун ухаан, бие
бялдрын, гоо зүй гэх мэт олон хөгжил жигд байдаг
Сул тал: хүүхэд мэдлэгээ амьдрал ахуйд хэрэглэх чадвар сул, бие бялдар, ѐс суртахууны
хүмүүжил уялдаа холбоотой бус
Орчин үед: Хүүхдийн олж авч буй мэдлэг нь систем цэгц муу, тийм ч өргөн цар хүрээтэй бус
Онцлог: бүх зүйлийг дээрээс тогтоож, баталж өгдөг, уян хатан бус хөшингө
Орчин үед: Бүх зүйлд эцэг эх, хүүхэд, багш нарын оролцоо өргөн, уян хатан, чөлөөтэй.
Сем.3 Боловсролын салбарт гарч буй өөрчлөлт, шинэчлэл
Монголын боловсролын өөрчлөлт шинэчлэл:
Өөрчлөлт шинэчлэл гэсэн үг 1980-аад оны дунд үеэс хүчтэй гарч ирсэн. Манай орны
социалист маягийн боловсрол нь зах зээлийн шинээр гарч эхэлсэн олон шаардлагыг хангаж
14

15. чадахгүй, түүнийг зарчмын өөр байр сууринаас өөрчлөн шинэчлэх процесс 1990-ээд оноос
эхлэн өнөөг хүртэл үргэлжилсээр байна.
1995 онд анх удаа” төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлого” гэсэн баримт
бичиг, боловсролын тухай багц хууль тус тус батлагдан гарч хэд хэдэн удаа шинэчлэн
боловсронгуй болж байгаа нь боловсролын эрх зүйн орчин боловсронгуй болж байгаа.
Боловсролын тогтолцоо албан ба албан бус 2 дэд тогтолцооноос бүрдэж байна.
Боловсролын салбарт шинэ үзэл хандлага онолуудыг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Тухайлбал:
1990-ээд оны дунд үеэс прагматик хандлага, суралцагч төвтэй сургалтын үзэл санаа
зарчим, конструктив хандлага гэх мэт.
Сем. 4 Сургуулийн хөгжлийн асуудал ба өнөөгийн сургууль сурагчдын нүдээр
Судалгаа, шинжилгээ хиййж, дүгнэлт гаргаж ярилцах
Сурагчдаар эссэ бичүүлж, анализ хийж ярилцах
Сем. 5 Багшийн ѐс зүй, ѐс зүйн хэм хэмжээ, дүрэм агуулга
Багш, сурагчын ѐс зүйн дүрэм
Багш, сурагчдын анхаарах зүйлс
Өнөөгийн багш, сурагчдын харилцаанд гараад байгаа ѐс зүйн талаарх өөрсдийн
эрэгцүүлэл, дүгнэлт
Сем. 6 Ангийн багш – ангийн ажлын төлөвлөгөө, түүний агуулга
Анги удирдсан багш ангийн ажлын төлөвлөгөө ямар ямар судалгаан дээр үндэслэж
хийх вэ?
Хүүхдийн танин мэдэхүйг хөгжүүлэх
Хүүхдийн сэтгэцийн шинж чанарыг төлөвшүүлэх
Хүүхдийг нийгэмшүүлэх үйл ажиллагаа
Сем. 7 Шалгалт /ерөнхий мэдлэг/
Сем. 8 Хүүхдийн насны үечлэлийн сурган хүмүүжүүлэх агуулга, ач холбогдол
Нас гэдэг нь хүн төрсөн өдрөөс эхлэн хорвоог орхих хүртэл амьдарч өнгөрүүлсэн жил
сараар хэмжигдэх цаг хугацаа юм. Нас нь физиологийн, сэтгэл зүйн болон буюу нийгмийн цогц
өөрчлөлтөөр тодорхойлогдоно.
Орчин үеийн хүүхдийн нас зүйн сэтгэл судлалын шинжлэх ухаанд хүүхдийн насыг
дараахи байдлаар ангилсан байдаг.
1. Нярай, нялх нас: 0-1 нас
2. Балчир нас: 1-3 нас
3. Сургуулийн өмнөх нас: 3-6 нас
4. Сургуулийн бага нас: 6-12 нас
5. Өсвөр нас: 12-16 нас
6. Идэр залуу нас: 16-18 нас
Энэхүү ангилалд хүүхдийн бие-сэтгэцийн хөгжилд гарч буй өөрчлөлтийг үндэс болгосон
байна. Хүүхдийн насыг үечлэх нь түүний насны үе тус бүрийн онцлог шинжийг танин мэдэх,
түүний хөгжлийг оновчтой удирдан чиглүүлэх.
15

16. Сем. 9 Бие хүний хөгжлийн үндсэн чиглэл
Оюун ухааны хөгжил хүмүүжлийн тухай ойлголт
Хөдөлмөрийн хүмүүжил
Ёс суртахууны боловсрол, хүмүүжил
Бие бялдрын өсөлт хөгжил, хүмүүжил
Гоо зүйн боловсрол, хүмүүжил
Эрх зүйн боловсрол, хүмүүжил
Эдийн засгийн боловсрол, хүмүүжил
Эр эмийн ѐсны хүмүүжил
Экологийн боловсрол хүмүүжил
Сем. 10 Хүүхэд хүмүүжүүлээр доголдох асуудал, шийдэх арга зам
Аливаа улс үндэстэн оршин тогтносон цагаасаа эхлэн залгамж хойч үеэ сурган
хүмүүжүүлэх үзэл санаа, арга хэрэглүүр нь улам баяжин боловсронгуй хөгжиж иржээ.
Нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлттэй уялдан хүнээр хүн хийх арга ухаан чухлаар тавигдаж
байна.
Бидний өмнө хүүхдийг хэрхэн зөв хүн болгон хүмүүншүүлэх вэ?, Ямар арга барилаар
хүмүүншүүлэх вэ?, Хүүхдийн хүмүүншилд ямар хүчин зүйлс нөлөөлдөг вэ? гэх мэт олон асуулт
тулгарч байна. Тиймээс эцэг эх, сурган хүмүүжүүлэгчид, насанд хүрэгчид эдгээр асуултын
хариултыг хамгийн түрүүнд өөрсдөөсөө асууж эргэцүүлэн бодож үзэх нь зүйтэй юм. Учир нь
хүний хөгжил хүмүүншил, гэр бүл, нийгмийн орчноос эхтэй байдаг.
Пролетарын аугаа их зохиолч Максим Горький “Үр хүүхэддээ хайртай байна гэдгийг
тахиа шувуу ч чаддаг. Гагцхүү түүнийг хүмүүжүүлнэ гэдэг амьдралын өргөн дэлгэр мэдлэг,
оюун ухаан шаарддаг” юм гэж хэлжээ.
Хүмүүншлийн үндэс нь хүүхдэд - хүн чанар, хүнлэг ѐс суртанхуун, зан ааш, төрх байдал,
сэтгэл зүйн тогтвортой шинж чанар төлөвших процесс юм. Эцэг эх, сурган хүмүүжүүлэгч,
насан хүрэгчдийн харилцаа хандлага, хэлж байгаа үг яриа, нийгэмд бие авч яваа байдал,
хийж байгаа үйлдэл бүр нь хүүхдийн хүмүүншилд бодит үлгэр загвар нь болж байдаг. Энэ нь
хүүхдийн зан ааш, ѐс суртахуун, биеэ авч явах дадал, хүмүүсийн санаа бодлыг ойлгон
хүндэтгэх, хүмүүстэй зөв боловсон харилцах, өөрийнхөө үзэл бодлыг илэрхийлж, эргэцүүлэн
бодох, нийгмийн олон талт үйл явцад суралцан мөрдөхөд шууд нөлөөлдөг.
Õ¿ì¿¿æëèéí äîãîëäîë ãýäýã þó âý?
Õ¿¿õýä õ¿ì¿¿æëýýð äîãîëäîõûí øàëòãààí
Õ¿ì¿¿æëèéí äîãîäëûí èëðýë
Õ¿ì¿¿æëèéí äîãîëäîëòîé õ¿¿õýäòýé àæèëëàõ àðãà ç¿é
 Õóäàë÷, õóóðàì÷ çàí ò¿¿íèéã çàñàõ àðãûí ñýòãýë ç¿éí ¿íäýñ
 Ǻð¿¿ä çàí ò¿¿íèéã çàñàõ àðãûí ñýòãýë ç¿éí ¿íäýñ
 Õóëãàé÷ çàí, ò¿¿íèéã çàñàõ àðãûí ñýòãýë ç¿éí ¿íäýñ
Сем. 11 Сурагч сурлагаар хоцрох асуудал, шийдэх арга зам
Ñóðëàãûí õîöðîãäîë ãýæ þó âý?
16

17. Ñóðãàëòûí õîöðîãäîë ãýäýã áîë ñóðàã÷ çîõèõ ìýäëýã ÷àäâàðûã ñòàíäàðò øààðäëàãûí
õýìæýýíä ýçýìøèæ ÷àäààã¿é ãýñýí ¿ã.
Сурагч сурлагаар хоцîðäîã øàëòãààí
Áàãø íàðûí àðãà àæèëëàãàà, õàðèëöàà õàíäëàãàòàé õîëáîîòîé á¿ëýã øàëòãààí
Ñóðãóóëü, ñóðãàëòûí çîðèëãî, àãóóëãà, îð÷èíòîé õîëáîîòîé øàëòãààí
Ãýð á¿ë, íèéãýìòýé õîëáîîòîé øàëòãààí
Õ¿¿õäèéí åðºíõèé õºãæèëòýé õîëáîîòîé øàëòãààí
1. Ñóðëàãààð õîöîð÷ áàéãàà ñóðàã÷èéí øèíæ òýìäýã
2. Ñóðàã÷èéí ñóðëàãûí õîöðîãäëûã àðèëãàõ àðãà çàì
3. Ñóðàã÷èéã ñóðëàãààð õîöðîõîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà çàì
Сурган хүмүүжүүлэх ажиглалт хийх
Ганцаарчлан уулзаж ярилцах
Бичгээр асуулгаявуулж дүгнэх
Сем. 12 Сурах арга, түүнийг сурагчдад эзэмшүүлэх арга
Ñóðàã÷äàä áèå äààæ ñóðàõ àðãà ýçýìø¿¿ëýõ íü ºíººãèéí ñóðãàòûí ÷óõàë çîðèëò. Ñóðàã÷
ñóðàõ àðãà ýçýìøèõýä áàãøèéí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àðãà ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Áàãøèéí ñóðãàõ
¿éë¿¿ä 2 ÿíç áàéäàã.
Áàãø ÿðèõ, òàéëáàðëàõ çýðýã ¿éëäëèéã ººðºº õèéæ ã¿éöýòãýäýã
Ñóðàã÷äààð ñóðàõ ¿éëèéã õèéëãýõýä ÷èãëýñýí áàãøèéí ñóðãàõ ¿éëäë¿¿ä. Òóõàéëáàë:
óíøóóëàõ, áè÷¿¿ëýõ, ÿðèóëàõ, íîòëóóëàõ, æèø¿¿ëýõ ãýõ ìýò
Ñóðàã÷äàä ñóðàõ àðãà ýçýìø¿¿ëýõ àðãà çàì:
Áàãø ýýëæèëò õè÷ýýë á¿ðýýðýý ñóðàã÷äàä ñóðàõ òîäîðõîé àðãà ýçýìø¿¿ëýõ çîðèëò
äýâø¿¿ëæ àæèëëàõ íü ÷óõàë.
Ñóðàã÷ á¿ð ñýòãýõ¿éí ¿éëäë¿¿äèéã áèå÷ëýí õèéõýýð õè÷ýýëèéí òåõíîëîãèéã
áîëîâñðóóëàõ.
Áàãøèéí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àðãà, ¿éë àæèëëàãàà íü ººðºº ñóðàã÷äàä ñóðàõ àðãûí
¿ëãýð æèøýý áàéíà.
Áàãø ººðèéíõºº õýðýãëýõ àðãûã îíîâ÷òîé ñîíãîæ õýðýãëýõ
Áàãøààñ ñóðàã÷äàä ñóðàõ àðãà ýçýìø¿¿ëýõ òîâ÷ ñàíàìæ, çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ
Ñàíàìæ, çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõäàà ñóðàã÷äûí àìüäðàëûí òóðøëàãà, ìýäëýã ÷àäâàðûí
õ¿ðýý, íàñ ñýòãýöèéí îíöëîã, ìýäýýëëèéí îð÷èí, ýðýëò õýðýãöýý, ñîíèðõîë çýðãèéã õàðãàëçàí
¿çýõ.
 Ñóðàã÷èéí ñóðàõ õºäºëìºðºº çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà
 Ãýðèéí äààëãàâàð õèéõ àðãà
 Íîì, ñóðàõ áè÷èãòýé àæèëëàõ àðãà
 Ýõ áè÷âýðòýé àæèëëàõ àðãà
 Ñîíñîõ àðãà
 Àñóóëò òàâèõ àðãà
 ßðèõ àðãà
 Õàðüöóóëàí, æèøèõ àðãà
Сем. 13 Сурган хүмүүжүүлэх зарчим, тэдгээрийн агуулга
Сурган хүмүүжүүлэх зарчмыг нийгмийн шаардлага, боловсролын тухай хууль,
боловсролын зорилго, багшийн үүрэг, ѐс зүй, шинжлэх ухаанд олж тогтоосон зүй тогтол, үзэл
17

18. онол, сургуулийн практик гэх зэрэг олон эх сурвалжаас судлаачид, багш нар дэвшүүлэх
боллоо.
Үүнээс үзэхэд зарчим бол тоо, агуулгын хувьд тогтсон яг нэг хэвээр байхгүй нийгмийн
сургуулийн гэх мэт олон зүйлтэй уялдаж өөрчлөгдөж байх ѐстой нь харагдана.
Зарчим гэдэг үг бол латин хэлний principium буюу заавал мөрдөх ѐстой дүрэм, заавар,
шаардлага гэсэн утгатай.
Өнөө үед манай багш нар судлаачдын хамт одоогийн нөхцөлд дараахи сурган
хүмүүжүүлэх зарчмыг мөрдвөл зохино хэмээн үзэж байна. Тухайлбал:
Сурган хүмүүжүүлэх үйл явц нь нээлттэй, чөлөөтэй, уян хатан, ардчилсан байх,
Сурган хүмүүжүүлэх үйл явц нь хүүхдийн, нийгмийн амьдрал, практиктай нягт
холбоотой байх,
Хүүхдэд олгож буй мэдлэг, чадвар нь түүнд хүртээмжтэй, хялбар дөхөм байх,
Сурган хүмүүжүүлэх үйл явцын зорилго, агуулга, арга зүй нь хүүхдийн нас,
сэтгэл зүйн онцлог, сонирхол, сурах чадвар зэргийг харгалзсан байх,
Сурган хүмүүжүүлэх үйл явц нь хүүхдийн идэвхийг өрнүүлж, тэдний үйл
ажиллагаан дээр тулгуурлах,
Хүүхдэд олгож буй мэдлэг, чадвар нь шинжлэх ухааны үндэслэлтэй байх,
Багш өдөр тутмынхаа үйл ажиллагаандаа хүүхдийн сайн, эерэг тал дээр нь
тулгуурлаж ажиллах,
Хүүхдийг бүлэг хамт олноор нь дамжуулан сургаж, хүмүүжүүлэх зарчим
Багш өдөр тутмынхаа сурган хүмүүжүүлэх үйл ажиллагаандаа хүндэтгэл,
шаардлагыг зөв хослуулах гэх мэт.
Сем.14 Сурган хүмүүжүүлэх зүйн ажлын арга, хэрэглүүр
Сурган хүмүүжүүлэх ажлын арга гэж сурагчдад мэдлэг, чадвар, дадал эзэмшүүлэх,
тэдэнд ертөнцийг үзэх үзэл төлөвшүүлэх зорилгоор хийж гүйцэтгэж байгаа багшийн үйл
ажиллагаа, сурагчийн үйл ажиллагааны аргыг хэлнэ.
Сурган хүмүүжүүлэх аргыг мөн янз янзаар ангилж байна. Нэг хэсэг нь үг ярианы арга,
үзүүлэн таниулах арга, практик арга гэж ангилж байхад нөгөө хэсэг нь мэдээлэх тогтоож авах
арга, сэргээн хуулбарлах арга, асуудал шийдвэрлэн тайлбарлах арга, хэсэгчилсэн арга,
судалгааны арга гэж хуваадаг. Гуравдахь хэсэг нь мэдлэг, чадвар, дадал төлөвшүүлэх арга,
шалгах арга, урамшуулах арга гэж ангилж байна.
Сурган хүмүүжүүлэх үйл явцад ашиглагдаж байгаа бүхий л бодит зүйлсийг сургалтын
хэрэглүүр гэнэ. Сурган хүмүүжүүлэгч И. Я. Лернер сургалтын хэрэглүүрийг дараах байдлаар
ангилсан. Үүнд:
Сургуулийн барилга /анги тэнхим, биеийн тамирын заал гэх мэт/
Тоног төхөөрөмж
Сургалтын техник хэрэгсэл
Номын сан
Сургалтын тавилга /ширээ, сандал/
Туслах хэрэгсэл
СХҮЯ нь багш сурагчдын сургах болон сурах үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх, хөнгөвчлөх
зорилгоор ашиглагдаж, хүүхдийн мэдрэхүйн эрхтэнд шууд нөлөөлдөг бодит ба бодит бус
зүйлийг сурган хүмүүжүүлэх хэрэгсэл гэнэ.
СХХ нь дараах үүрэг зориулалттай:
18

19. Судалж буй үзэгдэл юмсын талаар сурагчдад үнэн зөв төсөөлөл олгох
Судалж буй зүйлийн бүтцийг таниулах
Үзэгдэл юмсын мөн чанар илрүүлэх, шинжлэх ухааны хууль, зүй тогтлыг танин
мэдүүлэх
Юмс үзэгдлийн олон талын холбоо хамаарлыг танин мэдэхэд туслах
Мэдлэгийг амьдралд практикт хэрхэн яаж хэрэглэж байгааг харуулах
Сем.15, 16. Дадлага хичээл, шалтгалт- дүн гаргах
16. Оюутны бие даан гүйцэтгэх ажил
Үлгэрчилсэн сэдэв болон өөрийн сонгосон сэдвийн дагуу бие даалтыг хийж гүйцэтгэнэ
Шалгуур:
 Хэл, найруулгын соѐл, бичлэгийн стандарт хангаж буй байдал
 Тодорхой асуудлыг хөндөхөд зориулагдсан байх
 Өөрийн үнэлгээ, санал бодлыг тодорхой илэрхийлэх
 Тогтоосон хэмжээнд багтсан байх
 Ишлэл зүүлт оновчтой хэрэглэж буй байдал
 Ишлэл зүүлтэнд дүн шинжилгээ, тайлбар хийх чадвар
 Дүгнэлийг өөрийн үзэл бодол дээр бичих
17. Ашиглах ном, сурах бичиг
Баттогтох Б. Уламжлал сурган хүмүүжүүлэхийн лекцүүд. УБ., 2008
Баттогтох Б. Үр хөвгүүнийг сургах ѐсон. Бээжин., 2009
Болормаа З, Анхмаа А. Хөгжүүлэх сургалтын тухай өгүүлэх нь. УБ., 2006
Батхуяг С, Даваажав Д. Нийгмийн сурган хүмүүжүүлэх ухааны удиртгал. УБ., 2008
Бор Б. Сурган хүмүүжүүлэх зүйн зарим асуудал. УБ.,1995
Боловсролын тухай хууль. УБ., 2006, 2007
Боловсрол судлал сэтгүүл
Даваа Ж. Боловсрол судлал. УБ., 2002
Ванчигсүрэн Д. Шавь төвтэй сургалтын арга зүй. УБ., 1999
Ванчигсүрэн Д. Сурган хүмүүжүүлэх технологи. УБ.,1994
Ванчигсүрэн Д. Шавь төвтэй сургалтын онол арга зүйн асуудлууд. УБ., 1996
Ванчигсүрэн Д, Бэгз Н. 20-р зууны монголын боловсрол судлал. УБ., 2001
Гүндсамбуу Х. Боловсролын социологийн тулгамдсан асуудлууд
Nчинхорлоо Ш. Багшийн ном. УБ., 2004
Nчинхорлоо Ш, Цэнд С. Сурган хүмүүжүүлэх зүйн ерөнхий үндэс. УБ., 1999
Nчинхорлоо Ш. Хүүхдийн хөгжил. УБ., 2008
Nчинхорлоо Ш. Сурган хүмүүжүүлэх арга онол ба хэрэглээ. УБ., 2002
Nчинхорлоо Ш. Сургалт. УБ., 2008
Nчинхорлоо Ш. Сурах арга. УБ., 2003
Ичинхорлоо Ш. Боловсрол судлалын удиртгал. УБ., 2008
È÷èíõîðëîî Ø. Øàâü òºâòýé õè÷ýýëèéí òåõíîëîãè. ÓÁ., 2009
Намжил Т, Нарантуяа И. Эцэг эхийн сурган хүмүүжүүлэхийн 3 алдаа. УБ., 2009
Намжил Т, Монгол гэр бүлийн сурган хүмүүжүүлэх зүй. УБ., 2006
19

20. Нэмэхжаргал Т, Отгонбаяр Ж. Боловсролын философийн үзэл баримтлал-арга зүйн
асуудалд. УБ., 2005
Бүжидмаа Ц. Боловсролын философи. УБ., 2002
Машлай. Сурган хүмүүжүүлэх ухааны түүх. УБ., 1984
Орхон П. Монголын нууц товчооны сурган хүмүүжүүлэх зүйн уламжлал дэвшлийн
асуудал. УБ., 2009
Энхтүвшин Б. Багшлах урлаг. УБ., 2007
Амжилттай багшлахуй. УБ., 2006
Сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор, профессор урайнхан овогт. Доохүүгийн Ванчигсүрэн.
УБ., 2006
Сэтгэл судлал, сурган хүмүүжүүлэх ухаан ба гавьяат багш нэрт эрдэмтэн, алдарт сурган
хүмүүжүүлэгч. Б. Бор. УБ., 2005
Сурган хүмүүжүүлэх зүйн үндэс. УБ., 2000
Дээд сургуулийн сургалтын технологи. УБ., 2007
Эрдэнэ-Очир Г. Ардын сурган хүмүүжүүлэх зүй. УБ., 1998
www. Bolobsrol.mn
www. Mongoleducation.mn
www.Psychology.about.com
www.psychology.emory.edu
www.psych.ucsb.edu
www.psychology.org
Бие даалтын сэдвүүд
20

21. Багш нарын ѐс зүйн дүр төрх эссэ, 400 үг
Миний бодлоор соѐлтой багш бол... эссэ, 400 үг
Сайн багшийн тухай миний санаа бодол эссэ, 350 үг
Багш нарын ур чадварыг судалсан нь тэмдэглэл, 2 хуудас
Анги удирдсан багшийн онцлог 4-5 хуудас
Ангийн багш гэж хэн вэ? анги удирдсан багш ямар байх ѐстой вэ?
/3-4 хуудас/
7. Багш сурагчдын харилцаанд гарч буй тодорхой алдаа дутагдалд хийсэн дүн
шинжилгээ. тэмдэглэл, 2-3 хуудас
8. Орчин үеийн хүүхдийн хөгжилд гарч байгаа өөрчлөлтийн тухай судалгаа
4-5 хуудас
9. Өсвөр насны хүүхдүүдийн тулгамдаж буй асуудлы тухай судалгаа 4-5 хуудас
10. Хүүхдэд ѐс суртахууны төлөвшил олгож ирсэн монгол ардын уламжлал 4-5 хуудас
11. Мэргэжлийн хичээлээр сурагчдад сурах арга эзэмшүүлэх нь санамж, өөрийн арга зүй
3-4 хуудас
12. Хүүхдийн насны тодорхой нэг үеийг сонгон авч, энэ үед а. Эрүүл ахуйн,
13. б. харилцаа, в. Биеэ авч явах ямар зөв дадал төлөвшүүлэх талаар бичих 4-5 хуудас
14. Өнөөгийн сургуулийн амьдралд гарч буй эерэг болон сөрөг зүйлс судалгаан дээр
үндэслэж бичнэ. 4-5 хуудас
15. Хүүхдийг хамт олноор нь хүмүүжүүлэх нь /4-5 хуудас/
16. Эцэг, эхчүүд хүүхдийнхээ хүмүүжилд юу анхаарах хэрэгтэй вэ? /3-4 хуудас/
17. Багшийн хүүхэдтэй ажиллах арга зам /4-5 хуудас/
18. Хүүхдийг сурах-сургах арга зүйд суралцуулах багшийн арга барил /3-4 хуудас/
19. Боловсролтой хүний тухай миний бодол эссэ 600үг
20. Хүүхдийн ѐс суртахуун, гоо зүйн хүмүүжлийг төлөвшүүлэх /4-5 хуудас/
21. Уламжлалт тоглоомоор хүүхдийн танин мэдэхүйг хөгжүүлэхийн ач холбогдол /4-5
хуудас/
22. Бусад улс орны сургуулийн талаар хийсэн судалгаа-мэдээлэл 8 минут
23. Сурагчид яагаад сурлагаар хоцордогт дүн шинжилгээ хийх /4-5 хуудас/
24. Сурагчид сурлагаар хоцорч муу суралцдаг шалтгааныг ангилах асуудал/4-5 хуудас/
25. 6-12 насны суралцагсдын сурах үйл ажиллагаа 4-5 хуудас
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Жич: Багаар хамтарч хийж болно. /Нэг багт 1-3 оюутан байна./
21

22. 22