1. BOT 139 Óðãàìëûí àíãèëàë ç¿é I
Ëåêö ¹1 Óäèðòãàë
Àíãèëàë ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàõ ç¿éëñ, ñàëáàð øèíæëýõ
óõààíóóä.
Óðãàìëûí àíãèëàë ç¿é áîë óðãàìàë ñóäëàëûí øèíæëýõ óõààíû íýã õýñýã ìºí.
Óðãàìàë ñóäëàë ãýäýã áîë óðãàìëûí àìüäðàë, á¿òýö, ºñºëò õºãæèëòèéí ç¿é òîãòîëûã
ñóäëàõ øèíæëýõ óõààí ìºí. Óðãàìëûí ñóäëàë íü õýëáýð ç¿é (ìîðôîëîãè), äîòîîä
á¿òýö (àíàòîìè), ôèçèîëîãè, àíãèëàë ç¿é, ãàçàð ç¿é, ýêîëîãè, ãåîáîòàíèê çýðýã ¿íäñýí
õýëáýð¿¿äýýñ á¿ðäýë áîëíî.
Óðãàìëûí àíãèëàë íü õýëáýð ä¿ðñ, ãàðàë ¿¿ñëýýð óðãàìëûã òîäîðõîé
íýãæ¿¿äýä àíãèëàí, óëìààð óðãàìëûí àéìãèéã ñóäëàõàä ýìõ æóðàìòàé áîëãîõ õýñýã
þì. ̺í óðãàìëûã àíãèëàõàä (ä¿ðñ) òîîöîîëîõ àæèë õàìààðàãäàíà. ¯¿í äîòðîî
Óðãàìëûí àíãèëàë ç¿é I õè÷ýýëýýð âèðóñ, áàêòåðèàñ ýõëýýä äîîä óðãàìëûí á¿ëýã
áîëîí äýýä óðãàìëààñ á¿ðõ¿¿ë ¿ðò óðãàìëààñ áóñàä õ¿ðýýíèé óðãàìëóóäûã ¿çíý.
Óðãàìëûí àíãèëàë ç¿é äàðààõ îëîí ñàëáàð øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðóóäàä
õóâààãääàã. ¯¿íä:
1. Âèðóñëîãè-íÿí ñóäëàë
2. Áàêòåðèîëîãè-Áàêòåðè ñóäëàë
3. Àëüãîëîãè-Çàìàã ñóäëàë
4. Ëèõåíîëîãè-Õàã ñóäëàë
5. Ìèêîëîãè-̺ºã ñóäëàë
6. Áðèîëîãè- Õºâä ñóäëàë ãýõ ìýò
Àíãèëëûí íýãæ.
Äýëõèéí áºìáºðöºã äýýð ìàø æèæèã í¿äýíä ¿ë ¿çýãäýõýýñ ýõëýýä àâðàãà òîì
àìüòàí, óðãàìàë õ¿ðòýë, ýñò áîëîí ýñèéí áóñ, íýã ýñòýé áà îëîí ýñòýé çýðýã ÿíç á¿ðèéí
á¿òýöòýé ìàø îëîí ÿíçûí àìüä îðãàíèçì àìüäàðäàã.
Ýäãýýð àìüä îðãàíèçìóóä íü óñ, íàìàã, ºíäºð óóë, õýýð òàë, öºë, õàä
÷óëóó ãýõ çýðýã îëîí ÿíçûí îð÷èí íºõöºëä àìüäàðäàã. Ãýõäýý òýäãýýðèéí äîòîð
á¿òýö, àìüäðàõ îð÷èí íºõöëèéí õóâüä èæèë òºñººòýé õýñýã á¿ëã¿¿ä áàéäàã. Èéì
ó÷ðààñ àíãèëàí ÿëãàäàã. Àíãèëàí ÿëãàõ ¿åä ò¿¿íä õýðýãëýõ àíãèëëûí íýãæ¿¿ä
áàéäàã. Ýäãýýð íýãæèéí õàìãèéí òîì íü èõ àéìàã áºãººä äàðààãààð íü
àéìàã,õ¿ðýý, àíãè, îâîã, òºðºë, ç¿éë çýðýã íýãæ¿¿ä áèé.
Äýëõèéí áºìáºðöºã äýýð àìüäàð÷ áàéãàà àìüä îðãàíèçìûã Ẻìèéí
ºìíºõ á¿òýöòýé, Ẻìò á¿òýöòýé ãýæ 2 èõ àéìàã áîëãîí õóâààäàã. Áººìèéí
ºìíºõ á¿òýöòýé îðãàíèçìä áàêòåðè, õºõ íîãîîí çàìàã, Ẻìò îðãàíèçìä 캺ã,
óðãàìàë, àìüòíû àéìãóóä îðäîã (1-ð á¿ä¿¿â÷).
1-ð á¿ä¿¿â÷
Àìüä îðãàíèçìûí àíãèëàë
Àìüä îðãàíèçì
Áººìèéí ºìíºõ (Procaryota) Áººìò (Eucaryota)
Áàêòåðè Õºõ íîãîîí çàìàã ̺ºã Óðãàìàë Àìüòàí
(Bacteria) (Cyanophyta) (Mycota Fungei) (Plantae) (Animalae)
Ñóäàëãààíû ò¿¿õýýñ.
Óðãàìàë ñóäëàë áîë ãýíýò øèíæëýõ óõààí áîëîí ãàð÷ èðýýã¿é áºãººä ýíý íü
õºãæëèéí îëîí çóóí æèëèéí ò¿¿õòýé. Ìàíàé òîîëëîîñ ãóðâàí çóó ãàðóé æèëèéí ºìíº
ãðåêèéí ýì÷ Ãèïïîêðàò õýìýýã÷ àíõ óäàà ýìèéí 200 îð÷èì óðãàìëûã òîîöîîëîí
áè÷æýý. Ò¿¿íèé äàðàà ãðåêèéí ôèëîñîôè÷ Àðèñòîòàëü, Òåîôðàñò íàð òýð ¿åä
öóãëóóëñàí ìàòåðèàëûí ¿íäñýí äýýð óðãàìëûã àíãèëàõ ñàíààðõëûã òºð¿¿ëæ áàéâ.
Òåîôðàñò ãàçàð òàðèàëàíãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé 500 îð÷èì óðãàìëûã
1

2. òîîöîîëæýý. Òýðýýð á¿õ óðãàìëûã ìîä, ñººã, ºâñ õýìýýí àíãèëñàí íü îäîî ¿åä õýâýýð
õýðýãëýãäýæ áàéãàà þì.
Èíãýýä 16-ð çóóíûã õ¿ðòýë óðãàìëûí ñóäëàëä òîäîðõîé ¿çýãäýõ¿éö õºãæèë
ãàðààã¿é áà õàðèí 16-ð çóóíààñ ýõëýí õóäàëäàà áîëîí äàëàéãààð àÿëàõ ÿâäàë íèëýýä
õºãæñºí ó÷èð øèíý ãàçàð îðíûã íýýæ óðãàìëûí øèíý ç¿éëèéã îëæ òîîöîîëîõ áîëîâ.
Óðãàìëûí ñóäëàëûã æèíõýíý øèíæëýõ óõààí áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò
Øâåäèéí ýðäýìòýí Ëèííåé èõ ç¿éëèéã á¿òýýñýí áºãººä òýð íü îäîî ¿åèéí óðãàìëûí
àíãèëëûí ¿íäñèéã áóé áîëãîâ. Ãýâ÷ Ëèííåé, ç¿éëèéã õóâèðàí ººð÷ëºãäºõã¿é,
òîãòìîë ãýæ îéëãîñîí áóðóó ¿çýëòýí õ¿í áàéñàí þì. Îðãàíèê åðòºíöèéí ¿¿ñýë
õºãæëèéã ýâîëþöè õºãæëèéí ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ àíõ Ëàìàðê òàéëáàðëàí óðãàìàë
áà àìüòíû ç¿éë (ä¿ðñ) áîë òîãòìîë áóñ, ãàäààä îð÷íû ººð÷ëºãäºæ áàéãàà íºõöëèéí
àÿñààð çîõèöîí õóâèð÷ áàéäàã ãýäýã çºâ ñàíààã ãàðãàñàí áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý
ýâîëþöè õºãæëèéí àñóóäëûã òàâèàä ò¿¿íèéãýý øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é þì. 19-ð çóóíû
ýõýí ¿åä Ëàìàðê àìüòíû àéìãèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ñèñòåìèéã òàâèõ ñàíààðõëûã
àíõ óäàà õèéñýí áîë îðîñûí ýðäýìòýí Ï.Ô.Ãîðÿíèíîâ óðãàìëûí àéìãèéí ýâîëþöè
õºãæëèéí ñèñòåìèéã àíõ ºã÷ýý.
Òýð ¿åä íî¸ðõîæ áàéñàí ìåòàôèçèê îíîëûã ×.Äàðâèí áóò öîõèæ ò¿¿íä
õóâüñãàëûã õèéí óëìààð àìüä áèå ìàõáîäèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ñèñòåìèéí òóõàé
îíîëûã áóé áîëãîâ.
Òýðýý𠺺ðèéíõºº ìàòåðèàëèñò ñóðãààëààð ç¿éë áîë òîãòìîë ãýæ íîìîí÷èëæ
áàéñàí èäåàëèñò ñóðãààëûã öîõèæ äýëõèé äýýð àìüäðàë ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ õºãæèæ
áàéäàã ãýñýí áàéãàëèéí õóóëèéã òîãòîîæýý. Åðòºíöèéã ¿çýõ èäåàëèñò ¿çýëä õ¿÷òýé
öîõèëòûã Äàðâèí ºãñºí ó÷èð õºðºíãºòíèé îíîë÷äîîñ ò¿¿íèé ýñðýã çîõèõ òýìöëèéã
ÿâóóëæ ýõëýâ.
Èäåàëèçìèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýð áà õàðãèñ óðñãàëóóäòàé òýìöýõ ÿâäàëä
Äàðâèíû ýíýõ¿¿ îíîë òýð ¿åèéí òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñò çýâñýã íü áîëæ áàéæýý. Äàðâèí
õýäèéãýýð äýâøèëòòýé îëîí îíîëóóäûã áóé áîëãîñîí áîëîâ÷ òýð àëäààòàé òàëóóä
áàéñàí ó÷èð õºðºíãºòíèé çàðèì îíîë÷äîä àøèãëàãäàæ áàéâ.
18-ð çóóíû äóíä ¿å áà 19-ð çóóíû ýõíèé õàãàñò îðîñ îðíîîð ýâîëþöè õºãæëèéí
îíîë íèëýýä õºãæèæ ýíý òàëààð áàðóóí åâðîïûí îíîë÷äûã äàâñàí áºãººä òýä ÷óõàë
õýäýí àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ ýöýñòýý ýäãýýð àñóóäëààð ýâîëþöè õºãæëèéí îíîëûí
¿íäñèéã òàâüæýý. Æèøýýëáýë îðãàíèê áóñ åðòºíöººñ îðãàíèê åðòºíö ¿¿ññýí áîëîõ
àìüä áèå ìàõáîäèéí ãàðàë ¿¿ñëèéí íýãäìýë áà òýäãýýðèéí õîîðîíäûí òºðëèéí
õîëáîî, ò¿¿íèé ýâîëþöè õºãæèëä ãàäààä îð÷íû íºëºº çýðýã àñóóäëûã îðîñûí
ýðäýìòýä áîëîâñðóóëæýý.
Ìàòåðèàëèñò øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã õºãæ¿¿ëýí îðîñûí óðãàìàë÷
ýðäýìòäýýñ 19, 20-ð çóóíû ¿åä ÷óõàë íýýëò¿¿äèéã õèéâ. Æèøýýëáýë: Áººìèéí øóóä
áóñ õóâààãäàë, ýñèéí Ẻìèéí ðåäóêöè õóâààãäàë, ýñ¿¿ä õîîðîíäîî ïëàçìîäåñìààð
õîëáîãäîõ, á¿ðõ¿¿ë ¿ðò óðãàìëûí äàâõàð ¿ð òîãòîëò çýðýã íü á¿ãä îðîñûí
ýðäýìòäèéí íýýëò þì. Îðîñ îðîíä äàðâèíèçìûã äýëãýð¿¿ëýõ õýðýãò Ê.À.Òèìèðÿçåâ
èõèéã á¿òýýæ óäàìøèë, õóâüñàë áàéãàëèéí øàëãàðëûí òàëààð óðãàìëûí àìüäðàë
äýýð æèøýýëýí ñóäëàâ.
Áàéãàëèéã õóâèðãàí ººð÷ëºã÷ È.Â.Ìè÷óðèí áà ò¿¿íèé õýðãèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýã÷
ýðäýìòýí íàð óäàìøëûí ìàòåðèàëèñò øèíý îíîëûã áóé áîëãîí àìüä áèå ìàõáîäèéí
õóâüñëûí øàëòãààíûã èëð¿¿ëæ óëìààð óðãàìàë àìüòíû óäàìøëûã ººð÷ëºõ àðãà
çàìûã çààæýý. Òýä íàð Äàðâèíû ìàòåðèàëèñò îíîëîîñ óõàðñàí àëäààòàé õýñã¿¿äèéã
áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíààñ ¿ëäýí õàñàæ, äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçì äýýð ¿íäýñëýí,
æèíõýíý ìàòåðèàëèñò áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã áóé áîëãîõûí õàìò ãàäààä îð÷íû
íºõöºë áîë àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæëèéí ãîë øèéäâýðëýõ õ¿÷èí ç¿éë ìºí áîëîõûã
òîãòîîæýý. Òýä íàð íýãýí áèåèéí õºãæëèéí õóóëèéã íýýæ, óðãàìàë àìüòíû ç¿éëèéí
¿¿ñýëä àìüäðàëûí òóðøèä øèíýýð îëæ àâñàí øèíæ òýìäýã øèéäâýðëýõ à÷
õîëáîãäîëòîé áîëîõ òóõàé, íýãýí ç¿éëä õàìààðàãäàõ áèå ìàõáîäèéí õàðèëöàí
íºëººëºõ íºëººã øèæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé àâ÷ ñóäëàí óëìààð óðãàìàë àìüòíû
õºãæëèéã õ¿ì¿¿ñ æîëîîäîõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëæýý. Èíãýñíýýð ýäãýýð ýðäýìòýä
2

3. àìüä áàéãàëèéí õºãæëèéí ç¿é òîãòëûã íýýæ óëìààð ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíã
õºãæ¿¿ëýõ èõ áîëîëöîîã áóé áîëãîâ.
Áàéãàëü, àðäûí àæ àõóéä óðãàìëûí à÷ õîëáîãäîë.
Õîðâîî åðòºíöºä ÿíç á¿ðèéí óðãàìàë óðãàíà. Óðãàìàë çºâõºí ýõ ãàçàðò óðãààä
çîãñîõã¿é äàëàé, ãîë ìºðºí, òýíãèñ, öººðìèéí óñíàà õ¿ðòýë óðãàäàã þìàà. Óðãàìàë
óðãààã¿é í¿öãýí ãàçàð òóí õîâîð áîëíî.
Åðòºíöºä èéíõ¿¿ óðãàìàë ãàçàð ñàéã¿é òàðõàõäàà áàéãàëüä òîäîðõîé
¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýíý.
Äýëõèé äýýð óðãàæ áàéãàà áàðàã á¿õ óðãàìàë (öººí òîîíû äîîä óðãàìëààñ
áóñàä) õ¿÷èëòºðºã÷èéí õèéãýýð áàéãàëèéã òýòãýæ áàéäàã áèëýý. Óðãàìàë àìüòíû
àìüñãàëàõ, øàòàõ, èñýëäýõ çýðýã ïðîöåññîîð àãààðò òîãòìîë õýìæýýòýé (21% îð÷èì)
áàéõ õ¿÷èëòºðºã÷ óëàì áàãàñ÷ áàéäàã. Õýðýâ íîãîîí óðãàìàë áàéãààã¿éñýí áîë òýð íü
ýöýñòýý ¿ã¿é áîëæ äýëõèé äýýð àìüäðàë ñºíºõ áàéæýý. Ãýâ÷ ýíý õèéã ÿëãàðóóëàã÷
íîãîîí óðãàìàë áàéäàã ó÷èð õ¿÷èëòºðºã÷ öàã ÿìàãò òýòãýãäýæ ñýëáýãäýæ áàéíà.
Óðãàìëûí íîãîîí õýñýãò áàéãàëü äýýð ÿâàãääàã íàðèéí ¿çýãäë¿¿äèéí íýãýí
áîëîõ ôîòîñèíòåç ÿâàãäàíà. Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññîîð óðãàìàë àãààðò áàéãàà
í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áà ãàçðûí õºðñíºº áóé óñíààñ îðãàíèê íýãäë¿¿äýýñ ãàäíà
õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðóóëíà. Èéíõ¿¿ îðãàíèê áóñ áîäèñîîñ óðãàìëûí áóé áîëæ áóé
áîëãîæ ºãñºí îðãàíèê íýãäë¿¿äèéã õ¿í àìüòàí ººðñäèéí õ¿íñ òýæýýë áîëãîí çàìààñ
íü àøèãëàõààñ ãàäíà óðãàìàë ººðºº ÷ àìüäðàëäàà çàðöóóëíà.
Óðãàìàë èõ óðãàñàí ãàçàð öàã óóðûí áàéäàë íýëýýä 纺ëºí áàéäàã ó÷èð òýð íü
áàéãàëü äýýð áàñ öàã óóðûã 纺ëð¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Óðãàìàë áîë ìàëûí òýæýýëèéí ¿íäñýí áààç áîëäîã áºãººä ãýðèéí òýæýýìýë
áîëîí áóñàä àìüòàä ãîë òºëºâ óðãàìëààð õîîëëîíî.
Äýýðõ ãîë à÷ õîëáîãäëîîñ ãàäíà óðãàìëûã õ¿ì¿¿ñ ¿éëäâýðò ò¿¿õèé ýä áîëãîõ,
ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ñóðâàëæ áîëãîí àøèãëàõ, ÿíç á¿ðèéí ºâ÷íèéã ýì õýðýãë¿¿ðèéã
ãàðãàæ àâàõ çýðýã àñàð îëîí òàëòàéãààð àøèãëàíà.
3

4. Ëåêö ¹2 Óðãàìëûí àéìãèéí àíãèëàë
Ãåîõðîíîëîãèéí õóâààðü
Äýëõèé äýýðõ àìüäðàëûí ¿¿ñýë õºãæèë íü ãåîëîãèéí ýðèí, ãàëàâ á¿ðò õàðèëöí
àäèëã¿é áàéñàí áºãººä ò¿¿íèéã ¿ç¿¿ëñýí ¿å÷ëýëèéã Ãåîõðîíîëîãèéí øàòëàë ãýíý.
Ãåîõðîíîëîãèéí ýðèí áîëîí ãàëàâóóäàä ÿâàãäñàí ýâîëþöèéí ÷óõàë ¿éë ÿâö
(Schopf,1992)
Ýðèí Ãàëàâ Õóãàöàà (ñàÿ ¯éë ÿâö
æèëýýð)
Êåìáðèéí Ïðîòåðîçîé 4500 Àìüäðàë ¿¿ñ÷, àíõíû îëîí ýñòýí áèé áîëîâ.
ºìíºõ ¿å
Êåìáðè 550 Äýýä óðãàìàë ¿¿ñýâ. Ñýýð íóðóóã¿é àìüòàä
õºãæèâ.
Îðäîâèê 500 Àíõíû ñýýð íóðóóã¿éòýí (ýð¿¿ã¿éòýí) ¿¿ñýâ.
Ñèëóð 440 Óðãàìàë áà ¿åò õºëòºí õóóðàé ãàçàð ãàðàâ
Ïàëåîçîéí Äåâîí 410 ßñò çàãàñ òàðõàí äýëãýð÷, àíõíû 2 íóòàãòàí áà
ýðèí øàâüæ ¿¿ñýâ.
Êàðáîí 360 Îéì õýëáýðò îé äýëãýð÷, ìºðõºã÷ ¿¿ñýæ, 2
íóòàãòàí çîíõèëñîí ¿å
Ïåðì 290 Òýíãèñèéí ñýýð íóðóóã¿éòýí àìüòàä îëíîîðîî
ìºõºæ, àíõíû àðààòàí ìºëõºã÷, îð÷èí ¿åèéí
øàâüæ ¿¿ñýâ.
Ìåçîçîéí Òðèàñ 250 ¯ëýã ã¿ðâýë¿¿ä òàðõàí äýëãýð÷, õºõòºí ¿¿ññýí áà
í¿öãýí ¿ðòýí çîíõèëñîí ¿å
Þðà 210 ̺ëõºã÷èä áà í¿öãýí ¿ðòýí íî¸ðõîæ, øóâóó
¿¿ñýâ.
Öýðä 140 Öýöýøò æðãàýìàë ¿¿ñýâ. ¯ëýã ã¿ðâýë¿¿ä áà ñýýð
íóðóóã¿éòíèé îëîí á¿ëýã ãàëàâûí ñ¿¿ë ¿åýð
ìºõæýý.
Êàéíîçîéí Ãóðàâäàã÷ 65 Ñ¿¿ãýýð áîéæèã÷èä, øóâóó, äàëä ¿ðòýí òàðõàí
äýëãýðýâ. Ãóðàâäàã÷èéí ñ¿¿ë äºðºâäºã÷èéí ýõýíä
àìüä îðãàíèçì îëîí ç¿éë áîëñîí оргил үе
ĺðºâäºã÷ 1.8 Õ¿í ¿¿ñýâ
4

5. Ëåêö ¹3 Ýñã¿é äîîä óðãàìàë, Ẻìã¿é äîîä óðãàìëûí ñàëáàð àéìàã
ÁÀÊÒÅÐÈ (BACTERIA)
Áàêòåðè áîë íýã ýñýýñ òîãòñîí íèëýýä á¿ä¿¿ëýã á¿òýöòýé áèå áºãººä çºâõºí
áè÷èë õàðóóðûí (ìèêðîñêîïûí) òîì ºñãºëòºíä ¿çýãäýõ ìàø æèæèãõýí õýìæýýòýé
áàéíà.
Áàêòåðè íü õàíãàëòòàé ÷èéã á¿õèé îð÷èíä ñàéí àìüäðàíà. Íèëýýä áàêòåðóóä
õàðàíõóé îð÷èíä èõ èäýâõèòýé õºãæäºã áîëîâ÷ çàðèì íü ãýðýëòýé îð÷èíä àìüäðàõ
äóðòàé áîëîé. Ãýâ÷ èõýíõ áàêòåðè íàðíû ãýðëèéí øóóä òóÿàíä àìüäàð÷ ÷àääàãã¿é
¿õäýã þì. Èõýíõ áàêòåðè õëîðîôèëëûí ìºõëºãã¿é, ºíãºã¿é áàéõ áîëîâ÷ öººí òîîíû
áàêòåðóóä óëààí, õºõ, øàð ãýõ ìýòèéí ºíã¿¿äòýé áàéäàã íü òýäãýýðèéí ïèãìåíòýýñ
øàëòãààëíà. Õàðèí óâ óëààí, íîãîîí áàêòåðóóä õëîðîôèëëòîé áàéäàã.
Áàêòåðè áóñàä õ¿ðýýíèé óðãàìàëòàé ÿìàð òºðëèéí õîëáîîòîé áàéäãèéã
òîãòîîãîîã¿é áîëîâ÷ èõýíõäýý óðãàìëûí àéìàãò òóñãàé õ¿ðýý áîëîí îðäîã þì.
Ãýâ÷ áàêòåðè ººðèéíõºº á¿òöýýð õºõ íîãîîí çàìàãòàé òºñòýé òàëóóä áèé. Èéì
÷ ó÷ðààñ áàêòåðè, õºõ íîãîîí çàìàã õî¸ð Ẻìèéí ºìíºõ á¿òýöòýé àìüä îðãàíèçìûí
äýä àéìàãò îðäîã. Õºõ íîãîîí çàìàãòàé òºñººòýé áàêòåðóóäàä õëîðîôèëëûí
ìºõëºãòýé àäèë ç¿éë áàéõ áîëîâ÷ áàêòåðèä áàéäàã øèëá¿¿ð õºõ íîãîîí çàìàãò
áàéõã¿é. Ìèêñîáàêòåðè ãàðàë ¿¿ñëýýðýý öàöðàãò 캺ãòýé îéðîëöîî, ñïèðîõåò
áàêòåðè á¿òöýýðýý íýã ýñò á¿ä¿¿ëýã àìüòàíòàé òºñòýé þì.
Áàêòåðè åðºíõèé人 íýã ýñýýñ òîãòñîí áàéõ áîëîâ÷ îëîí ýñýýñ á¿ðäñýí óòàñëàã
áàêòåðè áàñ áèé. Ò¿¿íèé ýñ õàëüñààð á¿ðõýãäñýí ïðîòîïëàçì, âàêóîëèîñ á¿ðäýõ
áºãººä Ẻì íü íóêëåéíû õ¿÷ëýýð áàÿëàã, Ẻìèéí õýñã¿¿ä îëîí áóòàðñàí ìàÿãòàé
îðøèíî. Õàðèí ìèêñîáàêòåðèéí Ẻì òîäîðõîé áàéíà. Ýñèéí õàëüñ ãåìèöåëëþëîç
áîëîí ïåêòèíò áîäèñîîñ (õààÿà óóðãèéí áîäèñ áàéíà) òîãòîæ ò¿¿íèé õàìãèéí ãàäíà
òàëûí äàâõðàãà ñàëñæèæ õººäºã ó÷èð ýñ ãàäóóðàà õàìãààëàõ çîðèëãîòîé á¿ðõ¿¿ë
ñàëñòàé áîëäîã þì.
Çàðèì áàêòåðè õºäëºõºä çîõèîëäñîí ñîðìîñ õýëáýðèéí íýã áóþó õýä õýäýí
øèëá¿¿ðòýé (1 -ð çóðãèéí II). Øèëá¿¿ð áèåýñýý óðò áàéõ òîõèîëäîë áàéäàã.
Áàêòåðèéí õºäºë㺺í çºâõºí øèëá¿¿ðýýñ øàëòãààëàõã¿é áºãººä ýñèéí òîãòìîë
àãøèæ ñóíàõòàé õîëáîîòîéãîîð õºäºë㺺íòýé áàéõ ÿâäàë áèé (ñïðèëë áàêòåð).
Áàêòåðèéí àíãèëàë. Áàêòåðè ìàø º÷¿¿õýí æèæèã áèå ìàõáîäü ìºí òóë ò¿¿íèéã
ñóäàëæ øèíæëýõ ÿâäàë òºâºãòýé ó÷èð îäîî õèð á¿ðýí ã¿éöýò òîãòîîñîí àíãèëàë ¿ã¿é
áîëîâ÷ ýñèéí õýëáýð, äîòîîä á¿òýö, ñïîð ¿¿ñãýëò çýðýã øèíæèéí ¿íäñýí äýýð
àíãèëëûã õèéäýã.
Áàêòåðèéã ýñèéí õýëáýðýýð õýä õýäýí òºðë¿¿äýä õóâààíà. ¯¿íä: ñàâõàíöàð
áàêòåð (áàöèëë), áºìáºëºã áàêòåð (êîêê), õîñ áºìáºëºã áàêòåð (äèïëîêîêê),
ãèíæèëñýí áºìáºëºã áàêòåð (ñòðåïòîêîêê), òàõèð áàêòåð (âèáðèîí), ìóøãèà áàêòåð
(ñïèðèëë) çýðýã þì (1-ð çóðàã).
5

6. I
1-ð çóðàã. Áàêòåðèéí õýëáýð¿¿ä
I. à.áºìáºëºã áàêòåðè, á. õîñ áºìáºëºã
áàêòåðè, â. áºìáºëºã ãèíæèí áàêòåðè, ã.
ñàâõàíöàð áàêòåðè, ä. Ìóøãèà å. ìàõèð
áàêòåðè,
Áàêòåðèéí äýýðõè çîíõèëîõ õýëáýð¿¿äýýñ ãàäíà çàâñðûí îëîí õýëáýð
òîõèîëäîíî. Áàêòåðèéã òýæýýëò îð÷èíä ¿ðæ¿¿ëýõýä Ẻí á¿ëãýýð îðøèõ áºãººä
á¿ëãèéí õýìæýý, ºíãº, õýëáýð íü òºðºë á¿ðèéí áàêòåðèóäàä àäèëã¿é áàéíà.
Áàêòåðèéí ¿ðæèë. Áàêòåð ýñèéí ýíãèéí õóâààãäëûí çàìààð òóí ò¿ðãýí ¿ðæèíý.
Õóâààãäëûí äàðàà øèíýýð ¿¿ññýí ýñ¿¿ä òýð äîðîî ñàëæ òîìðîîä äóíäàæààð 25-30
ìèíóò ºíãºðìºãö äàõèí äóíäóóðàà õóâààãäàæ ¿ðæèæ ÷àäíà. Çàðèì áàêòåðè
õóâààãäàæ ¿ðæñýíèé äàðàà áèå áèåýñ øóóä ñàëàõã¿é Ẻãíºðºõ áóþó ãèíæ
ìàÿãòàéãààð îðøèæ ãàäóóðàà åðºíõèé ñàëñààð á¿ðõýãäýíý. Ãýäýñíèé ñàâõàíöàð
áàêòåðè 12-15 ìèíóòûí õóãàöààíä ¿ðæèæ ÷àääàã áàéõàä ñ¿ðüåý ºâ÷íèéã ¿¿ñãýã÷
áàêòåðèéí õóâààãäàë ìàø óäààí ¿ðãýëæëýíý. Èéìýýñ áàêòåðèéí õóâààãäëûí õóðä
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã þì. Áàéãàëü äýýð áàêòåðèéí ¿ðæèëä ÿìàð íýã ñààä òîòãîð
áàéäàã¿éñýí áîë áîãèíîõîí õóãàöààíä äýëõèé åðòºíöèéã áàêòåð ä¿¿ðãýõ áàéæýý.
Áàêòåðèéí ¿ðæèëä ãàäààä îð÷íû òîõèðîìæã¿é íºõöºë íèëýýä áàéõ áîëîâ÷ çàðèì
ç¿éëèéí áàêòåðè òýðõ¿¿ íºõöëèéã òýñâýðëýí ºíãºðººõèéí òóëä ñïîðûã ¿¿ñãýíý.
Áàêòåðèéí ñïîð áîë ÿëàíãóÿà õîðò áîäèñûí ¿éë÷èëãýý õàëóóí õ¿éòíèé õýëáýëçëèéã
òóí ñàéí òýñâýðëýíý. Çàðèì áàêòåðèéí ñïîð – 245îÑ ãðàäóñ áà + 150 îÑ ãðàäóñûã
òýñâýðëýí àìüä áàéæ ÷àäíà.
Ñïîð ¿¿ñýëò ýñèéí äîòîð ÿâàãäàíà. ¯¿íä ýñèéí âàêóîëü ïðîòîïëàçì íü óñàà
ãàäàãø ãàðãàæ àãøààä õàòóóð÷ õàòóó õàëüñààð á¿ðõýãäýíý. Èéíõ¿¿ ñïîðæñîí áàêòåðè
õýäýí àðâàí æèë àìüä õýâýýð áàéæ ÷àäàõ áºãººä òîõèðîìæòîé íºõöºë á¿ðäýõèéí
õàìò øèíý ýñèéí ¿¿ñâýð áîëîí öààøäàà åðäèéí áàêòåðè áîëîí õóâààãäàæ ¿ðæèæ
ýõëýíý. Ãîë òºëºâ ñàâõàíöàð õýëáýðèéí áàêòåðóóä ñïîð ¿¿ñãýäýã. Áàêòåðèéí ýñèéí
àíõíû õàëüñ ýâäðýõýä ãàäàãø ãàð÷ óñ ñàëõèàð òàðõàíà.
Áàêòåðèéí õîîëëîëò.
Èõýíõ áàêòåðè áýëýí îðãàíèê áîäèñîîð õîîëëîäîã ó÷èð ãåòåðîòðîô
àìüäðàëòàé áîëîâ÷ õààÿà àâòîòðîô (ººðºº àìüäðàë) àìüäðàëòàé áàéõ ÿâäàë
òîõèîëäîíî. Ãåòåðîòðîô áàêòåðèéã ñàïðîôèò ïàðàçèò (øèìýã÷) ãýæ õî¸ð àíãèëíà.
6

7. Ñàïðîôèò áàêòåðè áîë óðãàìàë, àìüòíû ñýãèéí îðãàíèê áîäèñîîð õîîëëîõ áºãººä
ïàðàçèò áàêòåðè àìüä óðãàìàë, àìüòíû áèåèéí ãàäíà áóþó äîòîð òàëä àìüäðàíà.
Ïàðàçèò (øèìýã÷) áàêòåðè õ¿í àìüòàíä õàëäâàðò ºâ÷íèéã ¿¿ñãýõ òóë ýìãýã òºðºã÷ ãýæ
íýðëýíý. Ýìãýã òºðºã÷ áàêòåðè ìºí óðãàìëûã áàêòåðèéí ºâ÷íººð ºâ÷ë¿¿ëäýã.
Çàðèì áàêòåðè àâòîòðîô àìüäðàëòàé ó÷èð àãààðûí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã
øèíãýýí àøèãëàíà. ¯¿íèéã îðîñûí áè÷èë-àìü ç¿é÷ Âèíîãðàäñêèé íýýæ õåìîñèíòåç
øèíæ íýðëýâ. Õåìîñèíòåç ôîòîñèíòåçýýñ íèëýýä ÿëãààòàé áºãººä ÿíç á¿ðèéí ýðäýñ
áîäèñûí ýñýëäýõýä ¿¿ñýõ õèìèéí ýíåðãèéí õ¿÷ýýð í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéíýýñ îðãàíèê
áîäèñ á¿ðä¿¿ëíý. Ãýâ÷ íàðíû ãýðëèéí ýíåðãèéã àøèãëàí æèíõýíý ôîòîñèíòåçèéí
ïðîöåññûã ÿâóóëäàã áàêòåðè áàéíà.
Ãåòåðîòðîô áàêòåðóóäààñ àçîò õóðèìòëóóëàã÷ (Azotobakter) áàêòåðè ãàçðûí
õºðñíèé øèì òýæýýë ÷àíàðûã ñàéæðóóëäàã óëñ àðäûí àæ àõóéí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé þì. Àçîò õóðèìòëóóëàã÷ áàêòåðè áîë ÿìàð íýãýí îðãàíèçìûí ÿëçðàë
çàäðàëòààñ ¿¿ññýí ø¿âòðèéã óðãàìàëä àìàðõàí øèíãýäýã àçîòòîé íýãäýë áîëãîí
õóâèðãàíà. Ýíý áàêòåðè áóóðöàãò óðãàìëûí ¿íäýñíèé áóëöóóíä àìüäðàíà.
Îð÷íû íºõöºëä áàêòåðèéí çîõèëäîëò áà òýäãýýðèéí òàðõàëò.
Áàêòåðè ãàäààä îð÷íû ÿìàð íýãýí íºõöºëä àìàðõàí çîõèöîí àìüäàðäàã ó÷èð
çàðèì íü õàëñàí áóóö, õàëóóí ðàøààí áîëîí ºìíºò õîéò òóéëóóäûí õ¿éòýí ãàçàð ìýò
ýêîëîãèéí ÿíç á¿ðèéí íºõöºë á¿õèé îð÷èíä àìüäðàíà. ̺í ôèçèê õèìèéí ÿíç
á¿ðèéí íºõöºë øèíæ ÷àíàðòàé õºðñºíä ìàø îëîí òîîòîé áàêòåðè áàéõààñ ãàäíà
óñàíä ÷ àìüäðàíà. ªºðººð ºã¿¿ëýõýä áàéãàëü äýýð áàêòåðèã¿é îð÷èí õîâîð áºãººä
òýäãýýðèéí îðøèõ ãîë íóòàã íü ãàçðûí õºðñ áîëîé. Õàðèí àãààðò õºðñèéã áîäâîë
÷èéã áàãà, ìºí áàêòåðèéí ºñºëò õºãæèëòºíä ìóóãààð íºëººëäºã íàðíû òóÿàíû øóóä
òóñãàë áàéäàã ó÷èð áàêòåðè öººí áàéíà. Íýã ç¿éëèéí áàêòåðèéí ºñºæ ¿ðæèõýä
òîõèðîìæòîé áàéäàã îð÷íû íºõöºë íºãºº ç¿éëèéí áàêòåðèä òîõèðîõã¿é áàéõ íü
îëîíòîé þì.
Áàêòåðèéã õ¿÷èëòºðºã÷òýé õàðüöàõ áàéäëààð àíàýðîá áà àýðîá õýìýýí õî¸ð
á¿ëýãò õóâààíà. Àýðîá áàêòåðè çààâàë õ¿÷èëòºðºã÷òýé îð÷èíä õºãæèõ áºãººä õàðèí
àíàýðîá áàêòåðè ººðèéíõºº õºãæèëä õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é îð÷èíã øààðäàíà. Æèøýýëáýë
ÿëçðóóëàã÷ áàêòåðè íü õ¿÷èëòºðºã÷òýé îð÷èíä àìüäàðäàã ó÷èð àýðîá ìºí áºãººä
ñ¿¿í õ¿÷ëèéí áàêòåðè ººðèéí õýðýãòýé õ¿÷èëòºðºã÷èéã (àãààðûã) õýðýãëýõã¿é òóë
àíàýðîá þì. Ãýâ÷ áàéãàëüä õ¿÷èëòºðºã÷òýé õ¿÷èëòºðºã÷ã¿é îð÷èíä àëü àëèíä íü
àäèëõàí àìüäàðäàã áàêòåðè òîõèîëäîõ áºãººä ò¿¿íèéã ôàêóëüòàòèâ àíàýðîá ãýíý.
Òºðºë á¿ðèéí áàêòåðèóä õàëóóí õ¿éòíèéã òýñâýðëýõ òàëààð õàðèëöàí àäèëã¿é,
ÿëàíãóÿà õ¿éòíèéã èõýíõ áàêòåð ìóó òýñâýðëýäýã ó÷èð ýíýõ¿¿ îíöëîã ÷àíàðò ¿íäýñëýí
õ¿íñíèé ç¿éëèéã õºðãºã÷ ñàâàíä õèéæ óäààí õóãàöààãààð õàäãàëíà. Áàêòåðèéí ºñºëò
õºãæèëò õýòýðõèé èõ õàëóóíä ÿâàãäàõã¿é òóë çàãàñ, íîãîî, ñ¿¿, ìàõ çýðãèéã èõ
õàëààãààä áèò¿¿ ëààçàíä õèéæ õàäãàëíà. ̺í áàêòåðè ÷èéãòýé îð÷èíä äàññàí
àìüäðàëòàé áàéäàã ó÷èð æèìñ íîãîî, ìàõ çýðãèéã õàòààæ áàêòåðèéí àìüäðàëûí
íºõöëèéã çàéëóóëæ õàäãàëíà.
Áàéãàëü, õ¿íèé àìüäðàëä áàêòåðèéí à÷ õîëáîãäîë.
Áàéãàëü äýýð àìüäàð÷ áàéãàà áàêòåðè õîð õ¿ðãýõ òàëòàé áîëîâ÷ åðºíõèé人
àøèãòàé òàë íü äàâóó áàéäàã þì. Áàêòåðè þóíû ºìíº áàéãàëü äýýð ÿâàãäàæ áóé
áîäèñûí ñîëèëöîëä îðîëöîæ îðãàíèê áîäèñûã çàäëàí ýðäýñ áîäèñ áîëãîí õóâèðãàíà.
Áàêòåðèéí ¿éë àæèëëàãààãààð ìàõ, ñ¿¿, íîãîî ÿëçàð÷ ìóóääàã. Óóðãèéí áà
àçîòòîé îðãàíèê íýãäýë áàêòåðèéí ¿éë÷èëãýýãýýð çàäðàõûã ÿëçðàëò ãýäýã.
Õýðýâ áàéãàëü äýýð ÿëçðàëòûí ïðîöåññ ÿâàãääàãã¿é áàéâàë õîðâîî åðòºíö
óðãàìàë àìüòàí õ¿¿ðýýð ä¿¿ðýõ áàéæýý. ßëçðóóëàã÷ áàêòåðè èäýø óóøíû íººöèéã
ìóóäóóëæ àãààðûã áîõèðëîõ õºíººëòýé òàëòàé áîëîâ÷ óðãàìàë àìüòíû õ¿¿ðèéã
çàäëàí ýðäýñ áîäèñ áîëãîäîã àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé. ̺í ýíý áàêòåðè óóðãèéã
çàäëààä øèâòýð áàéäàëòàé àçîò ¿¿ñãýí ãàçðûí õºðñèéã àçîòîîð áàÿæóóëíà. Õºðñíººñ
óðãàìàë àçîò àâ÷ äàõèí óóðàã ¿¿ñãýõýä õýðýãëýõ æèøýýòýéãýýð àçîòûí ýðãýëò áàéãàëü
äýýð ÿâàãäàíà. Ýíý àçîòûí ýðãýëòèéí ïðîöåññ õºðñºíä àìüäàð÷ áàéäàã àçîò
7

8. õóðèìòëóóëàã÷ áàêòåðè ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. ßëçðóóëàã÷ áàêòåðè óóðãèéã
çàäàëæ ýðäýñ áîäèñ áîëãîõîä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé õ¿õýðò óñòºðºã÷ áîëîí õîðò áîäèñ
ïòîìàèí ÿëãàðàõ òóë ÿëçàðñàí òýæýýëýýð ìàë òýæýýõýä õîðäëîãî áîëîõ àþóëòàéãààñ
òýæýýëä õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî.
Áàêòåðèéí ¿éë÷èëãýýãýýð îðãàíèê áîäèñ çàäðàõäàà çºâõºí ÿëçðàëòààð
ÿâàãäààä çîãñîõã¿é ìºí ýñýëòèéí ïðîöåññ ÿâàãäàíà.
Àçîòã¿é îðãàíèê íýãäë¿¿ä (í¿¿ðñ óñ) áàêòåðèéí ¿éë÷èëãýýãýýð çàäðàõ íàðèéí
ïðîöåññûã ýñýëò ãýíý. Ýñýëò áèîëîãèéí ïðîöåññ ó÷èð ãàäààä îð÷íû òîäîðõîé íºõöºë
äóëààí, ÷èéã, àãààð çýðãèéã øààðäàíà.
Í¿¿ðñ óñíû çàäðàëòààñ ¿¿ñýõ çàâñðûí áîäèñûí øèíæ áàéäëààð ýñýëò õýä õýäýí
ÿíç áàéõ áºãººä òýäãýýðèéã òóñ á¿ðä íü òîäîðõîé òºðëèéí áàêòåðèóä ÿâóóëíà. Ñ¿¿í
õ¿÷ëèéí, òîñîí õ¿÷ëèéí, ñïèðòèéí öóó õ¿÷ëèéí çýðýã ýñýëò¿¿ä áàéíà.
Áàêòåðè áîë 캺ã, õàã ìýòèéí äîîä óðãàìëóóäòàé õàìòàð÷ ÿíç á¿ðèéí îðãàíèê
õ¿÷ëèéã ÿëãàðóóëàí óóëûí ÷óëóóëãèéã çàäëàõ òóë õºðñ ¿¿ñýëòèéí ïðîöåññò çîõèõ
íºëºº ¿ç¿¿ëíý.
ÕªÕ ÍÎÃÎÎÍ ÇÀÌÀÃ (CYANOPHYTA)
Õºõ íîãîîí çàìàã áîë ãîë òºëºâ íýã ýñýýñ (õààÿà îëîí ýñò õºõ çàìàã áàéäàã)
òîãòñîí òàëëîìòîé áàéäàã. Îäîîãèéí õºõ íîãîîí çàìàã õýäèéãýýð õºãæëèéí óðò
¿åèéã ºíãºðººñºí áîëîâ÷ ýðòíèé õºõ íîãîîí çàìãààñ á¿òöýýðýý òºäèé ë ÿäãààã¿é
áàéíà. Ýíý çàìãàíä õëîðîôèëëààñ ãàäíà õºõ ºíãèéí ïèãìåíò ôèêîöèàí áàéäàã ó÷èð
òèéíõ¿¿ õºõ íîãîîí ºíãºòýé áàéäàã àæãóó. ¯¿íýýñ ãàäíà ôèêîýðèòðèí ãýäýã óëààí
ºíãèéí ïèãìåíò çàðèì íýãýí çàìãàíä áàãà çýðýã áàéíà. Õºõ íîãîîí çàìãèéí ýñèéí
á¿òýö ìàø á¿ä¿¿ëýã òóë áóñäààñàà õÿëáàðõàí ÿëãàãäàõ áºãººä ãàäíà òàëààðàà
íÿëöãàé ñàëñ áîëäîã ïåêòèí á¿ðõ¿¿ëòýé ó÷èð õýä õýäýýðýý íýãäýí åðºíõèé íýã ñàëñàí
äóãòóé äîòîð îðøèíî.
Õàðèí ýñèéí äîòîîä õýñýã íü ïðîòîïëàçì, Ẻì ãýæ ÿëãàãäàõã¿é, âàêóîëü îãò
¿ã¿é áîëîé. Èéìýýñ ïðîòîïëàñò íü ýñèéí äîòîîä á¿õ çàéã ä¿¿ðãýäýã þì.
Õºõ íîãîîí çàìàã ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ ÿâóóëàõäàà öàðäóóë îãò ¿¿ñãýäýãã¿é
âîëþòèí õýìýýã÷ áîäèñ ¿¿ñãýäýã.
Ýñèéí ¿ðæëèéí á¿ä¿¿ëýã àðãà áîëîõ ýíãèé õóâààãäëààð ÿâàãääàã ó÷èð ìàø
õóðäàí ¿ðæèæ ÷àäíà. Çàðèì íýã íü óðãàäàæ òàñðàõ æóðìààð îëîí õýñã¿¿ä áîëîí
¿ðæèíý. Õºõ íîãîîí çàìàãò áýëãèéí ¿ðæëèéí ïðîöåññ îãò ÿâàãäàõã¿é. Ýñèéí
õóâààãäàõ áàéäëààð ýíý çàìàã áàêòåðòàé ìàø òºñººòýé áºãººä îð÷íû òîõèðîìæã¿é
íºõöºëä ººðèéí áèåèéã õàìãààëàõûí òóëä ãàäóóðàà çóçààí õàëüñààð õó÷èãäàæ ñïîð
(õóÿã) ¿¿ñãýí íèëýýä óäààí õóãàöààãààð àìüäðàõ ÷àäâàðàà àëäàõã¿é áàéæ ÷àäíà.
Àìüäðàëûí íºõöºë á¿ðäýõèéí õàìò ñïîð óðãàæ øèíý ýñèéã ¿¿ñãýíý.
Õºõ íîãîîí çàìàã ãîë òºëºâ öýíãýã óñàíä áàéõ áîëîâ÷ çàðèìäàà òýíãèñèéí
óñàíä àìüäðàíà. Õºõ íîãîîí çàìàã õàëóóí õ¿éòíèé õýëáýëçëèéã ñàéí òýñâýðëýõ ó÷èð
öàñ, ìºñºí äýýð ÷, õàëóóí ðàøààíû óñàíä ÷ óðãàæ ÷àäíà. ßìàð íýãýí øàëòãààíààð
¿õýæ ñºíºõèéí õàìò ìóóõàé íîãîîí ºíãºòýé áîëæ óñíû ãàäàðãà äýýð ãàð÷ õºâíº.
Õºõ íîãîîí çàìãèéí õ¿ðýýíä íèéòäýý 1500 îð÷èì ç¿éëèéí çàìàã áàãòàõ òóë
ò¿¿íèé òºëººëºã÷ õðîîêîêê (Chroococcus), îñöèëëÿòîð(Oscillater), íîñòîê (Nostoc)
çýðýã çàìãèéã òîâ÷õîí àâ÷ ¿çüå (2-ð çóðàã).
8

9. 1 2 3
2-ð çóðàã. Õºõ íîãîîí çàìãóóä
1. õðîîêîêê, 2. îñöèëëÿòîðè, 3. íîñòîê
Õðîîêîêê çàìàã. Ýíý çàìàã õ¿ëýð á¿õèé íàìãèéí øàëáààã, äîâ äýãí¿¿ëèéí
õîîðîíäóóð óðãàäàã áºìáºëºã õýëáýðèéí ãàíö ýñýýñ òîãòñîí çàìàã þì. Õðîîêîêê
çàìàã ãîë òºëºâ õî¸ð õî¸ðîîðîî áóþó äºðºâ äºð⺺𺺠Ẻãíºð÷ ãàäóóðàà åðºíõèé
íýã ñàëñëàã çóçààí õàëüñààð á¿ðõýãäýí îðøèíî.
Îññèëëÿòîðè çàìàã. Ýíý íü òîãòìîë óñíû ãàäàðãà, óñíû ¸ðîîëûí íààíãè
øîðîîí äýýð óðàäàã áîãèíîõîí îëîí ýñýýñ òîãòñîí óòñàí õýëáýðèéí çàìàã áîëîé.
Îñöèëëÿòîðûí óòñàí áèåèéí ¿ç¿¿ð ¿ðãýëæ õýëáýëçýí õºäºëæ áàéäàã ó÷èð íýã
áàéðíààñ íºãººä øèëæèí í¿¿äýëëýäýã þì. Øèë ñàâàíä îñöèëëÿòîðè çàìàãòàé óñûã
õèéãýýä íýã òàëûã õàðàíõóéëàõàä ãýðýë ººä òýì¿¿ëýí õºäëºõ íü ¿çýãäýíý.
Íîñòîê çàìàã. Ýíý íü óòñàíöàð çàìàã áºãººä íèìãýí õàòóó õàëüñààð á¿ðõýãäýí
áºìáºëºã õýëáýðòýé êîëîíèîð àìüäðàíà.
9

10. Ëåêö ¹4 Áººìòýé, ïëàñòèäã¿é, äîîä óðãàìëûí ñàëáàð àéìàã
̪ªÃÈÉÍ õ¿ðýýíèé åðºíõèé øèíæ (MYCOTA áóþó FUNGI).
̺ºã áýëýí îðãàíèê áîäèñîîð õîîëëîäîã ãåòåðîòðîô àìüäðàëòàé, õëîðîôèëë
¿ã¿é äîîä óðãàìàë þì. Õîîëëîõ îíöëîãîîð 캺ãèéã áàêòåðèéí íýãýí àäèë ñàïðîôèò,
ïàðàçèò ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Ãýâ÷ çàðèì 캺ãíèé (ñêëåðîòèí, ýìïóçà ãýõ ìýò) àìüäðàë
÷óõàì ÿìàð õýëáýðýýð (ñàïðîôèò, ïàðàçèò õî¸ðûí àëüíààð íü) ÿâàãäàæ áàéãààã
íàðèéí òîãòîîõîä õýö¿¿, åð íü òèéì çààã òîãòîîæ áîëäîãã¿é þì. Ó÷èð íü
àìüäðàëûíõàà òîäîðõîé ¿åèéã ñàïðîôèò áàéäàëòàéãààð ºíãºð¿¿ëæ áàéãààä ñ¿¿ëäýý
óðãàìàë àìüòàíä íààëäàõäàà ïàðàçèò áîëîõ óäàà áàéäàã. Èéìýðõ¿¿ ñàïðîôèò
àìüäðàëòàé àòëàà ïàðàçèò 캺ãºíä øèëæäýã 캺ãèéã ôàêóëüòàòèâ ãýíý. Ñàïðîôèò
캺ã ìîäíû ¿ëäýãäýë, óðãàìëûí óíàñàí íàâ÷ çýðãýýð õîîëëîõ áà ïàðàçèò 캺㿿ä
àìüä áèå ìàõáîäûã ñîðîí àìüäðàíà. Ïàðàçèò 캺㿿ä (çýâ ºâ÷íèé, õàðóóíû, ãóàëàõ
ºâ÷íèé ãýõ ìýò) òàðèìàë óðãàìëûã ºâ÷ë¿¿ëäýã ó÷èð õºäºº àæ àõóéä ìàø èõ õîõèðîë
ó÷ðóóëíà.
Íèëýýä 캺ã äýýä óðãàìàëòàé íèéöýí àìüäàð÷ (ñèìáèîç), õî¸ð áèåäýý
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëíý. Äýýä óðãàìëûí 캺ãºí ¿íäýñ (ìèêîðèç) áîë äýýðõè íèéöýí
àìüäðàõûí æèøýý (¿íäýñíèé òóõàé ¿ç). ̺ºã ãîëäóó õàíãàëòòàé ÷èéã á¿õèé ýõ ãàçðûí
îð÷èíä óðãàäàã áîëîâ÷ õààÿà óñàíä óðãàäàã 캺ã áàéäàã áèëýý. ̺ºã¿¿ä õàëóóí
õ¿éòíèé õýëáýëçëèéã (+ 1-ýýñ + 25 ãðàäóñ) ñàéí òýñâýðëýäýã òóë òýäãýýðèéí õºãæèëä
òåìïåðàòóð øèéäâýðëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿é (áóñàä óðãàìàëòàé õàðüöóóëæ ¿çâýë) þì.
Èõýíõ 캺ãèéí óðãàëò, õºãæèëò àýðîá íºõöºëä ÿâàãäàíà.
Îäîî ¿åä 100 000 îð÷èì ç¿éëèéí 캺ã ìýäýãäýæ áàéãààãèéí äîòîð ìàø
º÷¿¿õýí áèåýñ ýõëýýä 50 ñì õ¿ðòýë ãîëòî÷òîé òîì (òýíãýðèéí ä¿ëèé, ñàðõèàã) áèå
õ¿ðòýë áàéäàã áàéíà. Äýëõèéí áºìáºðöãèéí áàðàã ãàçàð á¿õíýý óðãàäàã ó÷èð ò¿¿íèé
òàðõàëòûí ãàçàðç¿é àñàð èõ þì.
Îëîí òîîíû ¿ðæëèéí ýðõòýí ¿¿ñãýõ, 캺ãºíöðèéã (ìèöåëëè) ñàéí õºãæ¿¿ëýõ
÷èãëýëýýð 캺ãíèé ààæèì õóâüñàë ÿâàãäàæ èðæýý. Õóóðàé ãàçàð àìüäðàõ çîõèëäëîãîî
áóé áîëñîíòîé õîëáîãäîí èõýíõ 캺ãèéí çîîñïîð íü ñïîðîîð ñîëèãäæýý. ̺ºãèéí
ààæèì õóâüñàë õóóðàé ãàçðûí äýýä óðãàìëûí õºãæèëòýé øóóä õîëáîîòîé þì.
̺ºã¿¿ä íýãýí æèãä á¿òýöòýé áºãººä âåãåòàòèâ áèå, ¿ðò áèå ãýäýã õî¸ð ¿íäñýí
õýñãýýñ á¿ðäýíý.
Èõýíõ 캺ãèéí áèå ãèô ãýæ íýðëýãääýã ãîë òºëºâ ñàëààëñàí îëîí îëîí øèðõýã
óòàñëàãààñ òîãòîõ áºãººä òýäãýýðèéí Ẻãíºðëèéã ìèöåëëè (캺ãºíöºð) ãýíý.
Ìèöåëëè óðãàæ áóé ç¿éëèéí (ñóáñòðàò) ãàäàðãà äýýð áóþó äîòîð òàëä íü áàéðëàíà (1-
ð çóðàã).
1-ð çóðàã . Ìàëãàéò 캺ãíèé ¿ðò áèåèéí õºãæëèéí øàò
Óðãàõ áèåèéí ÷óõàì õààíà 캺ãèéí ìèöåëë áóé áîëæ áàéíà ãýäãýýð èë äàëä
ìèöåëë ãýæ àíãèëäàã. Èë ìèöåëë íü îðøèõ áèåèéí ãàäàðãàä áàéõ áºãººä äàëä ìèöåëë
óðãàõ áèåèéí äîòîð áàéäàã þì. Èõýíõ 캺㿿äýä äàëä ìèöåëë áèé áºãººä îðøèõ
10

11. áèåèéí äîòîð áàéõ íü ò¿¿íèéã õàòàõ, õºëäºõ çýðýã òîõèðîìæã¿é íºõöºëººñ õàìãààëàõ
çîõèëäëîãîîíû íýã õýëáýð ìºí. ̺í ìèöåëë àìüäðàõ áèåèéí äîòîð îðøèõ ÿâäàë
ñàïðîôèò, ïàðàçèò àìüäðàëûã óäààí õóãàöààãààð ÿâóóëàõ çîõèëäëîãî áîëíî. Ïàðàçèò
캺ãèéí ãèô¿¿ä çºâõºí ýñ õîîðîíäûí çàéä ¿¿ñýýä çîãñîõã¿é ìºí ýñèéí äîòîð áóé
áîëäîã àæ. Õàðèí õºðºíãºíèé 캺ã ìýòèéí öººí òîîíû 캺㿿ä ãèô ¿¿ñãýäýãã¿é.
̺ºã ìèöåëëýýð âåãåòàòèâ ¿ðæëèéã ÿâóóëíà. Ýãýë á¿ä¿¿ëýã á¿òýöòýé 캺㿿äýä
ìèöåëë áàéõã¿é, çàðèì 캺ãèéí ìèöåëë ýñèéí á¿òýöã¿é, õàðèí ìàø îëîí ñàëáàðëàñàí
áàéõ íü íýã ýñýýñ òîãòñîí ìýò áîëíî. Òýäãýýð ýñò á¿òýöã¿é 캺ãèéí ýñèéí õàíà
õºíäëºí õàíà áàéõã¿é ó÷ðààñ òèéíõ¿¿ õàðàãääàã àæãóó.
Ãèôèéí äàãóóä ýñèéí õºíäëºí õàíà áàéõ íü çºâõºí äýýä 캺ãèéí øèíæ þì.
Ýñèéí õºíäëºí õàíà áàéãàà ÿâäàë ýñ¿¿äèéã áèå áèåíýýñ íü á¿ð ìºñºí òóñãààðëàæ
áàéãàà õýðýã îãò áóñ õàðèí ò¿¿íä áàéõ º÷¿¿õýí ñ¿âýýð ýñ¿¿ä õîîðîíäîî õàðüöàíà. Ãèô
óòàñ ¿ç¿¿ðýýðýý óðãàæ óðòààøàà ñóíàæ ºñºõººñ ãàäíà ñàëààëäàã áîëíî.
̺ºãèéí ¿ðò áèå áîë ñïîðûã ¿¿ñãýõ ñïîðàíãè ìºí áºãººä îðîîëöîëäîæ
íÿãòàðñàí ìèöåëë¿¿äýýñ òîãòîíî. Á¿òýö, õýëáýð ä¿ðñ, ºí㺠çýðãýýð ¿ðò áèå îëîí ÿíç
òóë 캺ãèéã àíãèëàí õóâààðèëàõ ÷óõàë øèíæ òýìäãèéí íýã áîëíî. ¯ðò áèå çààâàë
îðøèõ áèåèéí (ñóáñòðàò) ãàäíà òàëä àãààðò áóé áîëäîãîîð âåãåòàòèâ áèåýñ ÿëãàãäàõ
áºãººä òýð íü ñïîðîî àãààðûí óðñãàëààð òàðààõ çîõèëäëîãîî á¿õèé þì. Íèëýýä
캺ãèéí ¿ðò áèå ãàçðûí õºðñíººñ èë ãàð÷ óðãàñàí áàéõ íü îëîíòîé äàéðàëäàíà.
Ãèôèéí õàëüñ áºõ áàò ÷àíàð îëãîõ áîäèñ, ºí㺠¿¿ñãýõ ïèãìåíò çýðýã ÿíç
á¿ðèéí áîäèñ øèíãýýñýí áàéõ ó÷èð 캺ã îëîí ÿíçûí ºíãºòýé (áîð, õàð, óëààí ãýõ ìýò)
áàéíà. Çàðèì 캺ãèéí ìèöåëë òîõèðîìæã¿é íºõöºë (õàëóóí, õ¿éòýí çýðýã) ¿¿ñýõèéí
õàìò òàéâàí áàéäàëä îðîõ îíöëîãòîé áàéíà. Òàéâàí áàéäàëä îðîõîä ò¿¿íèé ýñ
ººðèéíõºº íàéðëàãà äàõ óñàà àëäñàíààñ ò¿¿íèé ôåðìåíò¿¿ä ÿìàð ÷ ¿éë÷èëãýýã¿é
áîëäîã.
Òºðºë á¿ðèéí 캺ãèéí ìèöåëë àäèëã¿é á¿òýöòýé òóë íýã, îëîí ýñò ìèöåëëè
ãýæ àíãèëíà. ̺ºãèéí ýñ õàòóó õàëüñòàé, äîòðîî íýã þìóó õî¸ð Ẻì á¿õèé
ïðîòîïëàçìòàé áºãººä äîîä 캺ãèéí ýñ îëîí Ẻìòýé áàéíà. ̺ºãèéí ýñèéí
Ẻ쿿ä êàðèîãåíåç õóâààãäëààð ¿ðæèõ áîëîâ÷ øóóä õóâààãäàíà. Áýëòãýë øèì
òýæýýëèéí áîäèñîîñ 캺ã õèìèéí íàéðëàãààð öàðäóóëòàé îéðîëöîî ãëèêîãåí
(àìüòíû öàðäóóë) õýìýýã÷ í¿¿ðñ óñûã õàäãàëíà. Ãëèêîãåí íü èîäûí óóñìàëä áîð-øàð
ºíãºòýé áîëæ áóäàãäàíà (öàðäóóë íü èîäîä õºõ ºíãºòýé áîëæ áóäàãääàã þì).
Öàðäóóë 캺ãºíä îãò ¿¿ñäýãã¿é þì. ̺ºãèéí íàéðëàãà õèìèéí íàéðëàãààðàà
óóðàãòàé òºñòýé âîëþòèí ãýäýã îðãàíèê íýãäýë áà ººõ òîñ îðîëöîõîîñ ãàäíà çàðèì
캺ã ÿíç á¿ðèéí õîðò áîäèñóóäòàé áàéäàã.
̺ºãèéí ýñèéã äýýä óðãàìàëòàé æèøèæ ¿çâýë ìºõëºã îãò áàéõã¿é îíöëîãòîé
þì (äýýä óðãàìëûí ýñ ìºõëºãòýé áàéíà).
Ãýâ÷ òºðºë á¿ðèéí 캺㿿ä ÿíç á¿ðèéí ºíãºòýé áàéäàã íü õàëüñíàà áàéõ ÿíç
á¿ðèéí ïèãìåíòýýñ øàëòãààëíà.
̺ºãèéí ¿ðæèë.
Àìüä áèåä áàéäàã ¿ðæëèéí á¿õ õýëáýðýýð ÿâàãäàíà. Âåãåòàòèâ àðãààð 캺ã
¿ðæèõäýý ìèöåëë íü õýäýí õýñýã òàñàð÷, òàñàðõàé òóñ á¿ðýýñ øèíý 캺㿿ä óðãàíà.
̺ºãèéã çîðèóäààð ¿ðæ¿¿ëýõýä ýíý àðãûã ãîë òºëºâ õýðýãëýíý. Õºðºíãºíèé 캺ã
çºâõºí âåãåòàòèâ àðãààð íàõèàëàí ¿ðæäýã.
Îëîíõè 캺㿿ä âåãåòàòèâààð ¿ðæèõäýý õëàìèäîñïîð, îèäèé ãýäýã òóñãàé
õýñãèéã ¿¿ñãýíý.
Õëàìèäîñïîð íü áóäàã÷ ïèãìåíòèéã øèíãýýæ ãàäóóðàà çóçààí õàëüñààð
õó÷èãäñàí ìèöåëëèéí òîìîðñîí ýñ¿¿äèéã èéíõ¿¿ íýðëýõ áºãººä ýíý íü ãàäààä îð÷íû
òîõèðîìæã¿é íºõöëèéã òýñâýðëýí ºíãºðººõ çîõèëäëîãîî þì. Ìèöåëëèéí çàðèì íýã
ýñ, õàæóóãèéí ýñýýñýý øèì òýæýýëèéí áîäèñ àâ÷ òîìðîîä îëîí òîîíû õëàìèäîñïîðûã
¿¿ñãýíý. Çàðèì 캺ãèéí õëàìèäîñïîð îëîí æèëýýð óðãàõ ÷àäâàðàà àëäàëã¿é áàéæ
õºäºº àæ àõóéí òàðèìàë óðãàìëûã ºâ÷ë¿¿ëýõ õîð óðøèã òàðèíà (2-ð çóðàã 1). Îèäèé
áîë ìèöåëëèéí ýñ òóñ á¿ð íü õîîðîíäîî ñàëæ áèå äààñàí øèíý ìèöåëë ¿¿ñãýõèéã
õýëíý (2-ð çóðàã 2).
11

12. 2- ð çóðàã. Òºðºë á¿ðèéí 캺ãºíä ñïîð, çîîñïîð ¿¿ñýõ
1. õëàìèäîñïîð, 2. îèäèé, 3. ñàïðîëåãíèé 캺ãíèé çîîñïîðàíãè (ò¿¿íýýñ
çîîñïîð ãàð÷ áàéãàà áàéäàë), 4. ìóêîð 캺ãíèé çàëóó ñïîðàíãè ( á-
áàðèóë), 5. ìóêîð 캺ãíèé áîëîâñîðñîí ñïîðàíãè (ñïîðîî ãàäàãøàà
öàöàæ áàéãàà íü), 6 . Peniñillium 캺ãíèé êîíèäèîñïîð
Îëîíõè 캺㿿ä áýëýã áóñûí àðãààð ¿ðæèõäýý ñïîð õýìýýã÷ îíöëîã á¿òýöòýé
òóñãàé ýñ¿¿äýýð ¿¿ñãýíý. Äýýð ¿ç¿¿ëñýí ¸ñîîð ñïîð ãàäààä, äîòîîä ãàðàëòàé áàéõ
áºãººä äîòîîä ãàðàëòàé ñïîð íü òóñãàé áèå ñïîðàíãèéí äîòîð ¿¿ñýõ áºãººä ãîë òºëºâ
äîîä 캺㿿äýä áàéíà. Õàðèí ãàäààä ãàðàëòàé (ýêçîãåííûé) ñïîð èõýâ÷ëýí äýýä
캺㿿äýä ¿¿ñíý. Óñíàà óðãàõ 캺ãºíä (ñàïðîëåãíèé) ñïîð ¿¿ñäýãã¿é ò¿¿íèé îðîíä
øèëá¿¿ð¿¿ä á¿õèé çîîñïîð ¿¿ñíý (2-ð çóðàã3). Õóóðàé ãàçàð óðãàõ 캺ãèéí (ìóêîð)
ñïîð ñàëõèàð òàðíà.
Ñïîðàíãè áîë ìèöåëëèéí áóñäààñàà àðàé óðò óðãàäàã îíöëîã óòàñëàãèéí
¿ç¿¿ðò ¿¿ñýõ áºãººä ò¿¿íèéã ñïîðàíãèéí õýñýã áóþó ñïîðàíãèâ÷ ãýíý.
Ãàäààä ãàðàëòàé ñïîðûã êîíèäè áóþó êîíèäîñïîðòàí ãýõ áºãººä òýð íü çºâõºí
äýýä 캺㿿äýä òîõèîëäîíî. Êîíèäè áîë îëîí äàõèí ñàëáàðëàñàí ìèöåëëèéí îíöãîé
óòàñ êîíèäîòàí ãýäýãò ¿¿ñíý (2-ð çóðàã 6). ¯¿ññýí êîíèäîñïîð õàëüñààð õó÷èãäàíà.
̺ºã¿¿äèéí êîíèäèéí õýëáýð îëîí ÿíç áàéõ áîëîâ÷ òºðºë á¿ðèéí 캺ãíèéõ
òîäîðõîé õýëáýðýý àëääàãã¿é òóë 캺ãí¿¿äèéã ÿëãàí òàíèõàä òýðõ¿¿ øèíæèéã
õýðýãëýíý. Ãýâ÷ íýãýí òºðëèéí 캺ãºíä îëîí ÿíçûí êîíèäè áóé áîëäãèéã ñàíàõ
õýðýãòýé þì.
̺ºãíèé áýëãèéí ¿ðæèë èçîãàì, ãåòåðîãàì, îîãàìè çýðýã õýëáýð¿¿ä áàéõààñ
ãàäíà çºâõºí 캺ãºíä òîõèîëääîã áýëãèéí ýðõòýí ãýæ íýðëýãäýõ áèå ¿¿ñãýí ºâºðìºãö
õýëáýðýýð ÿâàãääàã. Áýëãèéí ýðõòýí íü áýëãèéí ¿ðæëýýð áóé áîëäîã.
̺ºãèéí áýëãèéí ýðõòýí äîîä 캺㿿äýä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãóóëàëòòàé
áàéäàã ýð, ýì ýñýýñ ¿¿ñíý. Ýíý íü áýëãèéí ¿ðæëèéí ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí ñïîð /îîñïîð,
çèãîñïîð/ òàéâàí áàéäàëä òîäîðõîé õóãàöààíä áàéæ áàéãààä óðãàí, áýëýã áóñûí
¿ðæëèéí ýðõòýí çîîñïîðàíãè ýñâýë ñïîðàíãè ¿¿ñãýíý. ¯ð òîãòîõ ïðîöåññ ÿâàãäñàíû
äàðàà äýýä 캺㿿ä óóò þìóó ýñâýë áàçèä õî¸ðûí àëü íýãèéã ¿¿ñãýíý. Èéìýýñ äýýä
캺ãèéã óóòàò, áàçèäàò ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Òýäãýýðò óóò áîëîí áàçèäè ¿¿ñýõ ýõíèé ¿å
àäèëõàí ÿâàãäàíà. Óóòàò 캺ãèéí ñïîð àãóóëàã÷ áèå íü óóò õýëáýðòýé áàéõ áºãººä
áàçèäè 캺ãíèéõ óðàðõóó õýëáýðòýé óíæëàãà áàéäàã. Óóòàò 캺ãèéí óóòàíä 8 ñïîð
(àñêîñïîð), áàçèäèé 캺ãíèéõºä 4 ñïîð (áàçèäèîñïîð) á¿ðýëäýíý.
12

13. 2-ð çóðàã. Áàçèä, óóò
õî¸ðûí õºãæëèéí á¿ä¿¿â÷
à.óóòíû õºãæëèéí ÿâö,
á. áàçèäûí õºãæëèéí ÿâö
1. ñïîð óóò, áàçèä õî¸ð
¿ðò áèåèéí äîòîð áóþó
ãàäíà ìèöåëë äýýð ¿¿ñýõ
áºãººä óóòíû äîòîîä
ãàðàëòàé (ýíäîãåííûé)
áàçèä ãàäààä ãàðàëòàé
(ýêçîãåííûé)
Ýõ ýñèéí äîòîð áàéõ õî¸ð Ẻìò óóò, áàçèäè õî¸ð ¿¿ñýõýä õî¸óëàà íèéëæ íýã
áîëîõ (äèïëîèä) áºãººä öààøäàà ðåäóêöè õóâààãäëààð ãàïëîèä õðîìîñîìò Ẻìòýé
áîëíî.
13

14. Ëåêö ¹5 ̺ºãèéí àíãèëàë
̺ºãíèé àíãèëàë.
Áàéãàëü äýýð óðãàäàã á¿õ 캺ãèéã äýýä äîîä õýìýýí 2 á¿ëýãò õóâààæ 6 àíãè
áîëãîíî. ¯¿íä:
1. Õèòðèä 캺ãèéí àíãè (Chytridiomycetes) – ýðòíèé ýãýë á¿òýöòýé 캺ã áºãººä
ìèöåëëè îãò ¿¿ñýõã¿é áóþó ¿¿ññýí ÷ ò¿¿íèé çºâõºí ýõ ¿¿ñâýð áîëíî.
2. Îîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Oomycetes) – ò¿¿íèé ìèöåëë¿¿ä íü õºãæèë ñàéòàé
áîëîâ÷ ýñò á¿òýöã¿é áàéäàã. Áýëãèéí ¿ðæèë îîãàìèàð ÿâàãääàã.
3. Çèãîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Zygomycetes) – Ýíý 캺ãèéí ìèöåëëèéí õºãæèë
ñàéí áºãººä çèãîãàìè ãýäýã ºâºðìºãö õýëáýðèéí áýëãèéí ¿ðæëýýð ¿ðæäýã.
4. Óóòàò 캺ã áóþó àñêîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Ascomycetes) – îëîí ýñò
ìèöåëëèòýé 캺ã þì. Òóñãàé óóòàíä ñïîð ¿¿ñãýäýã ó÷èð òèéíõ¿¿ íýðëýñýí.
5. Áàçèäèîìèöåò 캺ã áóþó áàçèä 캺ãèéí àíãè (Basidiomycetes) – îëîí ýñò
ìèöåëëèòýé áºãººä ìèöåëëèéã á¿ðä¿¿ëäýã íàðèéõàí óòñàíöàðûí áóþó
ãèôèéí ¿ç¿¿ðèéí ýñýýñ ãàäàãø òîâîéæ, áàçèä ãýæ íýðëýãäýõ óíæëàãà áóé
áîëäîã. Ýíý óíæëàãà äýýð ñïîð ¿¿ñäýã áºãººä óã ñïîðûã áàçèäèîñïîð ãýäýã.
Èéì ó÷èð ¿¿íèéã áàçèäàò 캺ã ãýæ íýðëýñýí.
6. Äóòìàã 캺ãèéí àíãè (Deuteromycetes) – çºâõºí áýëýã áóñûí àðãààð ¿ðæäýã,
îëîí ýñò ìèöåëëýýñ òîãòñîí 캺ã þì.
ÄÎÎÄ ÌªªÃ
Äîîä 캺ãºíä õèòðèä, îîìèöåò, çèãîìèöåò 캺㿿ä îðäîã. Ýäãýýð 캺㿿ä
ýãýë á¿òýöòýé, á¿ä¿¿ëýã 캺㿿ä áàãòàõ áºãººä ìèöåëë ¿¿ñýõã¿é, õýðýâ ¿¿ñãýâýë
çºâõºí ¿¿ñâýð òºäèé áàéäàã.
Õèòðèä 캺ãèéí àíãè – Chytridiomycetes.
Õèòðèä 캺ãèéí àíãèä 300 îð÷èì ç¿éëèéí ýãýë á¿òýöòýé áè÷èë 캺㿿ä áàãòàõ
áºãººä áèä òýäãýýðèéã òºëººë¿¿ëýí áàéöààíû õàð õºë ºâ÷èí (Olipidium brassicae),
òºìñíèé ºìºí ¿¿ (Synchytrium endobioticum) çýðýã 캺㿿äèéã ¿çüå.
Áàéöààíû õàð õºë ºâ÷èí (Olipidium brassicae). Ýíý íü ýñèéí äîòîð àìüäðàã÷
ïàðàçèò 캺ã áºãººä áàéöààíû ÷èõë¿¿ð (¿ðñë¿¿ð) èø õàðëàõ ºâ÷íèéã ¿¿ñãýíý. Õàâàð
ýðò áàéöààíû ÷èõë¿¿ðèéí ¿íäýñíèé õ¿ç¿¿íä 캺ãíèé çîîñïîð îðæ ºâ÷ë¿¿ëýõ áà
ýõëýýä áàéöààãààð ºâ÷èëñºí õýñãèéí òóðñ õàðàëæ ñ¿¿ëäýý óðãàìàë ¿õíý. Õàð õºë
ºâ÷èí 캺ãíèé çîîñïîð òàéâàí áàéäàëòàé ºâºëæñºí ñïîðîîñ (öèñò) õºãæèæ áóé
áîëíî. ªâ÷èëñºí óðãàìëûí ¿íäýñíèé õ¿ç¿¿íýýñ õºíäëºí îãòëîë õèéæ, áè÷èë
õàðóóðààð õàðàõàä ò¿¿íèé ýñèéí äîòîð í¿öãýí ïàðàçèò 캺ãèéí áèåõýí õàðàãäàíà.
̺í íýã òàëäàà ñºðòºíòýé áºìáºëºã õýëáýðèéí íèëýýä ýñ¿¿äýä ãàíö øèëá¿¿ðò
çîîñïîðûã ¿¿ñãýäýã áàéíà (1-ð çóðàã).
14

15. 1-ð çóðàã . Áàéöààíû õàð õºë ºâ÷íèé õºãæëèéí öèêë
À. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë
Ì – Ìåéîç 1. îëüïèäýýð ºâ÷èëñºí áàéöààíû ¿ðñëýã, 2. ¿íäýñíèé õ¿ç¿¿í äýõ
îëüïèäèéí ïëàçìîäèé, 3. çîîñïîðàíãè õºãæèæ áàéãàà íü, 4. çîîñïîð,
5. çîîñïîðàíãè ýïèäåðìèéí ýñ ð¿¿ íýâòýð÷ áàéãàà íü, 6. èçîãàìåò, 7. çèãîò,
8. õî¸ð Ẻìòýé ºâëèéí ïëàçìîäè, 9. çèãîòûí ºñºëò
Áîðîîòîé ¿åä çîîñïîð óðñàí áàéöààíû ÷èõë¿¿ðèéí ýïèäåðìèñèéí õýñýãò
íààëäàí ñóóæ, ãàäóóðàà õàëüñààð á¿ðõýãäýí, ººðèéí ýñèéí äîòîîä ç¿éëñèéã (Ẻì,
ïðîòîïëàçì ãýõ ìýò) óðãàìàëä íýâòð¿¿ëíý. Óðãàìàëä íýãýíò îðæ ÷àäñàí ïàðàçèò 캺ã
ìàø õóðäàí ºñ÷ õºãæäºã þì. Ñïîðîîñ äàõèí ñïîð ¿¿ñýõ õ¿ðòýë 2-3 õîíîãèéí õóãàöàà
õýðýãëýãäýíý. Èéì ó÷ðààñ áàéöààíû èø õàðëàõ ºâ÷èí áîðîîòîé çóí, ìºí óñàëñíû
äàðàà àñàð èõ òàðõäàã þì. Ýíý àþóëò ºâ÷èí áàéöààã èõýýð ãýìòýýæ ¿õ¿¿ëäýã òóë
ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä ãýãýýâ÷ áàéðàíä (ïàðíèê) óðãóóëñàí óðãàìëûã
òààðóóõàí óñëàõ, ºâ÷èëñºí óðãàìëûí áàéñàí õºðñèéã ñàéòàð àðèóòãàõ õýðýãòýé þì.
¯¿íýýñ ãàäíà ºâ÷èëñºí óðãàìëûã á¿ð ìºñºí øàòààæ óñòãàíà.
Òºìñíèé ºìºí ¿¿ ºâ÷èí (Synchytrium endiobioticum) – Ýíý áîë ïàðàçèò
àìüäðàëòàé áºãººä òºìñíèé ºìºí ¿¿ ºâ÷íèéã ¿¿ñãýíý. Ýíý ºâ÷íººð ºâ÷èëñºí
òºìñíèé áóëöóó, ñòîëîíû (õààÿà èø ìº÷èðò) ãàäíà òàëààð ¿ð÷ãýð, ìàõëàãäóó òîì
õàâäàð áóé áîëíî. Õàâäàð íü 캺ãíèé ºñºëò õºãæèëòººñ ¿¿ñýõ áºãººä ýõëýýä
öàãààâòàð ºíãºòýé áàéãààä ñ¿¿ëäýý õàðëàíà. Áîëîâñîð÷ ã¿éöýõèéí õàìò õàâäàð
ìóóõàé ¿íýðòýé ñàëñ áîëîí ñ¿¿ëäýý õàãàð÷ ¿¿ññýí ìàø îëîí òîîíû çîîñïîðûã òàðõààõ
ºâ÷íèé ºâ õºðºí㺠(óóðõàé) áîëäîã áàéíà.
Òºìñíèé äîòîð áàéõäàà ºìºí ¿¿ 캺ã àìüäðàëûí îëîí õóâèðàëòûã òóóëæ
ºíãºðººñíººñ çóíû çîîñïîðûí õýä õýäýí ¿åèéã áóé áîëãîíî. Çóíû çîîñïîðò á¿ðýëäýõ
õóãàöàà áîãèíîõîí (12-14 õîíîãò) òóë òºìñ ºìºí ¿¿ãýýð çóíû òóðø ºâäºíº.
ªìºí ¿¿ãýýð ºâ÷èëñºí òºìñíèé áóëöóó àìàðõàí ÿëçàð÷ ãýìòäýã áîëîõîîð
ºâ÷èëñºí òºìñèéã õ¿íñ áîëîí òýæýýëä õýðýãëýæ áîëîõã¿é. ªìºí ¿¿ òºìñíèé àþóëòàé
ºâ÷èí ó÷ðààñ óðãàöûã ýðñ áàãà áîëãîäîã áºãººä óóë ºâ÷íèéã ¿¿ñýã÷ 캺ã ñèíõèòðóì
ãàäààä îð÷íû ìóó íºõöëèéã ñàéí òýñâýðëýæ ÷àääàã ÿâäàë ò¿¿íòýé òýìöýõ àðãûã
õ¿íäð¿¿ëíý. Ñèíõèòðóì 캺ãíèé òàéâøèðñàí ñïîð (öèñò) îí óäààíààð àìüäðàõ
÷àäâàðàà õàäãàëñààð áàéäàã. Òýð ÷ áàéòóãàé ìàëûí ãýäñýíä îðîîä àìüäðàõ ÷àäâàðòàé
õýâýýð ÿëãàäàñààð ãàð÷ äàõèí øèíý 캺ãèéã óðãóóëæ ÷àääàã áàéíà.
ªìºí ¿¿ ºâ÷íèéã àíõ Ìàæèð óëñàä íýýæ ñóäàëñàí áºãººä áàðóóí åâðîïûí
îðíóóäàä èõ òàðõñàí, ñ¿¿ëäýý Îðîñûí Õîëáîîò Óëñàä ¿çýãäýõ áîëæýý.
Ýíý ºâ÷èíòýé òýìöýõ õàìãèéí ñàéí àðãà õýìæýý áîë òºìñíèé ¿¿ ºâ÷íººð
ºâ÷èëäºãã¿é ñîðòûã (çýðýãòíèéã) ñîíãîí òàðèàëàõ ÿâäàë ìºí áîëíî.
Îîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Oomycetes).
15

16. Îîìèöåò 캺ãèéí àíãèä áàãòàõ 캺ãèéí áýëãèéí ¿ðæèë îîãàì ó÷ðààñ
ñïåðìàòçîèä, ºíäãºí ýñ¿¿ä íèéëýí çèãîò ¿¿ñãýíý. Òýäãýýð 캺㿿ä óñ áîëîí àãààðò
îð÷èíä óðãàæ ÷àäíà. Ýíý àíãèàñ õºäºº àæ àõóéä èõýýõýí õîð õºíººë ó÷ðóóëäàã 캺ã
áîë ôèòîôòîð, ïëàçìîïàðà õî¸ð þì.
Òºìñíèé ÿëçðàë 캺ã (Phytophthora infestans) – Ýíý 캺ã õóóðàé ãàçàð àìüäàð÷
òºìñèéã øèìæ àìüäðàõ òóë óðãàöûã ýðñ õîðîãäóóëäàã àþóëò 캺ã þì. Ò¿¿íèé
ìèöåëë òºìñíèé âåãåòàòèâ ýðõòýíã¿¿äèéí (èø, íàâ÷, áóëöóó) äîòîîä ýä¿¿ä äîòîð
õºãæèõ áºãººä íàâ÷íû äîîä òàëä öàãààí ºíãºðòýé õ¿ðýí òîëáî ¿¿ñýõýýñ ýõýëæ ºâ÷íèé
øèíæ òýìäýã èëðýíý. Öàãààí ºíãºð áîë íàâ÷èíä îðøèõ ìèöåëëèéí ñïîðàíãè á¿õèé
õýñýã àìñàðûí ñ¿âýýð ãàäàãø öóõóéæ ãàðñàí íü áîëíî. Õàðèí ìèöåëë íü íàâ÷íû
ìàõëàã õýñãèéí ýñ õîîðîíäûí çàéä áóé áîëæ, îéðîëöîî îðøèõ ýñ¿¿äèéã ¿õ¿¿ëíý.
Ñïîðàíãèåâ÷èéí ¿ç¿¿ð á¿ä¿¿ð÷ ö¿ëõèéí çîîñïîðàíãèéã áóé áîëãîæ áîëîâñðîõûí
õàìò á¿õëýýð îé÷èæ, ò¿¿íèé îðîíä øèíýýð òºðæ ãàðíà (2-ð çóðàã).
2-ð çóðàã. Òºìñíèé ÿëçðàë ºâ÷íèé õºãæëèéí öèêë
À. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë
Ì – Ìåéîç 1. ôèòîòðîôîîð õàëäâàðëàñàí òºìñíèé íàâ÷ áà áóëöóó
2. êîíèä ò¿¿íèé ºñºëò 3. çîîñïîð çîîñïîàíãèàñ ãàäàãøèëæ áàéãàà íü 4.
çîîñïîð 5. çîîñïîð íàâ÷ áà áóëöóóíä ºñºæ áàéãàà íü 6. îîãîíè áà àíòåðèä 7.
îîãàìè 8. îîñïîð ¿¿ñýõ ÿâö 9. îîñïîðûí ¿¿ñýëò
Çîîñïîðàíãèéí äîòîð õîñ øèëá¿¿ðòýé Ẻð õýëáýðèéí 8-16 øèðõýã çîîñïîð
¿¿ñýí óðãàæ ãèô áóé áîëãîí àìñðààð äàìæèæ íàâ÷íû ìàõëàã ýñýä îðíî. Ýñ
õîîðîíäûí çàéä äàõèí ìèöåëëè áîëîí óðãàæ íàâ÷èéã ãýìòýýæ ýõëýíý. ¯¿íýýñ áîëæ
íàâ÷íû ìàõëàã õýñãèéí ýñ¿¿ä õëîðîôèëë ¿ã¿é áîëæ ïðîòîïëàçì ¿õíý.
Ãàçàð äýýð óíàñàí çîîñïîð áîðîîíû óñòàé õàìò õºðñºíä øèíãýæ îðîîä
òºìñíèé áóëöóóíä ãýìòýë ó÷ðóóëíà. Ôèòîôòîð 캺ã òºìñíèé áóëöóó, èø õºðñ çýðýãò
îðîîä òàéâàí áàéäàëòàé ºâºëæäºã þì. Òºìñíèé áóëöóó ýíý 캺㺺ð ºâ÷ëºõèéí õàìò
áîð ºíãºòýé áîëíî. Òºìñíèé ôèòîôòîð ºâ÷èí (ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷ 캺ãèéã ôèòîôòîð ýäýã
ó÷èð ºâ÷íèéã ìºí òèéíõ¿¿ íýðýëæýý) ÿëàíãóÿà áîðîî õóðòàé çóí ìàø èõýýð òàðõäàã
þì. Èéìä áóëöóó ñîíãîæ òàðèàëàõ îëîí æèë íýã òàëáàé äýýð òºìñèéã òàðèàëàõ
ÿâäëûã çîãñîîõ, ìºí ºâ÷íººð ºâ÷èëäºãã¿é ñîðòûã (çýðýãòíèéã) òàðèàëàõ çýðãýýð
òýìöýë ÿâóóëíà.
Óñàí ¿çìèéí ïëàçìîïàðà (Plasmopara viticola) óñàí ¿çìèéí íàâ÷, öýöýã æèìñèéã
ãýìòýýäýã ïàðàçèò 캺ã þì. Ãàäààä áàéäàë õºãæëèéí òàëààð òºìñíèé ôèòîôòîðòîé
òºñòýé, ºâ÷ëºëòèéí ýõýí ¿åä òîñëîã òîëáî áóé áîëîí äýýðõè ýðõòýíã¿¿äèéã àãøèí
çóóð á¿ðõýíý. Õàðèí íàâ÷íû äîîä òàëä îðøèõ òîëáûã òîéðîí öàãààí ºíãºð
ñïîðàíãèâ÷ ¿¿ñäýã þì. Ïëàçìîïàðà 캺ã îîñïîðûí øàòàíäàà óñàí ¿çìèéí íàâ÷,
æèìñýíä ºâºë溺ä õàâàð óðãàæ çîîñïîð á¿õèé çîîñïîðàíãèéã ¿¿ñãýíý. Îîñïîð çèãîò
áîë áýëãèéí ¿ðæèë îîãàìèéí ïðîöåññîîð ¿ð òîãòñîí ºíäãºí ýñýýñ ¿¿ñíý. Çîîñïîð
íàâ÷, æèìñèéã ãýìòýýäýã òóë ýäèéí çàñãèéí àñàð èõ õîð õ¿ðãýíý.
16

17. Ýíý ºâ÷íººð ºâääºãã¿é òýñâýðòýé ñîðòûã (çýðýãòèéã) òàðèàëàõ, öàã õóãàöààíä
íü óñàí ¿çìèéí èøèéã äýýø ñîéæ óÿõ, õàâàð ýðò óðüä æèëèéí ¿ëäýãäýë, õîã óðãàìàë
çýðãèéã óñòãàõ çýðãýýð òýìöëèéã ÿâóóëíà.
Çèãîìèöåò 캺ãèéí àíãè (Zygomycetes)
Ýíý àíãèä áýëãèéí ¿ðæëèéí çèãîãàì ïðîöåññûã ÿâóóëäàã áºãººä áýëýã áóñààð
¿ðæèõäýý ñïîð ¿¿ñãýäýã (çîîñïîð ¿¿ñãýäýãã¿é) ñàëàà ìèöåëëò 캺㿿ä áàãòàíà.
Çèãîìèöåò 캺ã õóóðàé ãàçàð ñàïðîôèò àìüäðàëààð àìüäðàíà. Һ뺺ëºã÷ áîë
òîëãîéò ìóêîð áóþó öàãààí õºãöèéã (Mucor mucedo) àâ÷ ¿çüå (3-ð çóðàã).
e
¸
II
I
3-ð çóðàã. Ìóêîð 캺ãèéí áýëãèéí áà áýëãèéí áóñ ¿ðæèë
(I- Áýëãèéí ¿ðæèë: II-Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë)
à, á, â. çèãîãàìèéí ÿâö, ã. çèãîñïîðûí áîëîâñðîëò, ä. Çîîñïîðîîñ
ìèöåëë óðãàæ áàéãàà íü, å. ñïîð, ¸. Áîðòãîí õýëáýðèéí áàðèóë
Ìóêîð 캺ã ìàëûí áóóö ÷èéãòýé òàëõ çýðãèéí äýýð óðãàæ ò¿¿íèé ìèöåëëè
îðøèõ áèåèéí äîòîð ìàø îëîí ñàëààëàí òàðõàíà. Áèå íü òàñàëãààíóóä ¿ã¿é áîëîõîîð
ãàíö òîì ýñýýñ òîãòîíî.
Ìèöåëë äýýð áîñîî áàéðëàñàí íèëýýä õàòóó çóçààí ñïîðàíãèâ÷ ¿¿ñýí
òýäãýýðèéí ¿ç¿¿ðò áºìáºëºã ñïîðàíãè áàéíà. Õàðèí ñïîðàíãè íü ñïîðàíãèâ÷ààñ
õºíäëºí òàñàëãààãààð òóñãààðëàãäàíà. Ñïîðàíãè áîëîâñîð÷ ã¿éöýõäýý õàð õ¿ðýí
ºíãºòýé áîëîõ áºãººä ò¿¿íèé äîòîð òàëä ñïîðàíãèâ÷èéí îðîé á¿ä¿¿ð÷ ñïîðàíãèä
îðñîí áîðòîãî õýëáýðèéí (êîëîíêà) áàðèóë ¿¿ñãýíý. Áîëîâñîðñîí ñïîðàíãèàñ îëîí
òîîíû ñïîð ãàð÷ ñàëõèàð òàðàí àÿòàé îð÷èíä ìóêîð 캺ãíèé øèíý ìèöåëë ¿¿ñíý.
Ìóêîð 캺ã, øèì òýæýýëèéí áîäèñ, óñ ÷èéã ýëáýã áàéâàë áýëýã áóñûí ¿ðæèë
ñïîðîîð ¿ðæèõ áà õýðýâ òýäãýýð ç¿éëñ äóòàãäàëòàé áîë áýëãèéí ¿ðæëèéã ÿâóóëäàã
îíöëîã øèíæòýé. Ò¿¿íèé áýëãèéí ¿ðæèë íèëýýä ñîíèí ÿâàãäàíà. ¯¿íä ãèô¿¿ä áèå
áèåý ÷èãëýí óðãàæ ñ¿¿ëäýý ¿ç¿¿ðýýð íèéëíý. Ãèôèéí ¿ç¿¿ðò òàñàëãàà áèé áîëæ ýõ
óðãàìëààñ òóñãààðëàãäàí ãàìåò á¿ðä¿¿ëíý (4-ð çóðàã). Òýäãýýð ãàìåòóóä íèéëæ ¿ð
òîãòîí çèãîñïîð (çèãîò) ¿¿ñ÷ òàéâøèðëûí ¿å ºíãºðñíèé äàðàà ñïîðàíãè á¿õèé
ñàëààã¿é ãèô¿¿ä ¿¿ñãýíý. Áýëãèéí õî¸ð ýñ íèéëñíèé ¿ð ä¿íä øèíýýð ¿¿ñýõ äèïëîèä
Ẻìòýé ýñèéã çèãîñïîð ãýíý.
17

18. ÄÝÝÄ ÌªªÃ
4-ð çóðàã. Ìóêîð 캺ãèéí õºãæëèéí öèêë
À. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë Ì-ìåéîç
1. ãåòåðîòàëëè÷íû ìèöåë, 2. ñïîð, 3.ñïîð ¿¿ñ÷ áàéãàà íü, 4. êîíúþãàöè, 5. çèãîò
ò¿¿íèé ºñºëò, 6. ñïîð àâ÷ ÿâàã÷, 7. ñïîðàíãè, 8. ãàìåòàíãèéã òîãòîîã÷
Äýýä 캺ã äîîä 캺ãíººñ áèå ìàõáîäèéí çîõèîí áàéãóóëàëò á¿òöýýð ýðñ
ÿëãààòàé, îëîí ýñò, ñàéí õºãæèë á¿õèé ìèöåëëèéã ¿¿ñãýäýã îíöëîãòîé. Äýýä 캺ãíººñ
àñêîìèöåò, áàçèäèîìèöåò, çàâñðûí 캺ã çýðýã àíãèéã ¿çíý.
Àñêîìèöåò áóþó óóòàò 캺ãèéí àíãè Ascomycetes.
Óóòàò 캺ãèéí áèåèéí á¿òýö, àìüäðàõ áàéäëààð õàðèëöàí àäèëã¿é 30000 ãàðóé
ç¿éëèéí 캺㿿ä àñêîìèöåòèéí àíãèä áàãòäàã. Àñêîìèöåò 캺ã òóñãàé óóò õýëáýðèéí
ñïîðàíãè (àñê) äîòîð òîãòìîë òîîíû ñïîð ¿¿ñãýäýã îíöëîã øèíæýýðýý áóñàä 캺ãíººñ
ãîö ÿëãàãäàíà. Àñê ñïîðàíãèä ¿¿ññýí ñïîðûã àñêîñïîð ãýíý.
Ãèôèéí óòàñ äóíäàà æèæèã ñ¿âòýé õºíäëºí òàñàëãààíóóäààð îëîí ýñ¿¿ä áîëîí
õóâààãäñàí áàéõ òóë ýäãýýð 캺ã îëîí ýñòýé áèå ìàõáîäü ìºí. Èéì îëîí ýñýýñ òîãòñîí
ìèöåëëèéã ¿åò ìèöåëë ãýíý. Ìèöåëëèéí ýñ ãîëäóó îëîí Ẻìòýé áîëîâ÷ õààÿà öººí
(íýã) Ẻìòýé áàéíà. Óóòàò 캺ã ýõ ãàçðûí àìüäðàëòàé, òýäãýýðèéí äîòðîîñ íèëýýä
õýñýã íü õºäºº àæ àõóéí óðãàìëûã ºâ÷ë¿¿ëäýã ïàðàçèò 캺㿿ä áîëíî.
Àñêîìèöåò 캺ãèéí àíãèéã í¿öãýí óóòàò 캺ã (Hemiascomycetidae), æèíõýíý
óóòàò 캺ã (Euascomycetidae), ëîêóëîàñêîìèöåò 캺ã (Loculoascomycetidae) ãýñýí 3 äýä
àíãè áîëãîí õóâààäàã. ¯¿íä:
Í¿öãýí óóòàò 캺ã - Hemiascomycetidae Ýíý äýä àíãèéí òºëººëºã÷èä íü ¿ðò áèå
¿¿ñãýäýãã¿é. Ýíý äýä àíãèéí òºëººëºã÷ íü õºðºíãèéí 캺ã þì.
Òàëõíû õºðºíãèéí 캺ã (Saccharomyces cerevisiae). Ýíý 캺ã íü ãàíö Ẻìòýé,
Ẻðºíõèé áóþó çóóâàí ìàÿãèéí òóñãààð æèæèã ýñ¿¿ä áîëíî. Ò¿¿íèé ýñä ïðîòîïëàçì,
âàêóîëü õàëüñ áàéäàã þì. Õºðºíãºíèé 캺ã ÷èõýðòýé òýæýýëèéí îð÷èíä óðãàæ
ñïèðòèéí ýñýëòèéã ÿâóóëàí ãëþêîçûã í¿¿ðñõ¿÷èë, ýòèëèéí ñïèðò áîëãîí çàäëàíà. Ýíý
캺ã ïðàêòèê àìüäðàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé, õ¿ì¿¿ñ äýýð ¿åýñ ýõýëæ õºðºíãºíèé
캺㺺ð äàðñ, øàð àéðàã, òàëõíû ãóðèë ýñãýõ çýðýãò àøèãëàæ èðæýý. Òàëõíû ãóðèëûã
ýñãýõýä ¿¿ññýí ñïèðò óóðøèæ, õàðèí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé ¿ëäýæ òàëõûã õººëãºíº. Ýññýí
ãóðèëûí äîòîð õèé áàéõ íü í¿¿ðñ õ¿÷èë þì.
Îäîî ¿åä õºðºíãºíèé 캺ãèéã çàâîä ¿éëäâýðò èõ õýìæýýãýýð ¿ðæ¿¿ëæ ãàðãàõ
áîëñîí áºãººä ò¿¿íä ñàéí ÷àíàðûí øèì òýæýýëèéí áîäèñ áîëîõ óóðàã, ººõ, âèòàìèí
ãýõ ìýò ýëáýã òóë ìàëûí òýæýýë, õ¿íñ, ýìèéí ç¿éë áîëãîí àøèãëàíà.
Ýíý 캺ãò ¿ðò áèå ¿¿ñäýãã¿é, ñïîðûã ¿¿ñãýõ ñïîðàíãè óóò íü øóóä ìèöåëë
ººðºº áîëîõ áºãººä 캺ã á¿õëýýðýý òýæýýã÷ îð÷èí äîòîð äàëä óðãàäàã. Õºðºíãºíèé
캺ã íàõèàëæ ¿ðæèõ òóë áóñàä 캺㺺ñ ýðñ ÿëãààòàé. ¯¿íä ýñèéí äýýð áóé áîëñîí óð
18

19. ìýò òîâãîð öààøäàà óðãàæ øèíý ýñ áîëîí õóâèðààä òîäîðõîé õýìæýýíä õ¿ðòëýý ºñºæ,
ýõ ýñýýñ ñàëíà. Ýõ ýñèéí äýýð íýãýí çýðýã õýä õýäýí íàõèà áóé áîëîí òýäãýýð íü
öààøäàà äàõèí æèæèã íàõèàíóóäûã ¿¿ñãýíý (5-ð çóðàã). Öîî øèíýýð ¿¿ññýí íàõèàíóóä
ºñºæ òîìîðîîä ýõ ýñòýéãýý õîëáîãäñîí õýâýýð áàéõ òóë õàðàõàä ãèíæ ìýò ¿çýãäýõ
áºãººä àìàðõàí ñàëæ áèå äààñàí ýñ¿¿ä áîëîí òàñðàíà. Õºðºíãºíèé 캺ãíèé
íàõèàëàëò àñàð õóðäàí ÿâàãäàõ òóë àÿòàé íºõöºëä òóí àìàðõàí ¿ðæèíý. Õàðèí øèì
òýæýýëèéí áîäèñ õîìñäîõîä 캺ãíèé âåãåòàòèâ ýñèéí Ẻì ìåéîç õóâààãäàëä îðæ
äºðâºí ñïîð á¿õèé ñïîðàíãè áîëîõ óóò ¿¿ñíý. Ýíý íü áýëãèéí ¿ðæëèéí ïðîöåññûí
óðüäàë áîëãîí ÿâóóëàõã¿éãýýð ã¿éöýòãýíý. Õºðºíãºíèé çàðèì 캺ãèéí Saccharomyces
ellisoidae íü äàðñ øàð àéðãèéí õºðºíãºíèé 캺ã þì.
À
Á
5-ð çóðàã. Õºðºíãºíèé 캺ã
I. Õºðºíãºíèé 캺ã: 1. Ẻì, 2. ìèòîõîíäðè, 3. âàêîóëü, 4. ãîëüäæèéí
àïïàðàò,
5. ýíäîïëàçìûí òîð, 6. ÿëãàðóóëàõ öýâð¿¿, 7. ººõ òîñ, 8. ïëàçìîëåììà,, 9.
õàíà,
10. ýñ¿¿ä íàõèàëæ óðãàæ áàéãàà íü, 11.ôàãîñîì, 12. ïèíîöèò
öýâð¿¿
Æèíõýíý óóòàò 캺ãèéí àíãè.
Õàìãèéí òîì äýä àíãèéí íýã áºãººä òóñãàé ¿ðò áèå äîòîð óóò íü ¿¿ñ÷ õºãæäºã.
Õààëòòàé, õàãàñ íýýëòòýé áà íýýëòòýé ¿ðò áèå ãýñýí ãóðâàí õýëáýðèéí ¿ðò áèå áàéäàã.
Ýäãýýð ¿ðò áèå¿¿ä 캺㿿äýä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Æèíõýíý óóòàò 캺ãºíä õýä
õýäýí áàã áàãòäàã.
Ïëåêòàñê 캺ãèéí áàã (Plectascales)–èéí ¿ðò áèå Ẻðºíõèé õýëáýðèéí áèò¿¿
êëåéñòîòåöè ãýäýã ¿ðò áèå þì. Ñïîð áîëîâñðîõ ¿åä òýð íü çàäàðäàã. Êëåéòîòåöè áóþó
õààëòòàé ¿ðò áèå äîòîð óóòóóä ýìõ çàìáðààã¿é áàéðëàñàí áàéíà. Ýíý áàãèéí 캺㿿ä
ãàçðûí õºðñ áîëîí õ¿íñíèé ÿíç á¿ðèéí ç¿éë (ãóðèë, òàëõ, æèìñ ãýõ ìýò) äýýð óðãàäàã.
Һ뺺ëºã÷ººð íü ñàðâóóò 캺ã (Penicillium), öàöðàãò 캺ãèéã (Aspergillus) àâ÷ ¿çüå.
Ñàðâóóò 캺ã (Penicillium) îðøèæ áàéãàà þìûí ãàäíà þìóó äîòîð áàéðëàñàí
¿åò ìèöåëëòýé áºãººä ãîë òºëºâ êîíèä ¿¿ñãýæ ¿ðæèõ òóë êëåéñòîòåöè áóé áîëîõ íü
õîâîð áîëîé. Ìèöåëë õýäèéãýýð îðøèõ áèåèéí äîòîð áàéõ áîëîâ÷ ãàäàðãà äýýã¿¿ð
ñèéðýã òîëáî áóé áîëãîíî. Ñàðâóóò 캺ãíèé êîíèäè àâ÷ ÿâàã÷ íü îëîí ýñò ýãö áîñîî
óòñóóäòàé áºãººä äýýä ¿ç¿¿ð íü 2-3 äàõèí ñàëààëæ øóâóóíû ñàðâóó ìýò ¿çýãäýíý (6-ð
çóðàã).
19

20. 6-ð çóðàã. Ïåíèöèëë 캺ãèéí áèå áà õºãæëèéí öèêë
1. Ïåíèöèëë 캺ã II. Ïåíèöèëëèéí õºãæëèéí öèêë
À.Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë Ì-ìåéîç
1. ìèöåë, 2. êîíèä àâ÷ ÿâàã÷, 3. ôèëàèä, 4. êîíèä, 5. êîíèäûí ºñºëò,
6. àñêîãîí, 7. àíòåðèä, 8. êëåéñòîòåöèéí õýëáýðæèëò, 9. õààëòòàé ¿ðò áèåèéí
õýñýã
¯ç¿¿ðèéí ñàëààíóóä íü áºìáºëºã ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí õýëõýý êîíèäóóä áîëíî. Òýð
íü ýõëýýä ºíãºã¿é áàéñíàà ñ¿¿ëäýý íîãîîí, ýñâýë õºõ ºíãºòýé áîëäîã. Êîíèäóóä óíàæ
ãèô¿¿äèéã ¿¿ñãýíý.
Áýëãèéí ïðîöåññ ýõëýõýä ýð, ýì ãèô¿¿ä àòèðàí ýðã¿¿ëýã õýëáýðòýé áîëæ àëü
íýãíèéãýý îðîîíî. ßìàð÷ ýìõ çàìáðààã¿é îðîîöîëäñîí ãèô¿¿äýýñ ñàðâóóò 캺ãíèé
¿ðò áèå á¿ðýëäýæ ò¿¿íèé äîòîð óóòíóóä áóé áîëíî. Ñàðâóóò 캺ãíèé òºðºëä áàãòàõ
Penicillium notatum ãýã÷ 캺ãíººñ ïåíèöèëëèí ãýäýã àíòèáèîòèê ýìèéã ãàðãàæ àâäàã
þì.
Ïëåêòàñê 캺ãíèé áàãò öàöðàã ãýäýã àñïåðãèëë 캺ã (Aspergillus) áàãòàíà. Ýíý
캺ãèéí êîíèä àâ÷ ÿâàã÷ õºíäëºí òàñàëãààíóóä áàéõã¿é òóë íýã ýñèéí òîãòîöòîé.
Êîíèäèè àâ÷ ÿâàã÷èéí ¿ç¿¿ðò õýëõýëäñýí áºìáºëºã ýñ¿¿äýýñ òîãòñîí öàéâàð íîãîîí
êîíèäóóä ðàäèóñ ìàÿãòàé öàöðàãààð áàéðëàõ áºãººä áîëîâñîð÷ ã¿éöìýãö ¿ç¿¿ðýýñýý
ýõëýí îé÷èíî (7-ð çóðàã).
20

21. 1 2
7-ð çóðàã. Ñàðâóóò áà öàöðàãò 캺ã
1. Ñàðâóóò 캺ã (Penicilium): à. êîíäèäîâ÷,
á. êîíèä
2. Öàöðàã 캺ã (Aspergilla)
Äýýð ºã¿¿ëñýí õºãöèéí 캺ãèéí çàðèì ç¿éë êîíèäèè àâ÷ ÿâàã÷èéí àäèë áîñîî
÷èãëýëýýð óðãàäàãã¿é ¿ðò áèå êëåéñòîòåöè ¿¿ñãýõ áºãººä ¿ðò áèå íü áîëîâñðîõäîî
õàòóó õàëüñààð õó÷èãäàæ æèæèã áºìáºëºã áîëíî.
Àñïåðãèëë 캺ã óðãàìëûí ãàðàëòàé õîîë, õ¿íñíèé ç¿éë, æèìñ íîãîîí äýýð
ýëáýã óðãàæ ãýìòýýäýã þì. Ýíý 캺ãèéã ÷èõðýýñ íèìáýãèéí õ¿÷èë ãàðãàæ àâàõàä
õýðýãëýíý. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýíý 캺ãºíä ïåíèöèëëèíû àäèë àíòèáèîòèê áàéäãèéã
ñóäàëæýý.
Ãóàëàõ 캺ãèéí áàã (Erycephales) – èéí 캺ãèéí áàãèéí ¿ðò áèå õààëòòàé
áºãººä ò¿¿í äîòîð çýðýãöýýãýýð áàéðëàñàí íýã þìóó õýä õýäýí óóò ¿¿ñäýã. Øèìýã÷
àìüäðàëòàé 캺㿿ä áàãòäàã.
Ýíý áàãò Sphaerotheca, Erysiphe çýðýã òºðë¿¿ä áàãòäàã.
Sphaerotheca mors uvae (ñôåðîòåê) ãýäýã 캺ã òîøëîéí çàëóó ìº÷èð æèìñãýíèéã
ºâ÷ë¿¿ëæ ãàäàðãà äýýð íü ààëçíû ø¿ëñ ìýò öàãààí ºíãºòýé ìèöåëëèéã ¿¿ñãýíý.
Ìèöåëë íü îðøèõ áèåèéí äîòîð îðæ óðãàõã¿é, çºâõºí ò¿¿íèé ñîðóóë íü óðãàìëûí
ýïèäåðìèñèéí ýñýíä øèãäýæ áýõëýãäýíý. Áîãèíîõîí êîíèäè àâ÷ ÿâàã÷èéí ¿ç¿¿ðò
õýëõýý êîíèäè á¿ðýëäýæ ò¿¿ãýýð ¿ðæèíý. Óíàñàí êîíèäè ãóðèë öàöñàí ìýò òîøëîéí
ºâäñºí ýðõòýíã á¿ðõýæ áàéãààä ñàëõèíä õèéñýí ººð óðãàìàë äýýð î÷èæ ñóóìàãö äàõèí
ìèöåëëè áîëîí óðãàíà. Èéíõ¿¿ ñôåðîòåê 캺ã áàéãàëü äýýð ìàø ýëáýã óðãàõ áºãººä
íàìàð áîëîõîä ìèöåëëè äýýð 8 àñêîñïîðòîé ãàíö óóò á¿õèé êëåéñòîòåöè ¿¿ñýæ
ºâºë溺ä õàâàð óðãàíà. Êëåéñòîòåöè õàãàðàõàä ºñêîñïîðóóä òàðõàí òîøëîéí íàâ÷,
æèìñãýíý äýýð ñóóæ ìèöåëëè ¿¿ñãýí àõèí ºâä¿¿ëíý.
Erysiphe graminis - ¿åò óðãàìëûí ãóàëàõ 캺ã çýðëýã, òàðèìàë ¿åò óðãàìëóóäûã
ºâ÷ë¿¿ëýã÷ ïàðàçèò 캺ã þì. Ýíý 캺ãºíä ãàäààä áàéäëààðàà òºñòýé îëîí ç¿éëèéí
캺㿿ä áàéäàã áîëîâ÷ òîäîðõîé òºðëèéí ¿åò óðãàìàë äýýð ïàðàçèòààð àìüäàðäàã
áîëîõîîñ áóñ óðãàìëûã òýð á¿ãä ºâ÷ë¿¿ëäýãã¿é þì. Æèøýýëáýë àðâàéã ºâ÷ë¿¿ëäýã
캺㠺ºð ººð òºðëèéí ¿åòýíã ºâ÷ë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é. Òýäãýýð ïàðàçèò 캺㿿äèéí
ìèöåëëè ¿åò óðãàìëûí èø, íàâ÷, ò¿ð¿¿ òýð ÷ áàéòóãàé ñîðîí äýýð õ¿ðòýë ºñºæ ¿ðæäýã
þì. Òýð íü íàâ÷èí äýýð áàéõäàà ýõëýýä ñýâñãýð, æèíò¿¿ õýëáýðòýé áàéæ áàéãààä
ñ¿¿ëäýý íÿãòðàí ìèöåëëèéí á¿ðõ¿¿ë áîëíî. Ìèöåëëèéí ñîðóóë (ãàóñòðèé) óðãàìëûí
êóòèêóë äàâõðàãûã íýâòðýí ýïèäåðìèñò áýõëýãäýíý. Ò¿¿íèé æèíò¿¿ õýëáýðò ìèöåëëè
çóíû ýõýí õàãàñò ãèôèéí Ẻãíºðºë îðîîöîëäîî, êîíèäè àâ÷ ÿâàã÷, êîíèäîîñ á¿ðäýõ
áºãººä ò¿¿íèé äýýð àíòåðèäè, îîãîíè áóé áîëæ ýöýñòýý ãèôèéí îðîîëöîëäîîí äóíä
æèæèã áºìáºëºã õýëáýðò ºâºëæèõ êëåéñòîòåöè ¿¿ñíý. Êëåéñòîòåöèéí äîòîð òóñ á¿ð 8
àñêîñïîð á¿õèé 8-16 øèðõýã óóò áàéíà.
21

22. Erysiphe graminis tritici 캺ã õàâàðæèõ áóóäàéã ºâ÷ë¿¿ëäýã áºãººä íàìàð
áîëîõîîð íàâ÷íû õàìò 캺ãíèé êëåéñòîòåöè óíàæ ãàçðûí õºðñèéã áóðòàãëàí,
ºâºëæèõ áóóäàéí ºâ÷ëºõ ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã áàéíà. ªâºëæèõ áóäàéí äîîä õýñãèéí
íàâ÷íû àð òàëä àñêîñïîðîîñ ºâºëæèõ ìèöåëëè áóé áîëîí õàâàð áîëîõîîð óðãàæ
ºâ÷ë¿¿ëýí êîíèäè ¿¿ñãýõ áà ò¿¿ãýýð õàâàðæèõ áóóäàé õàëäâàðëàíà. Èéíõ¿¿ õàâàðæèõ,
ºâºëæèõ áóóäàéí áèåä ò¿¿íèé àìüäðàëûí öèêë ¿ðãýëæëýí ÿâàãäàíà.
Õàðãà 캺ãèéí áàã – Clavicepitales. ¯ðò áèå íü ïåðèòåöè áºãººä øèìýã÷èëæ
àìüäàðäàã 캺ã þì. Ýíý 캺ãèéí áàãò îëîí ç¿éëèéí 캺ã áàãòàõ áºãººä ò¿¿íèé ãîë
òºëººëºã÷èéí íýã íü ¿åò óðãàìëûí øèìýã÷ õàðãà ºâ÷íèé (¿õýð îðä) 캺ã (Claviceps
purpurea) þì.
Ýíý 캺㠿åò óðãàìëóóäûã ºâ÷ë¿¿ëäýã, ÿëàíãóÿà õºõ òàðèà á¿ð ÷ èõ ºâ÷èëíº.
Çóíû ñ¿¿ë ñàðä õºõ òàðèà òîëãîéëñîí õîéíî ò¿¿íèé ò¿ð¿¿íèé äýýð ¿ð áîëîâñðîõ
îðîíä íèë ºíãºòýé áàãà çýðýã òàõèð óðò, õàòóó áèå ýâýð áóþó ñêëåðîöè áóé áîëíî.
Ýâýð (ñêëåðîöè) áîë óñã¿é áîëæ 5-10% óñòàé õàòóóðñàí ìèöåëëè ìºí áºãººä øèì
òýæýýë íººöºëæ òàéâàí áàéäàëòàé áàéãàà ¿å þì. Íàìàð îé÷èæ õºðñºíä ºâºëæèíº.
Õàâàð õºðñíèé ÷èéãýíä äýâòýæ óðãàõàä ò¿¿íèé äýýð íàðèéí õºë á¿õèé óëààâòàð
ºíãèéí áóëóóíóóä áóé áîëíî. Áóëóóíû çàõààð õàãàñ áèò¿¿ ¿ðò áèå ïåðèòåöè ¿¿ñýõ
áºãººä ò¿¿íèé õºíäèéä õýäýí ãîíçãîé óóò áóé áîëæ óóòóóò äîòîð èõýâ÷ëýí 8 øèðõýã
íàðèéõàí àñêîñïîð á¿ðäýíý (8–ð çóðàã).
8-ð çóðàã. Õàðãà 캺ãíèé õºãæëèéí öèêë
À. Áýëãèéí áóñ ¿ðæèë Á. Áýëãèéí ¿ðæèë Ì-ìåéîç
1. ìèöåë, 2. õàðãà 캺㺺ð ãýìòñýí ò¿ð¿¿, 3. êîíèäòîé êîíèä àâ÷ ÿâàã÷,
4. êîíèäûí ºñºëò, 5. ñêëåðîöòîé õºõ òàðèàíû ò¿ð¿¿, 6. ñêëåðîçûí óðãàæ áàéãàà
íü, 7. áýëãèéí ïðîöåññ, 8. ñòðîì /õºíäëºí îãòîëîë/, 9. àñê á¿õèé õàãàñ íýýëòòýé
¿ðò áèå, 10. àñêîñïîðòîé óòñàðõóó õýëáýðèéí óóò, 11. àñêîñïîð ò¿¿íèé ºñºëò.
¯ðò áèåä óóòóóä õîñ Ẻìò ýñ¿¿äýýñ ¿¿ñýõ áºãººä àíõ õî¸ð Ẻì íèéëñíèé
äàðàà ðåäóêöè õóâààãäëààð õî¸ð áîëæ ýñèéí ¿ç¿¿ðò (òóéë) íýã íýãýýð áàéðëààä äàõèí
õî¸ð óäàà õóâààãäñàíààñ íèéò 8 Ẻì áóé áîëíî øèíýýð ¿¿ññýí Ẻ쿿ä óóòíû äîòîð
ãàíö ýãíýýãýýð öóâðàí áàéðëàæ ààæìààð òîìðîíî. Áººì á¿ðèéí ãàäóóð ïðîòîïëàçì
õ¿ðýýëýí, õàëüñààð õó÷èãäàæ, ñ¿¿ëäýý àñêîñïîð áîëíî. Àñêîñïîðûí áîëîâñðîëò, ¿åò
óðãàìëûí (ºâºëæèõ õºõ òàðèà) öýöýãëýëòèéí õóãàöààòàé ÿã äàâõöàíà. Àñêîñïîð
áîëîâñðîõûí õàìò ¿ðò áèåèéí ¿ç¿¿ðèéí æèæèã ñ¿âýýð ãàð÷ ñàëõèàð öýöýãëýæ áóé
ýð¿¿ë ¿åò óðãàìàëä î÷èæ öýöãèéí ¿ðýâ÷èéí ãàäàðãà äýýð ñóóæ ààæìààð ò¿¿íèé õàíûã
íýâòëýí äîòîîä õýñã¿¿äèéã (¿ðýâ÷èéã) ãýìòýýí õàëäâàðëàæ 캺ãèéí ìèöåëëè óðãàæ
ýõëýíý. Õàðèí ºâ÷íèéã ¿¿ñãýã÷ 캺㠿åò óðãàìëûí öýöãèéí çºâõºí ¿ðýâ÷èéã
22