Нийгмийн экологи хичээлийн лекцүүд

1. Нийгмийн экологи
шинжлэх ухаан болох нь
1. Нийгмийн экологийн үүсэл, судлах зүйл, судалгааны арга зүй
2. Экологийн ш/у олон талт болох нь, экологийн шинжлэх ухааны
салбарууд
3. Нийгмийн талаархи үзэл баримтлалууд, тэдгээрт нийгмийн
экологийн асуудал туссан нь

2. 1. Нийгмийн экологийн үүсэл,
судлах зүйл
• Хүн нийгэм тэдгээрийн хоорондын харилцаанд хүрээлэн буй орчны
хамааралыг хамтатган судалдаг. Энэ нь өргөн утгаар бол сав болон шим
ертөнцийн харилцан уялдааг судлах төдийгүй хүрээлэн буй орчинд
ээлтэй нийгмийн хэлбэрийг бий болгох, нийгмийн гишүүд хүрээлэн буй
орчиндоо ээлтэй байхад чиглэгдэх олон асуудлыг судлагдахуун болгох
явдал ажээ.
• Харин эртний Грекийн сэтгэгчид Гиппократ, Аристотель нарын бүтээлүүд
дэх экологийн үзэл санаа.
• Ч.Дарвины “Зүйлийн үүсэл“1859 бүтээл нь байгалийн шинжлэх ухаанд
гайхамшигт нээлт, эволюцийн онол нь экологийн шинжлэх ухааны
хөгжилд чухал түлхэц болсон бөгөөд “Амьдралын төлөөний тэмцлийн
тухай” Ч.Дарвины сургаал нь бүхэлдээ экологийн асуудлыг хөндөн
тавьсан байдаг. Зүйлийн дотоод дахь болон зүйл хоорондын , цаашилбал
орчны нөхцөлтэй харьцах хэлбэрүүд нь сав, шимийн ертөнцийн хүчин
зүйлийн тухай экологийн ойлголттой нэг юм.

3. Нийгмийн экологийг судлах
шаардлага
• Сүүлийн хоёр зууны аж үйлдвэрийн хөгжилт, техникийн дэвшил
амьдралын шинэ орчныг бий болгож хүн амын хүнс тэжээлийн
хангамж, эмнэлэгийн үйлчилгээг сайжруулах, хүний насыг уртасгах
зэрэг олон эерэг талыг авчирсан. Гэвч байгалийн нөөц баялгийг
цөлмөх, хүрээлэн байгаа орчныг бохирдуулах зэрэг багагүй сөрөг
нөлөө үзүүлэх байдал даамжирвал хүн төрөлхтөн экологийн сүйрэлд
ойрхон байна.
• Экологийн шинжлэх ухаан дээрхи асуудлуудыг аль хэр оновчтой
шийдвэрлэснээр хүн төрөлхтний ирээдүй хөгжил шалтгаална.
• экологийн баримжаатай хөгжил.
• ирэх хагас зуун жилд дэлхийн хүн ам хоёр дахин нэмэгдэж үүнийг
дагаад хүнс тэжээл, эд материалын хэрэгцээ гурав дахин, аж ахуйн үйл
ажиллагааны цар хүрээ таваас арав дахин нэмэгдэх төлөвтэй байгааг
тооцоолсон байдаг бөгөөд ийм нөхцөлд байгальд хандах хүний
нөлөөг бодит байдлаар тооцож гаргах нь чухал юм .

4. Хүн-нийгэм-байгаль гэсэн системийн хүрээнд
нийгмийн экологийн судлах зүйл тодорхойлогдоно.
Хүний үйл
ажиллагаа
Байгаль
Нийгэм
Хүний үйл
ажиллагаанд
өртөж байгаа
байгалийн тэр
хэсгийн хууль
зүй тогтол
Хүний өөрчлөн хувиргах
үйл ажиллагаа нийгмийн
оюун санааны хөрс суурь,
үзэл санаанд тулгуурлана.

5. • Экологи өнөөдөр зөвхөн биологийн шинжлэх
ухааны нэг салбар төдийгүй байгаль, нийгмийн
асуудлыг адилхан хамрсан нэгдмэл шинжлэх ухаан
болжээ. Иймд организм, орчин хоёрын харилцааны
тухай экологийн шинжлэх ухааны тодрхойлолт
баяжиж, хамрах хүрээ нь өргөжснөөр Нийгмийн
экологийн асуудал зайлшгүй тавигдаад байна. .
• Орчин үед экологи бол үйлдвэржсэн нийгмийн
хүний байгальд хандах зан байдлын онолын үндэс
болж байна гэж зарим эрдэмтэд тодорхойлдог.

6. Судалгааны арга зүй
• Ерөнхий арга
• Түгээмэл арга
• Тусгай арга
• Экологи нь шинжлэх ухааны бие даасан салбар учраас
судалгааны өөрийн тусгай уламжлалт болон орчин үеийн
аргуудтай. Үүнд:
• 1. Хээрийн судалгааны арга
• 2. Лабораторын арга
• 3. Туршилт судалгааны арга
• 4. Экологийн мониторингийн арга
• 5. Экологийн системийн математик загварчлал судалгааны
уламжлалт ба орчин үеийн аргуудтай.

7. 2. Экологийн ш/у олон талт болох нь, экологийн
салбар шинжлэх ухааны салбарууд
• Организм орчин хоёрын харилцан холбооны тухай
шинжлэх ухаан болох экологи нь Oikos- гэр орон, Logos-
судлал гэсэн утгатай грек үг юм.
• Энэ категорыг Германы эрдэмтэн Э.Геккель 1866 онд
шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулсан байдаг. Организмын
амьдралын зүй тогтол тэдгээрийн амьдрах бололцоот
нөхцөлд хүний үйл ажиллагааны үр дүнд гарсан
өөрчлөлтийг тусган судлах шинжлэх ухаан бол экологи
юм. Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл нь
биологийн макро систем, тухайлбал популяци, бүлгэмдэл,
биосфер бөгөөд тэдгээрийн өөрчлөлтийг орон зай цаг
хугацааны орчинд авч үзэх явдал.

8. Экологийн шинжлэх
ухааны зорилго
Орчны өөрчлөгдөж
байгаа нөхцөлд зүйл
бүхэн мэнд оршин
тогтнож үлдэх буюу
экологийн тэнцвэрийг
хадгалахад туслах
явдал юм.
Экологийн шинжлэх
ухааны ач холбогдол
байгалийн нөөц
баялагийг зөв зохистой
ашиглах, хүрээлэн
байгаа орчныг
бохирдлоос хамгаалах,
тэгснээрээ хүн
төрөлхтний
байгальтайгаа шүтэлцэн
амьдрах онолын
үндсийг тодорхойлоход
оршино.
Экологийн тэнцлийг
хангахад дараах
зарчмийг
баримтлана.
- Амьдралын орчны
эрүүл аюулгүй
байдлыг хангасан
байх
- Ирээдүй
үеийнхэнд учирч
болзошгүй
экологийн хохирлыг
багасгах
- Байгаль орчныг
хамгаалах,
байгалийн баялгийг
ашиглах шийдвэр,
үйл ажиллагаа ил
тод байх

9. Экологийн шинжлэх ухаан нь:
-Аутоэкологи буюу бодгаль бие хүрээлэн буй орчны хамаарлыг судлах,
- Синэкологи буюу бүлгэмдлийн экологи гэсэн 2 том салбартай.
Экологи
1. Ургамлын
экологи
2. Амьтны
экологи
3. Бичил
биетний
экологи
4. ХАА-н
экологи
5.
Үйлдвэрийн
экологи
6. Хүний
экологи
судлах зүйлийнх нь
онцлогоор нь:

10. • Экологийн асуудал зөвхөн байгаль, техникийн шинжлэх ухаанаар судлагдаад
зогсохгүй, нийгмийн шинжлэх ухааны чухал судлагдахуун болох ёстой. Тухайлбал:
Энэ асуудлыг түүх, хэл шинжлэл, эдийн засаг, философи, социологи, хууль зүй, улс
төр зэрэг шинжлэх ухааны үүднээс судлан боловсруулж болно.
• Экологи байгаль хамгааллын асуудал өнөөдөр нэг улс орон, нэг тивийн хүрээнээс
хальж дэлхий дахины чанартай болоод байна. Иймээс улс орон бүхэн байгалийн
нөөц баялагийг зөв зохистой ашиглах, хамгаалах талаар бодлого боловсруулах
нэн тулгамдсан асуудал болоод байна.
• Монгол Улсын төр засгаас экологи, байгаль хамгааллын асуудлыг онцгойлон авч
үзэж олон чухал арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсээр байна. Манай орон 21-р зууны
дэлхий нийтийн тогтвортой хөгжлийн түгээмэл үзэл хандлагад нийцүүлэн байгаль
орчин, нийгмийн хөгжлийн тэнцлийг эрэмбэ дараатай хангах замаар эдийн
засгаа экологийн баримжаатай хөгжүүлэх, байгаль хамгаалах үндсийг
бэхжүүлэхэд чиглэсэн урт хугацааны төрийн цэгцтэй бодлого боловсруулж
хэрэгжүүлэх шаардлагатай байгаа.. Төрөөс экологийн талаар баримтлах бодлого
нь байгаль орчин, байгалийн нөөцийнхөө харьцангуй давуу байдалд тулгуурлан
наац сэргээж, төрх байдлыг хангаж, иргэний аюулгүй эрүүл орчинд амьдрах
нөхцлийг бий болгоход чиглэгдэнэ гэжээ. Экологи дэлхий дахины асуудал болж
байгаа эдүгээ үед үүнээс нэг ч иргэн хол хөндий байх учиргүй, яс үндэс, арьс өнгө,
шашин шүтлэг, угсаа гарал ямар болохоос үл шалтгаалан экологи дэлхий дахиныг
нэгтгэж байна.

11. 3. Нийгмийн талаархи үзэл баримтлалууд, тэдгээр
нийгмийн экологийн асуудлын тусгасан нь
• Хүн түүний үндсэн шинжүүд
• Нийгэм, нийгэмшилтийн асуудлууд
• Нийгмийн хэлбэр ангилалууд, үзэл
баримтлалууд

12. • Хүний үүсэлд нөлөөлсөн байгалийн
ба нийгмийн хүчин зүйлс
• Хүний биологийн өгөгдөл ба генийн
өөрчлөлтийн харилцаа
Хүн түүний
үндсэн шинжүүд
• Түүвэрлэх, боловсруулах аж ахуйн
онцлог
• Байгалийг үзэх үзэл хандлага
Нийгэм,
нийгэмшилтийн
асуудлууд
• Аж үйлдвэржилтийн, дараахь
нийгэм
• Мэдээллийн нийгэм буюу
хэрэглээний нийгэм
Нийгмийн хэлбэр
ангилалууд, үзэл
баримтлалууд

13. НИЙГМИЙН ЭКОЛОГИЙН СУДАЛГААНЫ
АРГА ЗҮЙ
1. Нийгмийн экологийн
судалгааны аргазүй
2. Нийгмийн экологийн зарчмууд
3. Нийгмийн экологийн арга
4. Байгалийн ба нийгмийн систем
Лекц 2.

14. • Нийгмийн экологийн судалгааны суурь нөхцөл
болж байдаг арга бол системийн хандлага юм.
• Бүтэц
• Эрэмбэ
• Харилцан уялдаа хамаарал
– Дээрх зүйлүүд нь системийг бүрдүүлж байгаа
хэсгүүд юм.Элементүүдийн хоорондын тогтвортой
харилцааг бүтэц зохион байгуулалт гэдэг. Нэг
систем өөртөө өөр өөр жижиг системүүдийг агуулж
байдаг. Эдгээр нь хоорондоо эрэмблэгдэнэ.
Системийн бүтэц алдагдаагүй тохиолдолд сэргээн
буцааж хэвэнд оруулж болно.

15. 2.Нийгмийн экологийн зарчмууд
Системийн түгээмэл
зарчимууд
Вернадскийн Биохимийн
нэгдүгээр зарчим
Вернадскийн Биохимийн
хоёрдугаар зарчим
Мательс болон Брауны зарчим
Зохион байгуулалтын
эрэмблэгдсэн зарчим
Нэгдмэл байдлын зарчим
Нильс Борын нөхөгдөх
зарчим

16. Хүний экологийн асуудлыг шийдвэрлэхэд
чиглэгдсэн зарчмууд
Хөгжлийн нийгмийн үүднээс удирдаж
зохиох зарчим
Ухаалаг болон байж болохуйц
эрсдэлийн зарчим
Инстинктийн, сайн сайхан байдлын
зарчим
Хуурамч сайн сайхан байдлын зарчим

17. Экологийн орон зайн асуудлыг
шийдвэрлэхэд суурь болохуйц зарчмууд
• Физик, Газарзүй орчимын нэгдмэл байдлын
зарчим
• Нөхцөл байдлыг олон янз байдлын зарчим
• Тогтвортой байдлын зарчим
• Хүчин зүйлийн нөлөөллийн зарчим

18. • Экологийг үр ашигтай удирдах, зохион
байгуулах арга замтай холбоо бүхий
зарчмууд
• Мэдээллийн бүрэн бус байдлын зарчим
• Экологийн найдвартай байдлын зарчим
• Экологийн зохилдолгооны зарчим
• Цаг хугацааны системийн зарчим
• Зөөлөн удирдлагын зарчим

19. Нийгмийн экологийн арга:
1. Байгаль нийгмийг судалдаг бүхийл аргыг
хэрэглэдэг
2. Хүнтэй холбоотой
• Системийн харилцаа нь энэ хоёрын үндсэн
дээр үүссэн. Судалгааны арга нь:
1. Нийгмийн үзэгдэлийн экологийг
тайлбарлах
2. Нийгмийн экологийн үзэгдлийн зүй
тогтолыг нээн илрүүлэх

20. 1. Хүний оршин байхуйн удирдлагын үр
ашигтай арга замыг олж авах
2. Хүрээлэн буй орчны тухай ойлголт
Хүрээлэн буй орчин нэг талаасаа байгаль
нөгөө талаасаа нийгмийн гэж хоёр ангилна.
Энэ хоёр ангилал нь нийлж хүрээлэн буй
орчин болно. Хүрээлэн буй орчиныг буюу
нийгэм байгалийг салгаж үзэж болдоггүй
сөргүүлж тавьж болдоггүй ойлголт юм.

21. Байгалийн систем нь:
• Органик ба үүнд янз бүрийн матери,
энерги, харилцан үйлчлэлийн тусгал юм.
Хүний хүрч чадаж байгаа зүйлүүд нь орчин
болж өгдөг. Фалес-бүх ертөнц уснаас
үүсэлтэй гэж үзсэн.
Байгалийн
систем
• Байгаль ертөнц нэгэн том систем юм.
Байгаль дотор олон хэсэг системүүд
байдаг. Гэвч үргэлж холбоотой байдаггүй
задарч байдаг.
Церкуляцийн
систем-
Логик систем- • Нэг нь нөгөөгөөсөө урган гарч ирдэг.

22. • байгаль өөрийгөө нөхөн сэргээж
цэвэршүүлдэг байна.
Тогтвортой
нээлттэй
систем-
• Байгаль бие биеээсээ харилцан
хамаарал, үйлчлэлтэй байдаг байна.
Харилцан бие
биеээ нөхдөг
систем-
• байгалийн юмс үзэгдэл маш олон
янз зэрэгцэн хөгжиж байна.
Иерархи
систем /зохион
байгуулалт/-
Байгалийн системүүд түгээмэл нэгдмэл хуулинд
захирагддаг.

23. Нийгмийн систем нь:
Хүний бүтээсэн • Хамтын үйл ажиллагаа
• Түүхэн явцад өөрчлөгдөж байдаг. Хоорондоо
ижил төстөй нийтлэг зүйлүүд их байдаг.
Бүтэц зохион
байгуулалт
• Хүн байгалаас бүрддэг. Байгалийн хуулинд
захирагдана. Материалаас бүрддэг
Хаалттай систем- • Хүмүүс л оршин байдаг.
Тусгаалсан систем- • Байгалийн системээс өөрийгөө ханган оршдог.
• Тодорхой нэг зорилго чиглэлтэй өөрийгөө
нийгэмшүүлдэг Функциональ систем-
• Хүмүүс өөрийн бүтээсэн нийгмээ өөрөө
хөнөөж болдог
Аюул занал учруулж
болно-

24. Хүрээлэн буй орчины систем:
• Атмосфера
• Гидросфера Амьгүй байгаль
• Литосфера
• Ургамал
• Амьтан Амьд байгаль
• Микро организм

25. • Гидросфера – Усан мандал / агаар, намаг,
далай,нуур, гол, хүний биед орших шингэн/
Гидросфера нь цикл маягаар эргэлдэж
байдаг.Хүмүүс дэлхий дээр нэг өдөрт
газрын гүнээс долоон миллиард тонн ус
хэрэглэдэг байхад. Энэ нь долоон мяллиард
тонн ашигт малтмалыг нэг жил
олдворлолттой тэнцэж байна.

26. • Атмосфера- Агаар мандал / Хүчил төрөгч / энэ
нь хамгийн чухал элемент юм. Агаарыг амьтай
зүйрэлддэг байсан.
• Литосфера-Газрын хөрс өөрчлөгдсөнөөс
орчинд хортой нөлөө бий болдог.
• Микро организм- бичил биетэн хүрээлэн буй
орчинг хэвийн нөхцөлтэй байлгадаг. Олон
төрлийн микро организм нэгдэхээр Симбиоз /
бие биедээ ашигтай байгаа биетийг Мутулизм
гэнэ/ Прозитизм-нэг биеийг өөрийн хоол
тэжээл болгодог.

27. НИЙГМИЙН ЭКОЛОГИЙН ХУУЛЬ
БА НИЙГМИЙН ХӨГЖИЛ
1. Н.Ф.Ремерсийн нийгмийн экологийн арван хууль
2. Коммонерийн глобал экологийн 4 үндсэн хууль
3. Нийгмийн экологийн 5 хууль
Лекц 3.

28. 1. Н.Ф.РЕМЕРСИЙН НИЙГМИЙН
ЭКОЛОГИЙН АРВАН ХУУЛЬ
• Б. Коммонер, П. Данеро, Т.Мальтус нарын
үзэл санаан дээр тулгуурлан “хүн байгалын”
систем дээр үндэслэсэн арван хуулийг
батлав.

29. 1. Эко систем илүү залуужих замаар түүхийн процес
явагдаж байдаг.
2. Бомирангийн хууль- хүн болон биосферийн
харилцан эргэх шинжтэй.
3. Биосферийн хувирал, өөрчлөлтийн хууль: сольж
болшгүй, орлуулшгүй хууль
4. Биосфер шинэчлэгдэж байдаг
5. Хүн болон биосферийн харилцан үйлчлэл эргэлт
буцалтгүй байдаг.
6. Байгалийн системийн нөөц боломжийн хэмжээ
7. Жам ёсны хууль
8. Үр өгөөж буурах хууль
9. Хүн ам зүйн нягтаршил бөөгнөрлийн хууль
10. Түүхийн хөгжил хурдсах хууль

30. Хүн болон биосферийн харилцан
үйлчлэл эргэлт буцалтгүй байдаг.
Тухайн зүйл бүр өөрийн амьдралын орчиндоо
өвөрмөц байдлаар зохицсон байдаг ба экологийн
нөөцийг ашиглах байдлаар хэр давуу байж
чаддагаар амьдралын төлөөний тэмцэлд тэсч үлдэх
чадвартай байна. Орчин нь организмын амьдралын
орчин байхаас гадна хүнс тэжээл, нөөцийн эх
ундарга болно. /Экологический ниш/.

31. • Хүний өөрчилж байгаа экосистем нэгэнт
эргэлт буцалтгүй өөрчлөгдөж эхний төлвөө
олохгүйгээр доройтолд орсон бол түүний
нөөцөд тулгуурлан экосистемийн бүрдэлд
өөр төрөл зүйлүүд түрэн орж эзэлдэг. Ж нь:
усгүй хуурайших тусам хуурай ургамал
түрэн орж ирнэ.

32. • Биологийн r/K онол: эволюцийн стратегийн олон
параметрүүдийн нэг нь эцэг эхийн хөдөлмөр
зарцуулалт болно. Нөхөн үржихүйн чадвар ( r )
өндөртэй орчиндоо түргэн үрждэг, жижиг
организмыг бий болгодог.
• Үүний эсрэг стратеги амьтдын тоо толгой нь орчин
даах чадавхи (K)-р хязгаарлагдсан, цөөн тооны үр
удамаа үлдээж, залуу удмууддаа илүү хөдөлмөр
зарцуулах нь илүү давуу талтай. (K) орчин нь
хязгаарлагдмал нөөцийг үр дүнтэй ашиглах, мөн
удаан өсөн үржиж, үр удам бүрийнхээ төлөө их
хөдөлмөр зарцуулах том организмуудыг бий
болгодог. Хүн төрөлхтөн бол К селекц.

33. 2. К Н.Ф.Ремерсийн хуулинд тулгуурлан
Коммонерийн глобал экологийн 4
үндсэн хууль нь
• Бүх юм хоорондоо шүтэлцээтэй, харилцан
хамааралтай./детерменизм/
• Нэг ч юм ул мөргүй алга болдоггүй
• Байгаль илүү ихийг мэднэ
• Юуг ч үнэгүй авч болдоггүй

34. 3. Н.П.Ремерсийн гаргасан
нийгмийн экологийн 5 хууль байдаг
• Нийгмийн экологи тэнцвэртэй байдлын
хууль
• Хөгжлийг соёлтойгоор удирдах зарчимын
хууль
• Нийгмийн экологийн хүний оршин байх
хэрэгцээ шаардлагыг оруулах зүйлийг бий
болгох
• Түүхийн эргэлт буцалтгүй шинжийн хууль
• Ноосфер хууль

35. Хүний оюун ухааны нийгмийн
экологийн гол санаа:
• Хүн бол байгаль нийгмийн амьтан тийм учраас байгаль дээр амьдарч
байдаг тиймч учраас салшгүй холбоотой.
• Хүний оршин амьдрах орчин нь зохиомол орчин ба байгалийн орчин
гэж байдаг.
• Хүний үйл ажиллагаа-ний үр дүнд бий болсон нийгэм техникийн үйл
ажиллагаа нь хязгаартай, хүний оюун санаа хязгааргүй байдаг.
• Байгаль орчиныг хамгаалах, авч ашиглах үйл явц нь хүчин зүйлээс
хамаараад хязгаарлагдмал байдаг.
• Экологийн тэнцвэртэй байдлыг алдагдуулдаг эвддэг нь техникийн
хөгжил
• Хүний эко системийн хоорондоо харилцан хамааралтай байдаг.
• Экологийн асуудлууд нь глабол шинжтэй хүн төрлөхтөнд дэлхий
нийтийн шинж чанартай байдаг.
• Экологийн ухамсарыг хөгжүүлэх ёстой
• Хүний амьдардаг байгалийн орчин мөн түүний түүний хөдөлмөрөөр
бий болсон орчин 2 хоорондоо хамааралтай
• Эко системийн бүх төрлүүд хоорондоо хамааралтай.

37. Экологийн хямрал түүнийг
шийдвэрлэх арга замууд
Лекц 4.

38. Экологийн хямрал гэдэг нь хүнд нөлөөлж байгаа болон
байгалийн нөхцөлийн хоорондын тэнцвэрт байдал
алдагдаж байгаа процесыг хэлдэг.
Энэ нь:
Байгалийн болон нийгмийн нэгдэлтэй байдлын тухай асуудал
Хүний бий болгосон соёл иргэншил, хоёрдогч байгаль хүний
оршин тогтнохуйд аюул учруулж байдаг.
Өргөн утгаараа /ертөнц/
• Байгаль
Явцуу утгаараа /Хүн
түүнтэй харилцан үйлчлэлд ордог юмс
үзэгдэл/

39. Экологийн хямралыг 3 утга
санаагаар тайлбарладаг
Бохирдол
• Доод шатны
түвшин
Тэнцвэрт байдал
алдагдаж буй
процес.
• Байгалийн үйл явц
өөрөө өөрийгөө
нөхөн сэргээх
чадвар алдагдах
Эвдрэл сүйрэл
• Буцааж нөхөн
сэргээх боломжгүй
болсон нөхцөл
байдал
Экологийн хямрал нь аж үйлдвэржсэн нийгмийг дагаж бий болсон.
Үүнээс үүдээд нийгмийн экологийн процес хүний эволюци /хувьсал хөгжил/
процес хэрхэн холбогдож байсан талаар судалж үзсэн.

40. Бохирдол буюу доод шатны түвшин
• Хүний хэрэглээний явцад үүссэн хог хаягдал технологийн боловсруулалтын
явцад шинэ төрлийн энергийн эх үүсвэр, бордоо, ялзмаг зэргээр ХАА,
үйлдвэрлэлийн үйл явцад ашиглагдаж байна. Генийн аргаар хөрсөн дэх
химийн хорт элементээр хооллодог бичил биет организмыг нэгэнт гарган
авчээ.

41. Хүний эволюцийн шат:
• Хүн байгалийн хүчин зүйлсэд дасан зохицох/маш урт
удаан хугацааг туулж ирсэн/
• Хүний хувьсалын процес гадны орчны хоёр том хүчин
зүйлд явагдаж ирсэн.
• Органик биш хүчин зүйлүүдийн нэгдэлийн доор
• Органик
• Дархлаа байхгүй байсан бол биологийн хувьд оршин
тогтнох боломгүй болно.
• Байгаль хүний үйл ажиллагаанд дасан зохицох
хөдөлмөрлүүлж багаж зэвсэг сайжирсан, хүн оршин
байх боломжтой бүх газар нутагт амьдрах боломжтой
болсон.
• Хүн 20 дугаар зуунаас эхлээд хүн өөрийнхөө бий
болгосон хоёр байгалдаа дасан зохицох болсон.

42. Хотжилт өндөр түвшинд хүрэх гол хүчин зүйл нь техник. Богино
хугацаанд асар их бүтээлүүдийг үйлдвэрлэгддэг болсон.
Экологийн хямралыг шийдэх арга
замууд:
Экологийн боловсрол, хүмүүжил
Улс орны хэмжээгээр үйлдвэрлэл, аж
ахуйд нөхөн сэргээх шаардлага тавих
Олон улсын түвшиний хамтын
ажиллагаа
Хүн байх гэдэг хүмүүжлээс хамаарна

43. Хүрээлэн байгаа орчины асуудал,
хамгаалах
• Яагаад хамгаалах шаардлагтай вэ? Үйлдвэржиж
байгаатай холбоотой нөөцүүд маш хурдан шавхагдаж
байгаа. 2100 нефть, 2020 байгалийн хий, 2050
төмрийн хүдэрийн нөөц дуусна. Дэлхийн хүн амын 1/3
нь цэвэр усаар гачигдаж байгаа. 1600 оноос хойш 94
төрлийн шувуу, 63 төрлийн ан амьтан алга болсон.
Алга болсон шувуудын 75% нь хүний үйл
ажиллагаатай холбоотой.
• 600 төрлийн шувуу, 120 төрлийн ан амьтан алга болох
магадлалтай. Жилд 5-7 сая га газар хүн амьдрах, мал
орших аргагүй болтол эвдрэлд өртдөг. Үүнийг зогсоож
чадахгүй бол энэ зууны сүүлчээр хүн оршин амьдрах
1/3 алдагдана.

44. • Дуу чимээны бохирдол: 60-90 Дипицил
чимээнд хүн таагүй байдаг. 120д чих
өвддөг. 180д үхэлд хүргэдэг. 150д сонсоглоо
алддаг. Мэргэжилтэнүүдийн тооцоогоор
30%аар оюутаны хөдөлмөрийн чадварыг
60% багасгадаг.

45. • Агаарын тоосжилт: Монгол дэлхийн аль ч орноос
илүү эмзэг тавигдаж байна.
• Хүн амын өсөлт: 17 зууны үед 500 сая, 1950 онд 2,5
миллиард, 1964 онд 3,2 миллиард, 1975 онд 4,5
миллиард, 1980 онд 5,5 миллиард, одоо дэлхий
дээр 6,5 миллиард хүн байна. 21 зууны дунд үед
12,5 миллиард хүрнэ.
• Энергийн нөөц: Байгалийн хий
• Минералийн нөөц: 1тонн далайн тэнгисийн уснаас
3,5 кг химийн элемент, минералийг авч болдог.
Гэтэл ингэж авсанаас болж далайн амьтад амьдарх
боломжгүй болдог. Нөхөн сэргээгдэх нөөцүүд: Ой
мод, сар их хэрэглэгддэг, О2 бий болгодог.
Амьтадын амьдрах орчин болдог.
• Хүнсний нөөцүүд:

46. Байгаль орчины асуудлуудыг
тайлбарласан онолууд:
• байгалийн асуудлуудыг шийдэхийн тулд хүмүүсийн
хөдөлмөрийн нөөцийг сайжруулах хэрэгтэй. Бенталистуудын онол
• хүн ам хэт их өсөж байна. Ажилчин гэр бүлүүд төрж
байгаад хяналт тавих ёстой. Мальтусын онол
• хортон шавьж устгадаг хор цацахыг хориглох,
ухаалгаар хяналт тавиж байх хэрэгтэй гэж үздэг. Дөлгөөн хавар онол
• Нөхөн сэргээгдэхгүй нөөцийг хайрлаж, нийгмийн
сэргээддэг энергийг хэрэглэж энергээ бага байлгаж
байх.
Энергийг хадгалхыг
санал болгодог онол
• Хүний амьдарч байгаа орчин нөхцөл илүү сайн
байгаад байвал хүний хэрэгцээ илүү хангагдана.
Амьдралын түвшиний
онол
• хүмүүс зөвшөөрөгдөх хэмжээнд байгаль орчин
бохирдуулж болно гэж зөвшөөрдөг.
Эдийн засгийн өөдрөг
үзлийн онол

47. • Хүн байгаа байгаль орчны бохирдолын индекс хүн
амын тоо, үйлдвэрлэлийн түвшинээр, хүн амын
хэрэглээний түвшинээс хамаардаг.
Битүү орчны онол
• Үйлдвэрлэлийн хөгжлийн бүдүүлэг үе шат байгаль
орчинд хортой. Аж үйлдвэржилтийн өмнөх үе
байгаль орчинд илүү хөнөөлтэй, аж үйлдвэржсэний
дараах үед багтана.
Аж үйлдвэржсэний дараах
үеийн онол
• Амьдрах орон зайг тэлэх зорилгоор сансар
огторгуйн уудмыг эзэмших Газар зүйн халдлагын онол
• Газар, амьдралын орон зайг жигд тэнцвэртэй
ашиглах
Нийгмийн системийн
төвлөрлийг сааруулах онол
• Хүн төрлөхтөн байгаль орчины үр бүтээлтэй, хор
уршиггүй ашиглах математек загварыг олж
түүнийгээ ашиглах.
Биосферийн концептуаль
загварын онол

48. Байгаль орчиныг хамгаалахын тулд 4-н чиглэлийн
үйл ажиллагаа шаардлагатай гэж үздэг.
• Эрх зүйн арга хэмжээ,Хууль консвектууд: 1924 онд
Францад дэлхийн хэмжээнд байгаль хамгаалах
хууль гаргасан.
• Техникийн арга хэмжээ: байгальтай харьцаж байгаа
үйл ажиллагаа шинжлэх ухааны үндсэн дээр явуулах
• Экологийн боловсрол ухамсрын тухай асуудал:
Хүмүүс байгальд хайр гамтай, шинжлэх ухааны
үндсэн дээр ханддаг дадал зуршил, ухамсартай
болгох
• Улс төрийн үйл ажиллагааны чиглэл: Байгалийн
асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд улс төрийн бодлого
хүчин чармайлт шаардлагатай.

49. Экологийн боловсрол, ухамсар хүмүүжил
1.Экологийн ухамсар түүний үндсэн
ухагдахуун
2. Экологийн боловсрол
Экологийн ухамсрыг гурав ангилна.
1. Экологийн мэдлэг
2. Экологийн нөхцөл байдлыг үнэлэх үнэлгээ
3. Экологийн зан байдал, зан үйл

50. • Экологийн ухамсар нь бидний өмнө тулгамдаж буй
олон асуудалд хариу өгөх гэж оролддог. Эрдэмтэд
гурван асуултанд хариу өгчээ
• Шинжлэх ухааны судалгаагаар гарж ирсэн ололт
амжилтыг ашиглаад байгалийн ховор зүйлийг
хоромхон зуур устгах хандлагыг зөвшөөрөх ёстой
юу?
• Өнөө болтол хүмүүс өөрийн амьдралд үр ашигтай
гэж үзэж байгаа гоё сайхан зүйлээ хэрэглэсээр
байх уу?
• Хүн төрөлхтөн өнөөдөр өмнөн харж байгаагүй
хүчтэй зэвсэгийг үйлдвэрлэхэд анхаараад байгаа
нь ёс суртахуунтай хэрэг мөн үү?

51. Экологийн ухамсарын үзүүлэлтүүд
• Онолын шинжлэх ухааны сэтгэлгээ
• Нийгмийн шинэ хамтын нөхөрлөлийн
үзэл санаа
• Түүхэн үзүүлэлтүүд
• Улс төрийн нийгмийн хүчнүүдийн ашиг
сонирхол үйл ажиллагаанууд
• Субьектүүд- санал болгож буй үзэл
санаанууд, итгэлтэй байх хүсэл
сонирхол гэх мэт.

52. Эдгээр параметрүүдээс гадна экологийн гаднах төрхөд
аюул учруулж болохуйц хүчин зүйлүүд байдаг.
• 1.Өнгөрсөнтэй холбоотой
• 2.Одоо үетэй холбоотой
• 3.Ирээдүйтэй холбоотой хүчин зүйлүүд байдаг.
• 1.Байгалийг хүн өөрийн эрхшээлдээ оруулах гэсэн үзэл
санаатай байсан. Байгалийг хэр эрхэндээ байлгаж чадаж
байна үүнээс нийгэм нь бүрддэг гэж үзэж байсан.
• 2.Байгалийн бохир агаарт дасах, ийм байх ёстой мэт
ойлгох агаарын бохирдол их байгаа орчиндоо дасан
зохицож амьдрахаас өөр аргагүй гэж ойлгох
• 3.Өнөөдөр ийм байгаа юм чинь ирээдүйд ч ийм л байх
ёстой гэсэн бодолтой байсаар байдаг.

55. Оюуны экологи
Хүн ба түүний үйлдвэрлэл, ахуй нөхцөл
Хоол хүнс
орон сууц
Байгаль
шинэ соёл иргэншил
Оюуны экологи ба орчны эрүүл ахуй
Лекц 6.

56. Хүний оюун ухааны нийгмийн
экологийн гол санаа:
• Хүн бол байгаль нийгмийн амьтан тийм учраас байгаль дээр амьдарч
байдаг тиймч учраас салшгүй холбоотой.
• Хүний оршин амьдрах орчин нь зохиомол орчин ба байгалийн орчин
гэж байдаг.
• Хүний үйл ажиллагаа-ний үр дүнд бий болсон нийгэм техникийн үйл
ажиллагаа нь хязгаартай, хүний оюун санаа хязгааргүй байдаг.
• Байгаль орчиныг хамгаалах, авч ашиглах үйл явц нь хүчин зүйлээс
хамаараад хязгаарлагдмал байдаг.
• Экологийн тэнцвэртэй байдлыг алдагдуулдаг эвддэг нь техникийн
хөгжил
• Хүний эко системийн хоорондоо харилцан хамааралтай байдаг.
• Экологийн асуудлууд нь глабол шинжтэй хүн төрлөхтөнд дэлхий
нийтийн шинж чанартай байдаг.
• Экологийн ухамсарыг хөгжүүлэх ёстой
• Хүний амьдардаг байгалийн орчин мөн түүний түүний хөдөлмөрөөр
бий болсон орчин 2 хоорондоо хамааралтай
• Эко системийн бүх төрлүүд хоорондоо хамааралтай.

57. Үйлдвэрлэл, ахуйн нөхцөл
• Хүн хэрэгцээ хэрэглээний олон янз байдал.
• Үйлдвэрлэлийн нөхцөл үйлдвэрлэлийн
тодорхой газар бүрт өвөрмөц шаардлагаар
тавигдана.
• Хүний байгалийн ба хүний хүн орчин: нийгэм
сэтгэлзүйн хэсэг.

58. Хоол хүнс
• Ахуйн нөхцөлд дэндүү олон зүйл хамаарна. Хамгийн түрүүнд хоол хүнсний зүйлийг
дурдая. Хоол хүнсний зүйлээр бие организмыг тэжээн хүч чадлы нь нөхөн сэргээх зүйл
голлож ирэх нь мэдээж авч нэгэнт л орчин юм болсон хойно хамаагүй хандвал юу ч
дамжиж болно, дамждаггүй шүү дээ. Иймээс хоол хүнсний талаар анхаарах нь зүй
болно. Элдэв нян, бактери, мөөгөнцөр мэтийн бид бүхний мэдэх мэдэхгүй юм хүнсний
зүйлээр дамжих боломжтой. Үүнийг бол мэдэхээсээ мэдэхгүй нь даанч их. Хоол хүнсийг
ариутгадаг монгол арга бол буцалгах, чанах л явдал шүү дээ. Цельсийн хэдэн градус
/хэм/ хүртэг буцалгааг ч бид мэдэхгүй болохоор чанах буцалгах нь бүрэн найдвартайг
ариутгал ч хараахан биш байж болно. Харин мэдэрч болох сэргийлж ч болох зүйл дээр
бид хэр зэрэг анхаарал тавьдаг билээ гэдгийг сайн бодох нь чухал. Хүнсний зүйлийг
борлуулах хадгалах үйлдвэрлэх явцад тэр бүр дээд зэргийн анхаарал төвлөрдөг гэвэл
үнэнээс гажна. Хүнээ дээдлэнэ гэдэг чинь лоозон урианы хэллэг биш байх ёстой бол
эндээс л наад зах нь ажил эхлэх учиртай. Сайн цэвэрлээгүй бохирдуу идэш уушны
зүйлийг муухай буюу удсан усанд муухан галаар буцалгаж чанавал аль хэр идүүштэй
уугууштай юм болох вэ? Тээврийн замд буюу агуулах саванд халуун хүйтнийг
тааруулахгүй нөхцөлд юу болохыг хүн мэдэхгүй бишээ залхуугаасаа ч юмуу хайхрамжгүй
хүний төлөө сэтгэлгүйгээсээ ч юмуу муутгавал бид чинь хэн болох вэ? Ялангуяа худалдаа
тээврийнхэн мэргэжлийн хоол хүнснийхээ хариуцлага сэтгэл хоёр гэж маш том юм
байна. Мах сүү, загас, жимс, ногоо мэт халуун хүйтэн даадаггүй хоног хугацаанд дандаа
хавчигддаг зүйлтэй холбоо бүхий орчныг анхаарах ёстой. Гэтэл мяшьяк, мөнгөн ус,
тугалаг, марганц мэтийн химийн металлаг бодис газрын тос фосфорын төрлийн зүйл тэр
аяаараа хордлого хорууд гээд нэрлэж баршгүй зүйлүүд манай мэдлэг маань өөрийн
оюун санамжинд байнга байлгаж сонор соргог хандаж байх нь зүй буюу.

59. Орон сууц
• Ахуйн нөхцөл
• Ашиглалтын талбайн хүрэлцээ, агааржилт, өнгө, сэтгэлд
нийцэх чанар, тохиромж, халуун хүйтний зохицол,
байршил
• Хаад ноёд эрхтэн дархтны зориудын тоног төхөөрөмж
тусгай заслын байр сав, хүний ердийн дундаж хэрэгцээ
• Монгол орны салхи шуургат хуурайвтар, хүйт их ирдэг
уур амьсгалтай, өдөр бүр эрс тэс солигдмол нөхцөл
бүхий газарт наалд зах нь эрүүл ахуйн хэрэгцээнд туслах
, зохион байгуулалт, бүтэц хийц хэвийн байдалд барих
чадвартай, хөдөлмөр хөнгөлсөн зураг төсөл бүхий
өвөрмөц орон байр барьж байгуулах нь чухал.
• Барилга байгууламж, хот суурин барьж ,
тохижуулагчдын хэнээс ч илүү санаа тавих юм энэ л
байх.

60. Өргөн хэрэглээний бараа
• ахуй нөхцлийн зангилаа
• Аж үйлдвэрийн хэмжээ өндөрших, өргөжих тутамд бие мах бодид харшилтай бараа
ихэсч буйн дагуу зарим оронд ходоод гэдсээр дамжих бүтээгдэхүүнээр буюу арьс гадаад
эрхтнээр нэвчин орох, хордлого өвчлөл үүсгэгч бараа материал үлэмж олширч байгаа
билээ. 60-70 оны үед америкт гаргасан нэг тооноос үзэхэд тиймэрхүү төрлийн бараа
олон мянган нэр төрөлд хүрч байсан удаатай.
• Өргөн хэрэглээний барааг үйлдвэрлэх, хэрэглэхдээ хүнд хор багатай байхаар бодох
бодлого нь нэн чухал. Ариутгал угаалга, цэвэрлэгээнд зориулсан өчнөөн олон юм буй.
Уусмалын болон булаг шунхны талын маш их юм байдаг. хувцас хунарт ч агаар ус бага
нэвтэрдэг халуун хүйтний хамгааллын шинжтэй мөртлөө эцсийн нөлөө нь тийм ч
сайнгүй зүйл багагүй. Санааг үүгээр товчильё. Юугий хэрэглэж, юунаас нь айж
болгоомжилж явах билээ хэцүү л хэрэг. Тэхдээ юуг ч хийдэг бүтээдэг байлаа гэхэд өөртөө
ямар гэм тарьж болохын урьдчилан сэргийлэх ухааныг хүн тууштай эзэмдэж явах нь
өнөө л энэрэнгүй утга учир буюу.
• Үйлдвэрлэлийн орчны тухай нэмээд хэлэхэд тэнд химийн дуу чимээний, гэрлийн, үнэр
танарын, ус чийгийн, халуун хүйтний , гэмтлийн их бага хүчлийн гэх зэрэг нарийн ярьвал
өдрөөр, хоногоор бус цаг, минут, секундээр нөлөөлөх юм их. Үүн дотроос ганц зүйл
өгүүлэхэд жишээ нь үйлдвэолэл дээр маш чухал механикжилт, автоматжилт, химижилт
роботжилт зэргээс тухайн үед хүнд асар их үр ашиг сайн талын нөлөө байгаа ч, ажил
хийсэндээ сэтгэл санаа нь амарч өөртөө тэжээл авах нэн хэрэгтэй. Хүний чанар үр дүнгүй
мэт хоцрох, сэтгэлзүйн зөрчилд орох, ажилд хойргоших буюу дургүйцэх мэт сөрөг
юманд ч хүнийг түлхэх аюултай

61. БАЙГАЛЬ
• Байгаль гэдэг бол асар өргөн хүрээтэй ойлголт юм. байгалийн
үзэгдэл юмс гэдэг бол хүний нүдэнд төдийгүй ерөөсөө
мэдэрхүйд өртөхгүй эгэд жижиг зүйлээс эхлээд ой мод, уул , ус ,
далай тэнгис, од гариг, сансар, орчлонгийн тоо томшгүй зүйлс
мөн.
• Байгаль бол сав шим ертөнцийн хязгааргүй олон үзэгдэл юмс
тэдгээрийн оршихуйн заяа тавилан, хувисхуйн зүй тогтол юм.
байгалийг хүн авч үзэхдээ юуны түрүүн хүн төрөлхтөны оршин
амьдрахуйн нөхцөлийн хувьд, эх болсон дэлхийн хувьд
цогцолбор байдлаар ханддаг билээ. Байгальтай хүн харьцахдаа
адгуус амьтнаас ялгаатай нь байгалийн үзэгдэл юмсыг өөртөө
зохицуулж , өөрийн амьдарлын зорилго, ашиг сонирхолд
нийцүүлэн хувирган өөрчилдөг. Адгуус амьтан бол байгалийн
салшгүй хэсгийн хувьд түүнд зохицон , түүнийг хадгалан
амьдарч оршдог. Энэ бол хүн байгалиас бүрэн салангид оршдог
гэсэн үг биш, оюун ухаант бүтээн бий болгогч, соёлт хүн
байгалийн салшгүй хэсэг мөн байгалийг өөртөө зохицуулан
өөрчилж, ашиглагч мөн, идэвхтэй үйл ажиллагаагаараа
байгальд зохицогч мөн.

62. Байгаль
• Байгаль хүний амьдарлын нөхцөл, идэвхтэй үйл ажиллагааны
талбар төдийгүй, танин мэдэхүйн мөнхийн объект юм. хүн
төрөлхтөний хөгжлийн түүхийн явцад хүн, байгалийн
харилцааны ойлголт өөрчлөгдөн хөгжсөөр ирсэн билээ. Хүн
байгалйин харилцааны түүх бол хүн төрөлхтөн зөвхөн байгалийг
шүтэн бишрэхээс эхлээд, эвдлэн сүйтгэх, алдаагаа ухааран
ойлгох, улмаар ухаалаг энэрэнгүй үзлийн үүднээс хандах хүртэл
хүнээс хамааралтай үйл ажиллагааны үйл явц мөн.
• Бид орчлон хорвоо ертөнцийн тухай аливааг бодож сэтгэхдээ
байгалийг түүний гол цөм болгон үздэг нь зүй ёсны юм. эдгээр
ойлголт нь бие биенийг төлөөлж чаддаг. Түүний хамт байгаль
бүхэл чанараараа оршихуйн гол тулгуур суурь юм. тодорхой авч
үзвэл байгаль бол сав, шим ертөнцийн бүх үзэгдэл юмсын
нийлбэр юм. танин мэдэхүйн үүднээс үзвэл хүн төрөлхтөний
мэдсэн мэдэж байгаа мөн мэдэхгүй байгаа бүх үзэгдэл юмсын
цогцос юм. байгаль бол манай дэлхий багтан ордог од гаригсын
хязгааргүй ертөнц, бидний сэрэхүй ухаархуйд өртдөг ба
өртдөггүй микро макро мега биетийн ертөнц юм. байгаль бол
хүний амьдарч оршихуйн мөнхийн нөхцөл, төрөлх өлгий юм.

63. • Байгалийн үзэгдэл тоо томшгүй олон янз хэлбэртэй оршихуйн олон үе шатанд байдаг ч
гэсэн нэгэн бүхэл бүтэн нэгдмэл зүйл юм. улс орон , улмаар нийгмийн оршихуй хөгжихүй
нь байгалийн тодорхой орчинд явагддаг. Нийгмйин амьдралын сайн сайхан байдал
байгалиас олонтаа хамаарна.
• Байгаль нийгмийн харилцан үйлчлэхүй болон тэдгээрийн нэгдэл нь үйлдвэрлэн
бүтээхүйн явцад илэрч хэрэгжсэн байдаг. Нийгмийг тойрон хүрээлэн буй байгаль орчин
бол амьгүй, амьд байгалийн бүх явц үзэгдэл юмсыг багтаасан газарзүйн орчин бөгөөд
нийгмийн амьдарлын зайлшгүй урьдчилан нөхцөл, бүх төрлийн үйлдвэрлэлийн үндэс,
соёлын үнэт зүйлсийг бүтээхүйн сурвалж юм. байгалийн үзэгдэл юмсыг нийгмийн
үйлдвэрлэлд гүйцэтгэх үүргээс нь хамааруулан нэгдүгээрт амьдралд зайлшгүй
хэрэгцээтэй байгалийн баялаг, хоёрдугаарт хөдөлмөрийн багаж зэвсгийн үүрэг
гүйцэтгэдэг байгалийн баялаг гэж хуваадаг. Эдгээр нь хүнд нийгмийн хөгжлийн
төвшнөөс хамаарна түүхийн янз бүрийн үед өөр өөр үүрэг гүйцэтгэж ирсэн боловч аль
нь ач холбогдол нь буурахгүй ямагт өсч байдаг аж.
• Байгалийн баялаг, газарзүйн орчин , улс орнуудын хөгжил, түүний хурдацад нөлөө
үзүүлдэг. хүн төрөлхтөн байгалийн бэлэн бүтээгдэхүүн /ургамал амьтан, үр жимс/-ийг
ашиглахын зэрэгцээгээр олон үе шат бүхий үйлдвэрлэлийн явыг дамжин боловсруулсан
бүтээгдэхүүнийг улам өргөн хүрээтэй ашиглах болж, нүүрс нефть, хийг боловсруулахад
оюун ухааны багтаамж ихтэй хөдөлмөр их зарцуулах болжээ. Үүний үр дүнд
ноосферийн буюу үйлдвэрлэн бүтээх чадал асар өсч, хүнээс байгальд нөлөөлөх нөлөө
урьд байгаагүй их нэмэгдсээр байна.

64. • Байгаль хүн хоёрын хүйн холбоотойг хүн төрөлхтөн эрт дээр үеэс мэдэрч,
энэхүү мэдлэг улам бүр нарийссаар 21-р зууны босгон дээр тулж иржээ. Хүн
байгалийг танин мэдэж ирсэн үзлийг үндсэнд нь гурван хэлбэрт хувааж үзэж
болох юм.
• Байгалийг шүтэн бишрэхүй
• Байгалийг захирахыг оролдохуй
• Байгалийг танин мэдэж, зохицохуй үзэл оршиж рисэн бөгөөд эдгээр нь хүнд
нийгмийн түүхэн хөгжлийн тодорхой үеийн онцлогтой холбоотой аль нэг нь
давамгайлж эсвэл зэрэгцэн оршиж ирсэн билээ.
• Хүн төрөлхтөнд хөгжлийн эртний үед байгалийг шүтэн бишрэх нь давамгайлж
байсан бол, техникийн эрин үед байгалийг захирах ёстой гэсэн үзэл баримтлал
хурцаар илэрч байгальд болон хүн төрөлхтөнд эргээд ямар ноцтой нөлөө
үзүүлж байгааг 16-20р зууны түүх бэлхнээ гэрчилж байна. Харин 20-р зууны
сүүлчийн хагаст хүн төрөлхтөн өөрөө байгалийн бүрэлдэхүүн хэсэг гэдгээ
бүрэн ухаарч байгальтай зохицон амьдархуйн зайлшгүйг улам гүнзгий ухаарах
болов.
• Дэлхийн хүн ам харьцангуй богино хугацаанд хэт их олширч сав, шим
ертөнцийн хөгжилд дарамт үзүүлээд зогсохгүй сөрөг нөлөө хүчтэй үзүүлэх
болсон буюу амьтан ургамлын сан хомсдож, газарзүй цаг уурт өөрчлөлт орж
агаар мандалын озон давхрагад цоорхой гарсан зэрэг нь хүний өөрийн үйл
ажиллагаатай холбоотйо юм.

65. • Хүн төрөхлтөний түүхэнд , түүхэн хөгжлийн явцад олон олон эрдэмтэн мэргэд байгаль хүн
хоёрын зохицон оршихуйн үзэл онолыг боловсруулсаны дотор 20-р зууны 20-иод онуудад
Оросын эрдэмтэн В. Вернадский дэлхийн геохимийн хувиралтанд хүний оюуны хүчин зүйл
нэн их нөлөөтэй болж, дэлхий ертөнд оюун ухааны зохицохуйн учир шалтгааныг нээсэн бол
амеркийн эрдэмтэн Н.Винер мөн 40-өөд онд орчлонгын бүх юмс үзэгдэл матери энерги ,
тусгалын нэгдэл болохыг тодорхойлсон. Бас 1970-1980-аад онд оросын эрдэмтэн Л.Гумилев
хүн төрөлхтөн угсаатны бүтцээр орших бөгөөд угсаатан бүр өөрийн амьдрах нутаг ус,
газарзүйн тогтцоос цэнэг авч тэжээгдэн амьдрах жам ёсыг нээсэн зэрэг нь хүн байгальтай
зохицон амьдрахуйн зайлшгүйг улам бүр бүрдүүлсэн юм.
• Дэлхий нийтээр байгаль орчинтойгоо зохицон амьдархыг ойлгосон ухаарал улс орон бүрт
өөрийн ньнутаг усны онцлог, газарзүйн тогтоц, байршил, хөгжлийн замналын өвөрмөц талууд
, түүхэн уламжлалтай нягт холбоотой. Монголын ард түмэн хөх тэнгэрээ шүтэж, нутаг усаа
дээдэлж, соёл иргэншлийн уламжлалаа хадгалж хамгаалах нь хүн төрөлхтөний ирээдүйд
өөрийн үнэт хувь нэмрийг оруулж чадна.
• Төв Азийн хуурай эрс тэс уур амьсгалтай орны хувьд байгаль орчинд шинжлэх ухааны мэдлэг,
үндэслэл тооцоогүй хандах нь хамгийн эгзэгтэй, хортой, муу үр дагаврыг үзүүлж болохыг төрч,
ард иргэд ч анхаарах нь зүй.
• Хүн байгаль орчинтойгоо зохицох, хамт хөгжих шаардлага онолын төдийгүй пракикийн чухал
асуудал бөгөөд нэгэн улс орны юмуу, нэгэн хэсэг улсын хүрээнд шийдвэрлэх шийдвэрлэх зүйл
биш, нийт хүн төрөхлтөний хувь заяаны тулгуур үндэс мөн. Байгальд зүй бус хандасны улмаас
нөхөж баршгүй хохирол амссан улс орон дэлхийн хэмжээнд цөөнгүй. Хүн төрөлхтөний
өнөөгийн соёл ирэншлийн хөгжил байгаль нийгмийн зохицон оршихуйн зайлшгүйг улам бүр
ухаарсаар байна.
• Дэлхийн улс орнуудын дотор мянга мянган жилийн оршин тогтнож ирэхдээ өлгий нутаг,
байгаль орчноо унаган төрхөөр нь хадгалж үлдсэн орон бол Монгол билээ.

66. • Монгол хүн бол байгалийн амин холбоог эртнээс ухааран ойлгож “хөх тэнгэрийг эцэг шигэ, хөрст дэлхийг эх
шигээ” хайрлаж төрөлх газар нутгаа унасан морь ханилсан амрагаасаа илүү хамгаалж ирсэн ард түмэнтэй
улс юм. харин сүүлийн 300 түүхэндээ харь орны колоничлол дарангуйллын дор оршиж байгалийн баялагаа
багагүй сүйтгүүлж , газрын хөрсний дээд давхаргаа нилээд эвдүүлсэн тал бий. Үүнд өөрсдөө бас тэтгэн нэмэр
оруулсан гашуун үйлээсээ сургамж авч одоо ирээдүйгээ шинжлэх ухааны үндэстэй, дэлхийн соёлт өндөр
хөгжилтэй орнуудын жишгийг баримтлан өөрийн үндэс угсааны болон уламжлат нүүдлийн соёл иргэншлийн
онцлогийг харгалзан хандах нь монголчууд бидний өөрийн ирээдүй үеийнхний өмнө төдийгүй хүн
төрөлхтөнйи соёл иргэншлийн өмнө хүлээх хариуцлага мөн.
• Монгол орон байгаль орчинтойгоо зохицон хамт хөгжих үндсэн асуудлыг нэгд: Монгол нутаг хот суурин
газар тариалангийн талбайгаас бусад хэсэгтээ чөлөөт газар байх / бэлчээрт зориулсан/ уламжлалыг хадгалах
чөлөөт газар эрхэм дээд үнэт зүйл болох тухай үзлийг монгол үндэстний байгаль орчинтой зохицож амьдрах
соёл иргэншлийн хамгийн нандин өв уламжлал гэж үзэх, хоёрт амьд оршихуйн үндэс болсон ус, түүний
нөөцийг Монгол орны хувьд онцгой хайрлах нь байгаль орчноо хамгаалах хамгийн хүчтэй хэрэгсэл болгох,
гуравт Монголд хотжих явдлыг зөв төлөвлөн , зөв хөгжүүлэх, зохистой байршлах нь хот, хөдөө хоёр бие
биенээ тэтгэн байгаль орчиндоо дарамт аль болохоор бага үзүүлэх үндсэн нөхцөл болгох, дөрөвт Монгол
орн ы ибологийн төрөл зүйлийн удмын санг хамгаалж, түүний тархалт байршлын голомтууд дээр унаган
төрх байдлаа хадгалсан шим мандлын дархан газруудыг зохион байгуулж, тэтгэж, хойч үеийнхэндээ
өвлүүлэх зорилт манай хүн ардын энэ үеийн ариун үүрэг гэж үзэх, тавд техник технологийн хөгжил,
техникийн өргөн тархалт дэлхийн газрын гадаргын нүүр царайг өөрчлөхдөө түүнээс үүдэн учирсан дарамтыг
арилгах, байгаль орчинд хортой нөлөөлөх химийн бодис хэрэглэхгүй байх, хэт хохирол учруулах техник,
технологи оруулахгүй байх, эрчим хүчний нөхөн сэргээгдэх их үүсвэрийг илрүүлж өргөн ашиглах, зургаад
Монгол орон байгалийн баялагаа оновчтой ашиглаж амьдарч ирсэн хамгийн үнэт өв уамжлал нь
бэлчээрийн мал аж ахуй учир үүнийг хот, айлын үйлдвэрлэл, ахуйн зохион байгуулалт, хоол хүнс, хувцасаа
үйлдвэрлэх үндэсний технологийн маш үнэтэй, давтагдашгүй сан хуримтлагдсаныг орчин үеийн шинжлэх
ухаан , технологийн шинэ ололтоор баяжуулан хөгжүүлэх зэрэгт багтаан үздэг болно.

67. шинэ соёл иргэншил
• 20-р зууны сүүлч байгаль орчинтойгоо зохицож амьдрах шинэ соёл иргэншил.
• хүнийг өөрийг нь хүмүүжүүлэх
• байгалиар тэргүүлэгч биш, байгалийг ашиглагч биш, байгалийн баялгийг хэрэглэгч биш,
харин байгалийг нөхөн үйлдвэрлэгч, байгалийн баялгыг сэргээн бүтээгч, хайрлан
хамгаалагч байх үүрэг
• байгалийг хайрлахуй, энэрэхүй, хамгаалахуй үзэл хүмүүжил бол хүний үзэл, хүмүүжлийн
цөм нь мөн
• Орчин үеийн дэлхийн нийтйн ойлголтоор экологийн мэдлэг боловсрол хүмүүжлийг
иргэн бүр эзэмших нь байгальтай хамгийн зөв зохистой харьцах харилцаа үндэс
болохын хамт , байгалийг хамгаалж байгалийн баялгийг ашиглаж ирсэн уламжлалаа
бататган , улам цааш дорвитой хөгжүүлэх чухал нөхцөл болж байна.
• Ухаант хшн өөрийгөө дэлхийн шим мандлын тогтолцооны салшгүй бүрэлдхүүн хэсэг
байгалийн хөгжлийн охь дэшлийн гол тэнхлэг гэдгээ ббайгалийн бусад юмсаас ялгагдах
онцлог болсон оюун ухаанаараа мэдрэн ертөнцийн хувь заяаны төлөө хариуцлага үүрч
байгаагаа хүлээн зөвшөөрөх нь амьдарлын хамгийн үнэт зүйл мөн .
• моншлчууд байгаль орчинтойгоо зохицон амьдарч ирсэн уламжлалт соёл иргэншлийн
ачаар амьдарлын үнэлэмж талаас хүн төрөлхтнөий ирээдүйн соёл иргэншилд хамгийн
ойр байгаа түмэн учраас энэ чанараа хойч үедээ улам бататган өвлүүлхийн тулд
байгалиа хайрлагч, хамгаалагч, өвгөдийхөө сургаалиар амьдарлын замаа заадгахаас өөр
аргагүй.

68. Оюуны экологи
• Аливаа амьтан, бас хүн, ерөөс юмс, үзэгдэл өөрийн гэсэн оршин байх ахуйтай байдаг. Тэрхүү оршин буй ахуй нөхцөл нь уг юмс
үзэгдлийнхээ хөгжихөд суурь нөлөө үзүүлнэ. Ахуй орчноосоо тасарвал юмс үзэгдлийн амьдрах чадвар нь бууран доройтож, өнгө
зүсээ алдан гунддаг, амьтад дайжин одно, ургамал ургахаа болино, хүмүүс ч мөн адил хулжина.
Дээр үед арслан, заан, хирс, бизон монгол нутагт бэлчээрлэж байж, гэтэл одоо алга, тэдний эко орчин нь өөрчлөгдсөнөөс ийм
болжээ, хүн гуайд эко орчин бас ингэж нөлөөлдөг бололтой юм, хүмүүс гадаадруу хулжин дүрвэх нь нэмэгдсээр . . .
Манайхан эко орчин гэхээр голдуу ирвэс, буга, тарвага, зурамхантай холбож, ховордож буй ан амьтны түвшинд ойлгодог, заримдаа
арай дэвшиж мал бэлчээрийн ургамлыг хамаатуулдаг. Yүнд буруугүй ээ, гэхдээ одоо амьдрах эко орчин, хүний экологи гэж ярих
болсон цаг, хүн вээр оршин байж, ямар нэг хэмжээгээр амьдарч, аж төрж чадаж байвал тэнд бие махбодийн хувьд хүний эко орчин
байна гэсэн үг. Гэтэл хүн нь зөвхөн оршин байхын төлөө амьдардаг биш билээ, өөрөөр хэлбэл, хүн өөрөө бүтээлч байх учиртай,
тэгэхлээр хүн нь зөвхөн оршин байх бие махбодийн эко орчин шаардах төдийгүй бүтээж туурвих эко орчинг шаардах аж. Хүн нь
бүтээж туурвихын тулд оюунаа дайчилж ухаанаа уралдуулна, ингэхийн тулд тухайн хүний оюун ухаан нь өөрийн ажиллах эко орчинг
шаардана, эндээс “оюуны эко орчин”-ы тухай ойлголт гарна. Хүний бие махбодийн хувьд оршин байх эко орчин нь тэр хүний
оюуны эко орчин оршин байх зайлшгүй нөхцөл болохоос хүрэлцээтэй нь биш юм. Оюуны эко орчин гэдэг нь илүү нарийн нийлмэл,
дээд түвшний эко орчин бөлгөө. Оюуны эко орчинг судлах ухааныг оюуны экологи гэе.
Эдүгээ цаг нь Оюуны экологийн хөгжлийн үе мөн. Энэ тухай хэлж ярьж бичиж сурталчилсаар байтал зугуухнаар хэвшил болох биз,
одоогоор таг чиг байгаа юм, таг чиг байна гэдэг нь энэ асуудлыг ярих шаардлагагүй гэсэн үг биш, хүмүүс ойлгох түвшиндээ очоогүй
л байна гэсэн үг, гэлээ ч цаг үе асуудлаа бидэнд тулгаж л таарна, түрүүч нь мэдрэгдэж ч байх шиг санагдана.
Оюуны экологи нь 2 талтай. Yүнд байгалийн ба нийгмийн тал.
Нэг.
Монгол дахь оюуны экологийн байгалийн тал Монгол улсын оюуны үндсэн хүч нөөц нийслэлдээ төвлөрчээ. Yүнийг хүлээн
зөвшөөрөх учиртай.
Монголын зарим бүсийн эко орчинг судалсан доктор Аттэ Комонэн “Улаанбаатар нь бор шувууны амьдрах таатай эко орчин
болжээ” хэмээн дүгнэсэн байхтай таарав. (- Аттэ Комонэн. An introduction to Ecology.
Eastern steppe biodiversity project, Ministry for Nature and Environment. United Nations Development Programme. Global
Environmental Facility. Chiobalsan 2001, p.6)
Энэ ер нь юу гэсэн үг вэ? Ултай суурьтай бодох цаг болсон биш биз? Монголын нийслэл нь бор шувууны тархинаас гарах хэмжээний
оюун ухаанд л илүүтэй зохино гэсэн дүгнэлтийг эндээс хийж болохгүй гэж үү?

69. •
Аливаа амьтан, бас хүн, ерөөс юмс, үзэгдэл өөрийн гэсэн оршин байх ахуйтай байдаг. Тэрхүү оршин буй ахуй нөхцөл нь уг юмс
үзэгдлийнхээ хөгжихөд суурь нөлөө үзүүлнэ. Ахуй орчноосоо тасарвал юмс үзэгдлийн амьдрах чадвар нь бууран доройтож, өнгө
зүсээ алдан гунддаг, амьтад дайжин одно, ургамал ургахаа болино, хүмүүс ч мөн адил хулжина.
Дээр үед арслан, заан, хирс, бизон монгол нутагт бэлчээрлэж байж, гэтэл одоо алга, тэдний эко орчин нь өөрчлөгдсөнөөс ийм
болжээ, хүн гуайд эко орчин бас ингэж нөлөөлдөг бололтой юм, хүмүүс гадаадруу хулжин дүрвэх нь нэмэгдсээр . . .
Манайхан эко орчин гэхээр голдуу ирвэс, буга, тарвага, зурамхантай холбож, ховордож буй ан амьтны түвшинд ойлгодог,
заримдаа арай дэвшиж мал бэлчээрийн ургамлыг хамаатуулдаг. Yүнд буруугүй ээ, гэхдээ одоо амьдрах эко орчин, хүний экологи
гэж ярих болсон цаг, хүн вээр оршин байж, ямар нэг хэмжээгээр амьдарч, аж төрж чадаж байвал тэнд бие махбодийн хувьд хүний
эко орчин байна гэсэн үг. Гэтэл хүн нь зөвхөн оршин байхын төлөө амьдардаг биш билээ, өөрөөр хэлбэл, хүн өөрөө бүтээлч байх
учиртай, тэгэхлээр хүн нь зөвхөн оршин байх бие махбодийн эко орчин шаардах төдийгүй бүтээж туурвих эко орчинг шаардах аж.
Хүн нь бүтээж туурвихын тулд оюунаа дайчилж ухаанаа уралдуулна, ингэхийн тулд тухайн хүний оюун ухаан нь өөрийн ажиллах
эко орчинг шаардана, эндээс “оюуны эко орчин”-ы тухай ойлголт гарна. Хүний бие махбодийн хувьд оршин байх эко орчин нь тэр
хүний оюуны эко орчин оршин байх зайлшгүй нөхцөл болохоос хүрэлцээтэй нь биш юм. Оюуны эко орчин гэдэг нь илүү нарийн
нийлмэл, дээд түвшний эко орчин бөлгөө. Оюуны эко орчинг судлах ухааныг оюуны экологи гэе.
Эдүгээ цаг нь Оюуны экологийн хөгжлийн үе мөн. Энэ тухай хэлж ярьж бичиж сурталчилсаар байтал зугуухнаар хэвшил болох биз,
одоогоор таг чиг байгаа юм, таг чиг байна гэдэг нь энэ асуудлыг ярих шаардлагагүй гэсэн үг биш, хүмүүс ойлгох түвшиндээ очоогүй
л байна гэсэн үг, гэлээ ч цаг үе асуудлаа бидэнд тулгаж л таарна, түрүүч нь мэдрэгдэж ч байх шиг санагдана.
Оюуны экологи нь 2 талтай. Yүнд байгалийн ба нийгмийн тал.
Нэг.
Монгол дахь оюуны экологийн байгалийн тал Монгол улсын оюуны үндсэн хүч нөөц нийслэлдээ төвлөрчээ. Yүнийг хүлээн
зөвшөөрөх учиртай.
Монголын зарим бүсийн эко орчинг судалсан доктор Аттэ Комонэн “Улаанбаатар нь бор шувууны амьдрах таатай эко орчин
болжээ” хэмээн дүгнэсэн байхтай таарав. (- Аттэ Комонэн. An introduction to Ecology.
Eastern steppe biodiversity project, Ministry for Nature and Environment. United Nations Development Programme. Global
Environmental Facility. Chiobalsan 2001, p.6)
Энэ ер нь юу гэсэн үг вэ? Ултай суурьтай бодох цаг болсон биш биз? Монголын нийслэл нь бор шувууны тархинаас гарах
хэмжээний оюун ухаанд л илүүтэй зохино гэсэн дүгнэлтийг эндээс хийж болохгүй гэж үү?
1-р баримт: 1980-аад оноос Улаанбаатар хотын утаа униар өтгөрч хог тоос дэгдэх нь ихэссэн. Хотын салхи хөндийгөө дагаад голдуу
баруунаасаа зүүн тийшээ, махкомбинат нь хотынхоо баруун захад, түүн рүү цуварсан малын хөлөөр нийслэл хотын баруун тал
талхлагдан өлөн тоос хөөрөхөд таатай боломж бүрдсэн, гэр хорооллын гол цөм нь хотынхоо баруун ба хойт талаар, эндээс гарах
утаа тоос нь урагшаагаа хонхортоо орж суунаглан тунарна. Бас хотын маань ил жорлон салхиныхаа дээд талд . . .
Энэ бол манай нийслэл хотын ерөнхий эко орчин. Тэгвэл зарим дүүрэг, бүсэд байдал ямар байдаг бол?

70. • 2-р баримт: 1970 онд одоогийн ШУА-н нэгдсэн хүрээлэнгийн байрыг барьж, ард нь Коперникийн хөшөөг босгожээ. Эдүгээ тэнд
монголын шинжлэх ухааны суурь хүрээлэнгүүд төвлөрч, оюун ухаанаа дайчлан ажиллаж буй. Их ч ажиллаж байна, харамсалтай нь
эцсийн үр дүн нь тун сул байх юм, шийдвэрлэх ёстой асуудал хуримтлагдсаар . . . Yүнд олон хүчин зүйл нөлөөлж байгаа л даа, . . .
цалин бага, тоног төхөөрөмж хоцрогдсон, бас бус. . .
Би хувьдаа цалин нэмсэнээр, хүчтэй тоног төхөөрөмж суурилуулснаар хуримтлагдсан асуудлыг шийдчихнэ гэж бодохгүй байна. ШУА-н
Нэгдсэн хүрээлэнгийн байранд миний бие 1977-1992 онд 15 жил ном шагайсан билээ.
Эрдэм шинжилгээний ажилтан бидний оюун тархи үдээс өмнө дажгүй сэргэлэн байх, үд өнгөрөөд л унхайчихана, нэг л сулбагар
болчихдогсон, тэгээд л сонин эргүүлсэн шиг, цагаа хараад л, өрөө хэсээд л . . . Хааяахан зарим өдөр салхи зүүнээсээ таарах, харин тийм
өдөр хаа очиж үдээс хойш толгой сэргэлэн болчихно, залуу халуун настай би вээр яагаад тэгж байгааг тэгтлээ анзаарч дүгнэлт хийж
байсангүй ээ. Одоо бодохнээ нь, ШУА-н нэгдсэн хүрээлэнгийн байр буй хотын зүүн хэсэг нь оюуны үйл ажиллагаанд төдий л таатай бус
орчин бүрдсэн газар байжээ.
. . . ШУА-аа өргөтгөе, хөгжүүлье, хүрээлэнгүүдэд нь нэгдсэн байр барьж өгье, гэсэн дээд газрын шийдвэр гарчээ. “Газраа ол” гэж нам
төрийн удирдлагаас үүрэгдэв. Эрдэмтэд Улаанбаатар хотод газар хайсаар эцэст нь одоогийн байрлалыг сонгосон гэдэг. Автобус
унаандаа ойр, зам харгуйн бэлчир, хотынхоо салхин дор, мод уснаас хол, чимээ шуугианд ойр гэх мэт хүчин зүйлсийг бодолцжээ.Тэр
“дээр” үед оюуны экологи гэх нь бүү хэл, ерөөсөө экологи гэдэг үгийг ч мань “мэргэд” сонсоогүй байж л дээ, ёстой л онгон дагшин
“эрдэмтэд” байжихуй.
Тэд экология гэдэг үгийг шууд экономия гэж гөрдөн ойлгосон аж, тэд байгаль орчин гэхээр шууд л цаг агаарын мэдээ гэж хөрвүүлэн
бодсон аж. Yүний “ач буянаар” эрдэм шинжилгээний суурь хүрээлэнгүүдээ одоогийн офицеруудын ордны урд, нийслэл хотын
автомашины зүүн орц, гарцын уулзвар их тойруу дээр байрлуулж чадсан байна. Ёстой л эрх чадал заасан хэрэг . . .?
Дэндүү их нүргээнтэй, хорт хий тунардаг, салхивч онгойлгох нь хориотой . . ., ийм л орчинд манай эрдэмтэд ном бүтээж сууна, оюуны
эко орчин нь алдагдсан газарт хүний оюун тархи сайн ажиллах болов уу?, сайн бүтээл туурвихад сайхан эко орчин хэрэгтэй бус уу?
Одоогийн манай ШУА-г шинэ санаачлага багатай, сэтгэлгээ нь хуучирсан гэж хүмүүс өө сэв хайдаг. Хэрвээ энэ нь үнэн бол түүнийг
хүмүүстэй нь холбохоосоо илүүтэй тэдний ажиллаж буй эко орчинтой нь холбож тайлбарлах учиртай биш биз!!!
Бохир орчинд бохир амьтад үрждэг. Yүнчлэн бохир орчин бохир сэтгэлгээг тэтгэнэ. Ингээд бодохоор, ШУА-н нэгдсэн хүрээлэнгийн эко
орчин нь сэтгэлгээний хоцрогдолыг тэтгэгч үүр болж байж ч мэдэх нь. Yүнд сайхан сэтгэлтэй, чин их зүтгэлтэй эрдэмтэд буруугүй ээ,
үүнд оюуны эко орчных нь доройтол буруутай.
• "KAIST-Daejeon хотын дэргэд 1971 онд байгуулагдсан, одоогийн байдлаар 1,157,030 метр квадрат талбай бүхий хотхонтой, хэд хэдэн
салбар сургууль, судалгааны төвүүд, хүрээлэнгүүдтэй. 3өвхөн компаниудаас 2002 оны байдлаар 838 сая америк долларын судалгааны
тэтгэлэг авч байсан, БНСУ-ын ШУ ба технологийн уураг тархи болох зорилттой (KAIST vision 2012), ASIA WEEK сэтгүүлийн Азийн TOP 50
их сургуулийн жагсаалтыг 2002 онд тэргүүлсэн." - Admin.

71. •
3-р баримт: XX зуунд ноёлож байсан байшин барилгыг шүтэх үзэл, түүнд дулдуйдсан бодлогын нөлөөгөөр, бас
бидний өдөр хоногийг аргацаасан сэтгэлгээний уршгаар нийслэлд буй гол их дээд сургууль, эрдэм
шинжилгээний хүрээлэн, төвүүд үндсэндээ Улаанбаатар хотын төвд байрлажээ. Эдүгээ Улаанбаатар хот хүн зон,
унаа тэрэг, утаа тортог, дуу чимээ . . . гээд их хотын төрхтэй боллоо. Утаанбаатар ч гэлцэх нь бий. Их хотыг бэсрэг
хотын сэтгэлгээгээр хөгжүүлж болохгүй ээ, одоо та бид өөрсдөө бэсрэг хотын сэтгэлгээнээсээ салмаар байна.
Нийслэл маань одоогийн аймгийн төвүүд шиг байсан 40-өөд онд хотынхоо төвд их сургуулиа барьж чимэг зүйлт
болгож байж, гэтэл эдүгээ нөгөөх чимэг гоёл нь Улаанбаатар хэмээх их айлын хөлд дарагдах болов, 21-р зууны
хотыг 20-р зууны байшингаар чимэж таарахгүй ээ, гоёл хуучидана. Гоёл хуучдахын ард сэтгэлгээний хоцрогдол л
байгаа хэрэг. Эдүгээ Улаанбатарыг хөгжүүлэхэд “хоногтоо морины идэштэй газар юм, энд Алтай хотыг
байгуулсугай” гэсэнэрхүү сэтгэлгээгээр хандаж болох уу?
Дэлхийн улс орнууд хотоосоо холгүйхэн, дуу шуугианаас зайдуухан, ой усандаа ойрхон, агаарын сэлгээтэй, дэд
бүтэц нь бүрдсэн уулын ам, голын тохой мэт эвтэйхэн газрыг сонгож, эрдэм номын газруудаа тийш нь
нүүлгэн байрлуулж технологийн парк, их сургуулийн хотхон болгож, төрийн онцгой бодлогоор тэтгэн хөгжүүлж
байна. Эдгээр нь тухайн улсынхаа уураг тархи нь юм. Улаанбаатарын ойр орчинд их сургуулийн хотхонд тохирох
эвтэйхэн газар нэг бус бий, уулын ар гэвэл ядаж л “Зайсангийн ам” бэлэн байна, сонирхолтой нь тэнд ялтан
хоригдлууд эмчлүүлж байдаг юм, “сайн” үйлс бүтээх гойд ирээдүйтэй учраас тэднийг эрүүл агаарт, дуу чимээнээс
зайдуу, ой усанд ойрхон “тэжээж” байгаа юм, тэд л монголын уураг тархи болохдогоо . . . , энэ бол бидний
эмгэнэл, гэхдээ эмгэнэл гэхээр хүмүүс, дарга нар уурлах тул монголын өвөрмөц онцлог гэе.
Оюуны эко орчингийн ойлголт нь шинэ зүйл бас ч гэж биш юм. Эрүүл орчин нь бие эрүүл байх суурь нөхцөл,
эрүүл биед саруул ухаан оршино гэдэг, тэгэхлээр оюуны экологийн ойлголт нь угаасаа ойлгомжтой, аль эртнээс
монголчуудад илэрхий байжээ. Монголчууд тэнэг байгаагүй ажээ. Харин бид л тэнэгтдэг бололтой.
Америк, Баруун европыг хол байна, монголын онцлог нь өөр шүү гээд тэднийг орхие, Азийн Япон, Сингапур,
Солонгос, Тайваныг бас орхие, заавал тэднийг дууриах алба уу?, Орос, Хятадыг өөр үндэстэн, бидэнд падгүй гээд
бас орхие, ерөөсөө дэвшил хөгжлөөс сугаран хоцроё, зөвхөн монголоороо л үлдэе, харин өвөр
монголчуудтайгаа хамт явъя, ингэж бодоод гадаа байгаа Хөх хотын багшийн дээд сургууль дээр давхиж очив
шүү, гэтэл энэ дээд сургууль Хөх хотоос 36 км зайд шинэ газар төвхнөж байх ажээ. Уг нь тус сургууль Хөх
хотынхоо дотор байсан бөгөөд агаар бохирдон шуугиан ихсэж, оюуны экологи нь муудсан тул ийнхүү гадагш нь
зөөж буй гэнэ.
XXI зуун бол мэдлэгт суурилсан оюуны үйлдвэрлэлийн эрин үе. Оюуны үйлдвэрлэлийн “үйлдвэрийн байр” нь их
сургууль, эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, төвүүд юм. Эдгээр нь өөрийн гэсэн эко орчинг шаардана. Тийм эко

72. • Нэгэн зүйл: Лев Толстой юу гэж хэлсэн бэ?
Их зохиолч Лев Толстой хавар, зун, намрын 9 сарыг өөрийн эдлэн “Ясная поляна”-даа ард олныхоо дунд
өнгөрөөдөг, өвөл нь Москвад буй модон байрандаа бичиг номоо нухдаг байжээ. Тэрвээр “Би зохиол бүтээлээ
хөдөө газар, агаар усныхаа дэргэд л бичдэг, харин Москвад ирэхээрээ бичсэн зүйлдээ найруулгын төдий л
засвар хийдэг” гэж хэлсэн байдаг.
Өгүүллийн энэ хэсгийг би хотоос гадна, уулын аманд усны дэргэд бичив, цаг л суув шив, хотын төвд ч (МУИС,
ШУТИС, МУБИС, ЭМШУИС-д) юмуу их утааны дор (ШУА-н Нэгдсэн хүрээлэнгийн байранд) бол 10 цаг суухад ч
үүнийг бичихгүй л дээ, учир нь тэнд оюуны экологи алдагдсан . . .
Нэгэн зүйл: Анхны сургууль байгуулж, нийслэлдээ гадны хүнд үзүүлэх ганц юмтай больё, хотынхоо яг төвд нь
их сургуулиа баръя гэсэн 1940 оны үеийнхнийхээ сэтгэлгээг ойлгож болно, харин эрдэм шинжилгээний
хүрээлэнгүүдээ одоогийн офицеруудын ордны урд төвлөрүүлье гэсэн 70-аад оны эрдэмтдийн сэтгэлгээг би
ойлгохгүй байна. Би тэдгээр эрдэмтдийг “дарга эрдэмтэд” гэж цоллоё. Дарга-эрдэмтэд дан даргаас ч дор, дан
эрдэмтнээс дор, тун аюултай, бас л монголын өвөрмөц үзэгдэл юм даа. Дарга нь дарга шигээ, эрдэмтэн нь
эрдэмтэн шигээ байвал зүгээрсэн.
Нэгэн зүйл: ШУА болон их сургуулиудын менежментийг өөрчлөе, эко орчинг нь сайжруулъя гээд санаа бодлоо
хэлэхээр хариуд нь өөр илүү оновчтой санаа оноо гаргаж уралдахын оронд уцаарлан эсэргүүцэж, чи өөрийгөө л
бөөцийл, бид хэдийн юманд бүү оролц гэж уцаарладаг болжээ.
ШУА, их сургуулиуд нь хэдэн хүний хувийн өмч байх нь л дээ. Оюуны экологи нь доройтсон орчинд он удаан жил
бүгсэний гай энэ буюу.
Хоёр. Монгол дахь Оюуны экологийн нийгмийн тал.
Энэ хэсэгт Монгол оронд ОЮУН хөгжих нийгмийн нөхцөл байдал ямар байгааг хэлэлцэх юм. Монголын төр
монголын нийгмийг оюунжуулах талаар өмнөх зуунд хэрхэн анхаарч байсан, тухайлбал өөдтэй өнгөтэй хэдийгээ
ямар алдар-цол өгч яаж хааш нь харуулсан, ар дагз руу нь хэд буудсан, яс нь хаана хаанаас бөөн бөөнөөрөө гарч
оршуулах онголох гээд хичнээн их ажил уддаг … Одоо ямар байдалтай байгаа, тухайлбал, уралддаг морины хүч,
ухаант хүний оюуны үнэлэмж хоёр ялгаатай болсон эсэх, хэн хэн үүнийг араас нь өөгшүүлэн турхирдаг, тэр нь
хэнд ашигтай болох, цаашид бид яавал зохих вэ?, тухайлбал, ямар ахиц дэвшил байгаа, яаж хадгалах хөгжүүлэх
гээд олон асуудлыг хөндөх ёстой. Цаг нь ч болсон. Нийгмийн сэтгэлгээний хоцрогдлыг ашиглан өөртөө нэр олох,
улс орноо уруудуулах үйлдэл олонтаа давтагдах болов. Yүнийг таслан зогсоож байж Монгол орноо оюуны эко
орчин сайжрана, нийгмийн талаасаа шүү. Энэ сэдвээр уншигчдынхаа санаа бодлыг эхлээд сонсьё гэж бодлоо,
тэгээд танд үг хэлэх боломж олгож байна.

74. ЛЕКЦ. 7 ЭКОЛОГИЙН
ЭТИКА /ЁС ЗүЙ/
1. Экологийн харилцаа
2. Ёс зүйн таван үндсэн дүрэм зарчимууд
3. Үүсэл
4. Экологийн ёс зүйн деонтологи үндэслэл
5. Экологи ба сансрын ёс зүй
6. Тогтвортой хөгжлийн онолын түүхээс
7. Тогтвортой хөгжлийн 4 үндсэн нөхцөл

75. 1. Экологийн харилцаа
• Ёс зүй, ёс суртахуун
• Хүмүүсийн ёс суртахуун: бичигдээгүй хууль, хэм хэмжээг хэрхэн биелүүлж
байгааг илэрхийлдэг. Нийгэм оршин тогтонохын тулд хүмүүс ямар байх
вэ? Үүнд эерэг хандлага нөлөөлдөг. Ёс суртахууны дэвшил.
• Эко этика хүн болон байгалийн хоорондын харилцааны ёс зүйн
асуудлуудыг авч судалдаг хэрэглээний салбар юм. Хүн байгальтай
харилцаж ирсэн нийгмийн хэв маяг оршин ирсэн.
• Эд хав хүчээ гайхуулж адгуус амьтаныг устгах
өөрсдийн сонирхол хүслээ хангахын тулд мод
хөрөөдөх гэх мэт
Ёс суртахуунгүй харилцаа
• Ашиг тусыг хичээж байгалтай харилцаж байгаа бүхий
л үйлдэл. Жишээ нь самар түүж зарах Утилитарь харилцаа
• Байгалийг танин мэдэх зорилгоор хийж байгаа олон
үйлдэлүүд, мөн хор хөнөөл учруулаад байгаа зүйлтэй
тэмцэж байгаа төрөл хэлбэрүүд багтана.
Шинжлэх ухааны үүднээс
харилцах
• Сүргийн бүтцийг хадгалах, олон төрлийн зүсмийн мал
маллагаа г.м
Гоо зүйн хэрэглээ таашаалаа
хангах зорилгоор хандаж
байгаа харилцаа