ky nang

1. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 169
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG
TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI
(In theo baãn cuãa NXB Vùn hoáa - 1958)

2. 170 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

3. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 171
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI
BA EM BEÁ
Trong cuöåc àêëu tranh thöëng nhêët vaâ tiïën dêìn lïn chuã
nghôa xaä höåi, noá mang nhûäng khoá khùn rêët lúán vaâ bao
göìm caã nhûäng vêëp vaáp sai lêìm, nhûäng ngûúâi vùn nghïå
vaâ trñ thûác chuáng ta coá nhûäng luác têm trñ nhû chuân laåi.
Nhûäng chuyïån “tiïìn kiïëp” trong möîi con ngûúâi chuáng ta
thónh thoaãng laåi khuêëy buân vêín lïn, gieo rù’c hoang
mang trong nhûäng àaáy sêu kñn nhêët cuãa têm trñ. Nhûäng
luác coá thïí mêët àõa baân nhû vêåy, riïng töi, töi thûúâng “ön
cöë tri tên”; töi lêìn nhêím laåi nhûäng bûúác àûúâng maâ tû
tûúãng töi àaä traãi qua, tûâ luác biïët nghô cho àïën giúâ; töi
nhêån àõnh àñch xaác xem tûâ chöî sa lêìy naâo maâ töi àaä
vûún lïn, do quaá trònh tû tûúãng naâo maâ töi àaä àïën vúái
chuã nghôa cöång saãn. Töi thoåc sêu vaâo boáng cuãa quaá khûá
àïí so saánh nöíi bêåt caái aánh saáng cuãa hiïån taåi vaâ tûúng
lai. Vaâ töi laåi thêëy sao Bù’c àêíu choái loåi.
Nhû möåt ngûúâi laâm meå àaä thêëy mònh mang caái mêìm
söëng tûâ úã trong daå, töi thêëy àoáa hoa sen cuãa tû tûúãng,

4. 172 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
töët thay! àaä àeâ àûúåc nhûäng lúáp buân maâ núã trong têm trñ
mònh. Noá àaä núã röìi, khöng gò coá thïí dòm noá àûúåc nûäa.
Vêng, chñnh nhûäng chuyïån “tiïìn kiïëp” cuãa chïë àöå cuä,
möîi khi nhúá àïën, laåi giuáp àúä töi chiïën thù’ng cho àûúåc
nhûäng chöng gai múái trïn con àûúâng daâi cuãa sûå nghô suy;
phaãi phaá cho àûúåc, san cho àûúåc con àûúâng ài túái trûúác
vö biïn cuãa cuöåc àúâi, chûá khöng thïí ngûåa quen àûúâng cuä,
quay löån trúã laåi caái trêìm luên xûa àaä quaá û àau khöí!
Con möåt öng tuá taâi nho ngheâo, daåy hoåc, tûâ nöng thön
chuyïín dêìn ra úã thaânh phöë, khaá giaã dêìn lïn túái mûác tiïíu
tû saãn lúáp giûäa, töi sinh vaâ lúán lïn úã miïìn Nam Trung
böå, khöng bao giúâ giaâu, nhûng chûa bao giúâ phaãi chõu caái
àoái, caái reát vaâo thên. Tuy nhiïn, töi cuäng àuã thûúng àau
àïí maâ àûáng lïn töë khöí khöng tiïëc lúâi caái xaä höåi cuä.
Chuyïån àúâi trûúác daâi lù’m. Khöng phaãi trûúâng húåp kïí úã
àêy. Àïí laâm chûáng cho caái àúâi chùèng ra àúâi trûúác kia, töi
chó kïí laåi ba em beá:
Cuöëi nùm 1940, tûâ Myä Tho lïn Saâi Goân, töi àïën thùm
nhaâ möåt anh baån cuâng laâm tham taá nhaâ Àoan(1) nhû töi;
bù’t àêìu Nhêåt thuöåc röìi, laâm cöng chûác cuöëi muâa cho
Phaáp cúä “viïn ngoaåi” nhû thïë, cùn nhaâ thuï cuãa anh
xuïình xoaâng, baân ghïë qua loa. Luác êëy vaâo khoaãng ba,
böën giúâ chiïìu ngaây chuã nhêåt, töi thêëy baâ vuá giaâ àang döî
àûáa chaáu àêìu lïn ba tuöíi, múái biïët noái. Chaáu khoác nho
nhoã, keáo daâi, khöng giêån húân, khöng voâi vônh; vuá giaâ hoãi
chaáu: - “Chaáu àau úã chöî naâo, noái vúái baâ”. Meå chaáu döî
chaáu: - “Meå mua baánh cho con nheá”. Chaáu lù’c àêìu, vaâ
tiïëp tuåc khoác. Ngûúâi ta nûång nõu, vuöët ve em, ngûúâi ta
hoãi em: - “Taåi sao em khoác?” Em beá chó traã lúâi bùçng gioång
(1) Douanes: Thûúng chñnh, thuïë quan.

5. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 173
Nghïå An coá möåt tiïëng: - “Buöìn!”. Chõ baån lo lù’ng phên
trêìn vúái töi, ngú ngaác nhû khöng hiïíu gò: - “Chaáu thónh
thoaãng vïì chiïìu laåi khoác nhû thïë; chaáu chùèng àoâi gò caã,
khaám baác sô cuäng khöng thêëy chaáu coá bïånh gò; chaáu chó
kïu laâ ”Buöìn", vaâ khoác. Töi, thò töi muöën noái vúái chõ: -
“Húäi ngûúâi meå àaáng quñ vaâ àaáng thûúng! con cuãa chõ
cuäng nhû töi, noá àau ”bïånh thúâi àaåi" àêëy! Noá laâ caái biïíu
ào noáng laånh cuãa cuöåc àúâi naây; têm höìn non yïëu cuãa noá
caãm rêët nhaåy caái àiïìu baâng baåc úã trong khöng khñ, úã
ngoaâi phöë, úã quanh chuáng ta: buöíi chiïìu buöìn quaá, àúâi
söëng buöìn quaá!". Tûâ khi àoá, trúã vïì, töi khöng sao quïn
àûúåc vêën àïì ghï rúån maâ em beá àùåt ra. Trúâi àêët úi, möåt
em beá múái ra àúâi, chûa biïët noái thaânh cêu maâ àaä phaãi
khoác vò buöìn, thò cuöåc àúâi naây coân söëng thïë naâo nûäa!
Nùm 1942, töi ài xe lûãa tûâ Saâi Goân ra Haâ Nöåi, àïën
vaâo khoaãng Àöìng Haâ, Tên ÊËp thò àûúâng àûát vò vaâi tuêìn
trûúác mûa, baäo, phaãi “sang taâu”. Vuâng naây àang bõ àoái
to, àïën khoai, sù’n cuäng thiïëu. Trong möåt nhaâ tranh luåp
xuåp, möåt ngûúâi àaân baâ khoaãng hai mûúi nhùm tuöíi àang
àuát cho con ùn lûng baát cúm vúi. Em beá ba tuöíi khöng
ùn, noá khoác, maáu döìn lïn àoã caã àêìu; noá dêåm chên xuöëng
àêët, nhêët quyïët bù’t àïìn ngûúâi meå: - “Traã àêy! traã àêy!”
Ngûúâi meå döî noá: - “Thöi con ùn ài, con nheá, meå thûúng.”
Noá khöng chõu, caâng khoác: - “Nhaã ra! Nhaã ra! Traã àêy!”
Thò ra ngûúâi meå cuäng àoái quaá, trong khi àuát cúm cho
con, cêìm loâng khöng àêåu, àaä ùn mêët cuãa con mêëy thòa.
Con quaá àoái, quaá tham ùn, àoâi laåi mêëy thòa cúm nhû möåt
aám aãnh. Con cûá bù’t àïìn, meå cûá cöë gù’ng döî. Ngûúâi àaân
baâ treã vaâ ngheâo ûáa nûúác mù’t, theån thuâng vò àaä àïí cho
caái àoái laâm töín thûúng caái tûå troång cuãa möåt ngûúâi laâm
meå. Em beá thò nhû bõ möåt cún khuãng hoaãng naäo cên, cûá
ngoaáy maäi vaâo chöî àau thûúng. Ngûúâi meå vö kïë khaã thi.

6. 174 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
Àûáa con tiïëng àaä khaãn röìi, vêîn dêåm chên xuöëng àêët.
Mûúâi lùm phuát êëy àöëi vúái töi daâi dùçng dùåc; cho àïën khi
têìu àaä xõch baánh chaåy, maâ vêîn coân nghe em beá: “Traã
àêy! Nhaã ra!”.
Nùm 1945, naån àoái khuãng khiïëp úã miïìn Bù’c. Ngûúâi
chïët nhû raå úã gêìm Cêìu söng Caái, úã caác lïì àûúâng Haâ Nöåi.
Caái xaä höåi cuä noá taân aác àïën thïë laâ cuâng. Ngûúâi naâo ài
ùn yïën cûá ùn, gùåm chûa hïët möåt miïëng thõt àaä boã vaâo
àôa xûúng àïí gù’p miïëng khaác; ngûúâi naâo chïët àoái cûá
chïët, lùn ra nhû chuöåt. Bûäa ùn, chuáng töi phaãi àoáng cûãa
laåi. Øn nhû ùn vuång! Øn nhû laâ mònh giaânh mêët cúm cuãa
ngûúâi chïët àoái. Chuáng töi thuï troå trïn möåt cùn gaác phöë
Haâng Böng, quen thên hai öng baâ dûúái nhaâ cuäng úã thuï,
coá cûãa haâng baán muä bêåc trung, vúå chöìng hiïìn laânh, biïët
phaãi. Möåt buöíi saáng, töi trïn gaác xuöëng, nghe úã nhaâ dûúái
àang la om. Töi nhòn ra trûúác cûãa, thêëy möåt em nhoã con
trai àöå mûúâi tuöíi àang daán mònh vaâo phña ngoaâi möåt bïn
khung cûãa kñnh baây haâng. Em trêìn truöìng nhû möåt con
nhöång, khöng coá möåt tñ thõt naâo nûäa, chïët hïët caã ngûúâi
röìi, chó coân hai con mù’t. Khöng hiïíu em tûâ goác phöë naâo
àïën, maâ nhêët àõnh ài vaâo trong nhaâ naây, àïí xin möåt ñt
chaáo chùng. Coá leä em khöng coân thêëy àêy laâ cûãa kñnh,
em cûá ài vaâo, bõ cûãa kñnh chùån laåi àûáng sûäng; nhûng em
vêîn bõ huát búãi caái söëng úã bïn trong, cûá dêën mònh vaâo
gûúng. Ngûúâi ta la mù’ng àuöíi em ài, quaát naåt thêåt to vaâ
lêu àïí cöë thuãng vaâo tai em, ngûúâi ta kiïng, ngûúâi ta ghï
súå, coi em nhû quyã nhêåp traâng; em, em cuãa töi, mùåt em
cuäng thöng minh vaâ xinh àeåp, nïëu em no. Mûúâi ba nùm
tûâ êëy àïën nay, töi vêîn coân nghe tiïëng la theát àuöíi em
beá. Em nhû möåt con ruöìi mù’c vaâo kñnh tuã, ruöìi mù’c tûâ
trong ra, em thò mù’c tûâ ngoaâi vaâo; khöng coá loâng thûúng
xoát naâo coá thïí cûáu em, vò ngûúâi ta boá tay ngao ngaán

7. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 175
trûúác caái chïët àoái kinh khuãng, mïnh möng. Giûäa àúâi
söëng hùçng ngaây, coá nhûäng bûác tûúâng thuãy tinh daây ngùn
caách; nhûäng ngûúâi hay “thûúng vay” nhû töi, thi sô, àaânh
dûúng àöi mù’t ïëch nhòn àöìng baâo mònh chïët qua tûúâng
kñnh, maâ khöng nhù’c chên àöång tay cûáu giuáp gò àûúåc!
Àêëy, caái xaä höåi cuä coá ba em beá kia noá töët àeåp nhû thïë
àêëy! Töi coân muöën thïm möåt em beá thûá tû. Luác töi lïn
chñn tuöíi, do nghõch caãnh gia àònh phong kiïën, töi phaãi
söëng xa maá töi, maâ úã vúái thêìy töi. Bïn ngoaåi caách bïn
nöåi àöå vaâi cêy söë; lêu lêu töi tröën vïì thùm maá cho àúä nhúá
thûúng. Möåt buöíi chiïìu, töi tröën vïì vúái maá; maá àang bêån
vöåi ài chúå, maá cho töi böën àöìng tiïìn ùn ba(1) , röìi àïí töi
ài. Töi ra khoãi nhaâ maá, lï tûâng bûúác möåt, ài doåc ngûúåc
theo con söng Goâ Böìi maâ trúã vïì nhaâ thêìy. Buöìn quaá. Töi
thêëy buöìn mang mang maâ khöng hiïíu àûúåc. Töi àûáng laåi
bïn búâ söng, nhòn con àûúâng, nhòn caác dùång tre, nhòn
gioâng nûúác, nhòn trïn mùåt söng Goâ Böìi nù’ng xiïn khoai
vaâng uáa; töi thêëy nhû caái gò cuäng khöng biïët àïí laâm gò
caã; vaâ àûáa treã con chñn tuöíi beân cêìm böën àöìng tiïìn trõ
giaá mûúâi hai àöìng keäm, neám xuöëng mùåt söng, mùåc dêìu
“mûúâi hai àöìng” luác àoá coá thïí mua nhûäng mûúâi traái öíi.
TIÏËNG ÀOAÅN TRÛÚÂNG CUÃA VØN HOÅC
Lúán lïn ài hoåc àïën thaânh chung, röìi àïën “tuá taâi”, töi
yïu thú vö haån, rêët mï thñch vùn hoåc. Nhûäng àiïìu kiïån
cuãa gia àònh vaâ xaä höåi àaä laâm töi buöìn sùén, laåi hoåc vaâo
(1) Thúâi phong kiïën, úã Trung kyâ coá nhûäng tiïìn àöìng ùn ba, ùn saáu,
ùn mûúâi tiïìn keäm. Möåt xu àöíi àûúåc 15 àöìng tiïìn ùn ba.

8. 176 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
möåt nïìn vùn hoåc nùång buöìn baä, than thúã, bi quan. ÚÃ lúáp
nhêët(1), thú Taãn Àaâ àaä ru töi, nhûng cuäng àïí laåi cho têm
höìn töi möåt võ àù’ng: Gioá hiu, trùng laånh, tiïëng ve sêìu. -
ÏËch kïu àêìy phöë, tiïëng xe húi. - Veâo tröng laá ruång àêìy
sên... têët caã moåi sûå chùèng qua cuäng veâo! Töi thuöåc
nhuyïîn baâi thú Àoaân Nhû Khuï: Biïín thaãm möng mïnh
soáng luåt trúâi. Em thiïëu niïn múái chúáp mi mù’t nhòn ra
cuöåc àúâi, àaä thêëy möåt reâm gioåt lïå! Vaâo nùm àêìu bêåc
thaânh chung(2) , töi nhòn miïång öng giaáo quöëc vùn àoåc,
say mï uöëng tûâng lúâi du dûúng ïm aái: “Giaã sûã ngay khi
trûúác, Liïu Dûúng caách trúã, duyïn chaâng Kim àûâng dúã
viïåc ma chay...” (3) Sao maâ vùn thú cûá tiïëc nuöëi möåt caái
gò; coá möåt caái gò bònh rúi gûúng vúä, ruång caãi rúi kim úã
trong vùn hoåc!
Àöìng thúâi, Tuyïët höìng lïå sûã dõch cuãa Tûâ Trêím AÁ mï
lõm töi trong nhûäng àiïåu ca tûâ thêåt laâ reáo rù’t, têët caã
quyïín saách laâ möåt cuöåc nhùåt hoa rúi, chön hoa ruång,
khoác hoa taân! Lúán thïm vaâi tuöíi, vùn hoåc nûúác Phaáp bù’t
àêìu huyïîn diïåu töi vúái Caái Höì cuãa La Maáctin:
ÛÂ röìi cûá tröi ài maäi maäi
Trong àïm trûúâng trúã laåi àûúåc nao!
Töi àaä bù’t àêìu coá yá thûác lûâng khûâng àûáng laåi khöng
chõu ài, trong luác ngoaåi vêåt vaâ thúâi gian thò cûá àêíy cho
con ngûúâi mêët huát vaâo vônh viïîn. Bêëy giúâ trong töi coá hai
lûåc lûúång: möåt mùåt, tuöíi thanh niïn àûa àïën cho töi
nhûäng luöìng maáu noáng rûåc, say mï, hùng haái; möåt mùåt
xaä höåi phong kiïën, àïë quöëc cuâng vúái hïå thöëng tû tûúãng
(1) Tûúng àûúng cuöëi cêëp Möåt.
(2) Tûúng àûúng cêëp Hai.
(3) Tûåa Truyïån Kiïìu cuãa Chu Maånh Trinh (Àoaãn Quyâ dõch)

9. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 177
vaâ vùn hoáa cuä chuåp lïn têm trñ töi möåt lúáp buöìn sêìu aãm
àaåm, caâng hoåc lïn nhiïìu, caâng bi quan, bïë tù’c. Töi thêëy
trong töi aâo lïn möåt nguöìn thú söi nöíi, múái meã; nhûng
töi vûâa têåp tïînh àïën ngûúäng cûãa cuãa laâng vùn, thò La
Búâruye (La Bruyeâre)(1) àaä lù’c àêìu niïm yïët möåt cêu bêët
lûåc: “Têët caã àïìu àaä noái caã röìi, vaâ ngûúâi ta àïën muöån quaá,
tûâ böën ngaân nùm nay maâ àaä coá nhûäng con ngûúâi, vaâ hoå
suy nghô.” Phûúng ngön Êu Têy cuäng noái: “Khöng coá caái
gò múái úã dûúái mùåt trúâi”. Trûúác töi möåt trùm nùm, thi sô
Muyátxï (Musset) àaä kïu lïn: “Ta sinh ra muöån quaá trong
möåt thïë giúái giaâ quaá chùng?”. Trûúác töi nùm mûúi nùm,
thi sô Veáclen (Verlaine) cuäng laåi kïu lïn: “Ta sinh quaá
súám hay laâ quaá muöån? Ta àïën trong àúâi naây àïí laâm gò?”
Möång Haâ, nhên vêåt chñnh cuãa Tuyïët höìng lïå sûã vaâ Ngoåc
lïå höìn, hay sêìu, say, vaâ thöí huyïët, àaä tûå toám tù’t têm
höìn bùçng ba bûúác: uöëng rûúåu xong thò “ngaâ ngaâ maâ say,
ngêy ngêy maâ sêìu, röìi laåi rêìu rêìu maâ khoác.” Rúnï
(Reneá)(2), öng töí cuãa Möång Haâ úã Phaáp, thò ài giûäa mêy,
sûúng, gioá, bõ aám búãi con quyã cuãa traái tim “noá laâ möåt con
rù’n tûå nhai mònh”; Veácte (Werther), (3) öng töí xa hún cuãa
Möång Haâ úã Àûác, thò duâng suáng luåc tûå tûã vò khöng lêëy
àûúåc möåt ngûúâi àaân baâ àaä hûáa hön vúái ngûúâi khaác trûúác
khi gùåp anh. Thêåt àuáng vúái cêu thú Nguyïîn Du:
Ma giù’t löëi, quyã àûa àûúâng,
Laåi tòm nhûäng löëi àoaån trûúâng maâ ài!
Tûâ 1934 vïì sau, nhûäng saách töi àoåc noái sûå cuâng
àûúâng möåt caách tinh vi, sêu sù’c hún; noá cuäng khöng coân
(1) Nhaâ vùn Phaáp thïë kyã 17.
(2) "Anh huâng laäng maån" cuãa Chateaubriand (1749-1818).
(3) "Anh huâng laäng maån" cuãa Goethe (1749-1832).

10. 178 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
laâ sûå laäng maån ñt hay nhiïìu thú möång nûäa, maâ laâ möåt
sûå bi quan coá triïët lyá. Nhûäng àiïìu töi thu hoaåch àûúåc,
goáp chù’p cöí vúái kim, àöng vúái têy, chûáng minh trûúác trñ
tuïå möåt baâi toaán dêîn àïën söë khöng. Böàúle (Baudelaire)
kïu theát lïn nhû àang bõ chaáy nhaâ, hay lûãa chaáy vaâo
ngûúâi:
Öi àau àúán! Öi àau àúán! thúâi gian ùn cuöåc söëng!
Möåt cuå daåy chûä Haán úã trûúâng “tuá taâi” giaãng cho töi
nghe möåt baâi Saám dêm vùn (rùn höëi caái dêm) vaâ noái:
Luác xûa coá möåt ngûúâi mï sù’c quaá, àaä tûå chûäa cho mònh
bùçng caách: hïî nhòn thêëy möåt ngûúâi àaân baâ àeåp, thò tûúãng
tûúång trûúác mù’t ngûúâi àaân baâ êëy khi chïët, doâi ùn boå àuåc,
vaâ chó coân laâ möåt böå xûúng, möåt toåa cö lêu (cö lêu möång),
tûác khù’c “bïånh Tïì Tuyïn hïët nöíi lïn àuâng àuâng”! Coá caái
“nhên vùn” gò maâ taân nhêîn nhû thïë? Hùngri àúâ Rïnhiï
(Henri de Reágnier)(1) chûa àïën nöîi nghô nhû anh noå,
nhûng nhêîn têm coá keám gò! Trong baâi thú “Kinh
nghiïåm”, àaåi khaái nhaâ thú noái: - Töi ài trïn búâ gaânh
biïín; phña trûúác töi coá àöi trai gaái àang tûå tònh, hoå ài xa
dêìn, àù’m àuöëi trong mï ly, thïì heån muön àiïìu töët àeåp...
Nhûng töi, töi biïët “caái chûä kïët thuác cuãa giêëc quaái möång
têìm phaâo”! - Coá thïí, trong xaä höåi tû baãn, öng àaä tûâng
phuå nhiïìu ngûúâi vaâ bõ nhiïìu ngûúâi phuå laåi, coá thïí öng
khöng thêëy vúå öng laâ àaáng yïu nûäa, nhûng sao öng laåi
töíng kïët vöåi vaâng vaâ aác yá nhû vêåy? Sao laåi lêëy con mù’t
cuãa ngûúâi giaâ tuöíi, giaâ loâng maâ nhòn nhûäng baån treã àang
yïn mïën, tin tûúãng vö cuâng? Nïëu nhaâ vùn coá tinh thêìn
traách nhiïåm hún, thò àúâi naâo laåi ài daåy caái chaán chûúâng
nhû thïë?
(1) Thi sô tûúång trûng Phaáp (1854-1936)

11. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 179
Vêån mïånh con ngûúâi khöng biïët túái àêu; àïën vuä truå
cuäng khöng biïët túái àêu. Möåt nhaâ triïët lyá chïët treã, àêìy
loâng thûúng yïu con ngûúâi nhû Guyö (Guyau)(1), nhûng
khöng cêët mònh ra khoãi àûúåc hïå thöëng tû tûúãng cuãa
nhûäng giai cêëp suy taân, cuäng àaä laâm cho töi taái tï caã coäi
loâng, khi öng taã caái àeåp, caái maånh cuãa biïín lúán mïnh
möng, buöìn rùçng têët caã caái nùng lûúång vö vaân kia cuäng
chó coân möåt ñt boåt soáng cho gioá bay tung, vaâ haå möåt cêu:
“Traái tim cuãa quaã àêët àêåp, khöng hy voång.”
ÀÛÚÂNG VÏÌ THU TRÛÚÁC XA LØM LØÆM...
Dûúái nhûäng aãnh hûúãng gia àònh, xaä höåi vaâ vùn hoáa
nhû vêåy, nhûäng bûúác àûúâng tû tûúãng cuãa töi trûúác Caách
maång laâ nhûäng bûúác súâ soaång, lûu laåc, thûúng àau. Töi
chûa höåi yá vúái caác baån thú Thïë Lûä, Lûu Troång Lû, Huy
Thöng, Chïë Lan Viïn, Nguyïîn Bñnh v.v... nhûng coá leä, úã
àêy, töi cuäng noái, bùçng nhûäng khña caånh cuãa töi, caái tònh
traång chung àau khöí tinh thêìn cuãa caác anh, khi laåc
àûúâng quêìn chuáng, khi chûa tòm thêëy aánh saáng cuãa
Àaãng.
Vùn hoáa cuä vúái phûúng phaáp tû tûúãng “siïu hònh”
(meátaphysique) cuãa noá, dù’t têm trñ töi, tûâ khi nhoã àïën
luác lúán, vaâo möåt con àûúâng ruát vaâo trön öëc thêåt laâ tù’c
tõ! Tûå nghô mònh laâ möåt keã taâi tònh, möåt “taâi nhên” biïët
yïu caái àeåp, quyá caái hay, troång caái phaãi, vaâ laåi coân taåo
ra caái hay, caái àeåp laâ àùçng khaác, töi - vaâ haâng vaån hoåc
sinh, nghïå sô, trñ thûác khaác - tûå àùåt caái töi nhû möåt thûåc
(1) Nhaâ triïët hoåc Phaáp (1854-1888).

12. 180 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
taåi bêët di bêët dõch, tûå àïì cao caái baãn ngaä, coi noá laâ möåt
tuyïåt àöëi.
Töi laâ töi, laâ khaác vúái ngûúâi khaác, laâ muåc àñch, laâ cûáu
caánh. Vò vêåy nïn hai ngûúâi yïu nhau, maâ
Em laâ em, Anh vêîn cûá laâ anh
Coá thïë naâo qua Vaån Lyá Trûúâng thaânh...
Àaä dûång caái töi lïn sûâng sûäng nhû möåt Hi Maä Laåp
Sún, thò tûå khù’c tûå cö lêåp mònh, khöng hoâa nöíi mònh vaâo
vúái taåo vêåt, thiïn nhiïn, vaâo vúái nhên quêìn, xaä höåi: caái
hònh baãn ngaä mang caái nghiïåp cuãa noá, laâ caái boáng cö
àún. Gioá, trùng, hoa, coã,
Soáng gúån traâng giang buöìn àiïåp àiïåp(1)
Gioâng nûúác buöìn thiu hoa bù’p lay(2),
trong phöë chêåt, giûäa chúå àöng, úã àêu cuäng thêëy àûúåc
mònh laâ leã chiïëc möåt mònh. Luön luön thêëy rúån úã trong
höìn möåt luöìng gioá heo may laånh toaát.
Muöën àoáng caái töi nhû möåt caái coåc cöë àõnh, vônh viïîn
úã trong àúâi söëng, cho nïn khi thêëy ngoaåi caãnh thay àöíi,
thò cuöëng cuöìng lïn. Nhaâ triïët hoåc tû saãn Phaáp Beácxöng
(Bergson) phên tñch rêët tinh vi, tïë nhõ rùçng cuöåc söëng laâ
chuyïín àöång, laâ àöíi thay, nhûng laåi khöng muöën thêëy
quaá trònh biïån chûáng vaâ lõch sûã, nghôa laâ tiïën böå cuãa sûå
vêåt; hoåc moát cuãa Beácxöng, töi ngoaáy sêu vaâo nöîi thay àöíi
Caái bay khöng àúåi caái tröi, Tûâ töi phuát trûúác sang töi
phuát naây, nhûng muâ mõt khöng thêëy àûúåc sûå thay àöíi
biïån chûáng vaâ tiïën böå, chó thêëy àöíi thay laâ nöíi nïnh, tröi
chaãy, xiïu àöí, tan taác, tûâ ly! Röìi àêm ra “vöåi vaâng”, “giuåc
(1) Thú Huy Cêån.
(2) Thú Haân Mùåc Tûã.

13. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 181
giaä”, saãng söët. Trong khi àoá, thò nhûäng baâi haát chiïëu
boáng, nhûäng àôa haát tiïëng Phaáp àûa sang, roát vaâo tai oác
töi nhûäng yá niïåm àaåi loaåi nhû:
Töi mú möåt böng hoa
Khöng bao giúâ chïët caã...
... Nhûng noá khúâ daåi quaá
Giêëc möång cuãa töi mú.
Cûá möîi lêìn haát baâi naây, thò laåi nhû ai nghiïën trong
loâng, ûáa nûúác mù’t.
Chó thêëy cuöëi àûúâng laâ giaâ, laâ chïët, nïn lêìn chêìn
khöng muöën bûúác; phña trûúác àaä cuåt àûúâng vêåy, khöng ài
túái àûúåc nûäa, beân thoaái lui, ngoaãnh laåi ài vïì phña sau.
Têm höìn cûá phoáng ra cho thêåt xa, cho thêåt vu vú, cho
thêåt viïîn voång... Xa, vaâ Xûa! Nhiïìu thi sô mú möång thuúã
nhûäng öng ngheâ vinh quy cûúäi ngûåa, Quên hêìu reo
chuyïín àêët, Tung caán loång vûâa quay(1); chuáng töi cûá ài
ngûúåc thúâi gian, búái tòm nhûäng gò buåi bùåm àêu àêu trong
ngaây thaáng cuä. Chïë Lan Viïn, nhaâ thú 16 tuöíi, àaä diïîn
taã rêët taâi tònh caái têm traång àoá:
Àûúâng vïì thu trûúác xa lùm lù’m,
Maâ keã ài vïì chó möåt töi...
Nïëu yïu möåt ngûúâi, thò cûá muöën chiïëm lêëy têët caã
ngûúâi ta, bù’t ngûúâi yïu phaãi phuå thuöåc vaâo caái töi cuãa
mònh, truy lônh möåt caách àau öëm caã tuöíi nhoã cuãa ngûúâi
ta, cho nïn rêët àöång loâng khi tòm thêëy caái trûúâng xûa,
ngûúâi yïu hoåc tûâ luác coân beá xñu! Öi! con àûúâng trön öëc,
caâng ài caâng ruát maäi vaâo chöî thuãy têån sún cuâng!
(1) Thú Nguyïîn Nhûúåc Phaáp.

14. 182 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
ÚÃ chöî têån cuâng cheo veo àoá, Chiïëc àaão höìn töi rúån
böën bïì; caái töi thu laåi chó bùçng àêìu möåt muäi kim, vaâ qua
vaån truâng àaåi dûúng, lïn tiïëng goåi kïu cûáu tuyïåt voång:
Giú tay ta vêîy ngoaâi vö têån,
Chùèng biïët xa loâng coá nhûäng ai!(1)
Àöëi vúái caái xaä höåi traái ngûúåc, taân nhêîn quanh mònh,
töi chó biïët lêëy möåt loâng thûúng mïnh mang, àau àúán;
luön luön nghô àïën vêën àïì àau khöí cuãa con ngûúâi, töi
khöng coá caách gò giaãi quyïët àûúåc, àaânh raãi ài nhûäng
Phêën thöng vaâng, mong xoa dõu nhûäng nöîi khöí möåt phêìn
naâo!... Töi àaä diïîn taã àuáng caái hoang mang trûúác xaä höåi
bùçng hònh aãnh:
Thuyïìn töi khöng laái cuäng khöng neo,
Trïn biïín àau thûúng daåo caánh beâo;
Trïn biïín àau thûúng ài lùång leä,
Thuyïìn töi khöng laái cuäng khöng cheâo...
Àöëi vúái nghïå thuêåt, töi say mï, quyá troång, nhûng taåi
sao töi thêëy ngoaâi xaä höåi coi thûúâng, coi khinh. Ngay tûâ
beá, àûáng nghe möåt ngûúâi muâ dù’t em con gaái nhoã, gêíy
chiïëc àaân bêìu, haát nhûäng baâi ca Huïë rêët mûåc laâ hay vaâ
xin tûâng àöìng xu, töi àaä chaånh loâng nghô àïën thên töi:
“Nghïå thuêåt ngheâo heân, hay laâ Ngûúâi muâ haát daåo”. Möåt
ngûúâi thi sô, trong xaä höåi Phaáp thuöåc, ai quyá troång? Coá
taâi nhû Taãn Àaâ, cuäng àïën nöîi phaãi boái söë Haâ Laåc àïí sinh
nhai. Anphöngxú Àöàï (Alphonse Daudet) (2) veä möåt ngûúâi
coá oác vaâng, phaãi naåo oác ra maâ baán; töi nghô truyïån möåt
“Ngûúâi lïå ngoåc”, khoác nûúác mù’t ra thaânh ngoåc àïí àöå
(1) Thú Phaåm Hêìu.
(2) Nhaâ vùn Phaáp (1840-1897).

15. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 183
nhêåt, àïën luác lïå caån, phaãi chêm gai vaâo mù’t cho lïå ngoåc
cöë rúi ra! Búãi thêëy nhûäng ngûúâi taâi tònh úã trong àúâi bõ
thiïíu söë vaâ bõ khinh thûúâng, töi nghô möåt baâi vùn àïí
“Chiïu taâi tûã”, goåi nhau tûâ xûa àïën nay laåi, àùång tri êm
vúái nhau, thûúng lêëy nhau. Khi nghïå thuêåt khöng coá lyá
luêån caách maång soi àûúâng, khöng coá quêìn chuáng nuöi
dûúäng, noá cêìu bú cêìu bêët nhû thïë àêëy!
Àïën khi aách Nhêåt thuöåc quaâng thïm vaâo cöí, tû tûúãng
töi caâng ngaây caâng bñ. Töi cöë baám lêëy lêåp trûúâng tiïíu tû
saãn àûáng giûäa cuãa töi: möåt mùåt khöng hïì chõu ài thi tri
huyïån laâm quan, gheát sûå buön baán, sûå “laâm giaâu”, laánh
xa boån ùn trïn ngöìi tröëc cuãa xaä höåi; phaãn àöëi nhûäng
ngûúâi laâm thú truåy laåc, viïët vùn ca tuång thuöëc phiïån; àoâi
hoãi sûå laânh maånh, sûå saáng suãa trong vùn hoåc; möåt mùåt
khöng biïët, khöng daám ài vúái quêìn chuáng cêìn lao, ngheâo
khöí; töi àûáng giûäa, giûä möåt thûá “trong saåch” tiïu cûåc, cuãa
nhûäng keã “taâi tònh laâ luåy muön àúâi”. Tûâ trûúác, chó biïët
buöìn àau, chûá chûa hïì viïët möåt cêu khinh baåc àöëi vúái
cuöåc àúâi, nhûng àïën nùm 1942-43, töi àaä cûúâi móa taåo
vêåt cûá lùåp ài lùåp laåi maäi, ngûúâi con gaái lêëy chöìng, àeã con,
laåi lùåp laåi caái sûå yïu con... Nùm 1943-44, úã trïn caái gaác
Haâng Böng, töi chaåy buön chúå àen thò khöng buön àûúåc,
viïët vùn thò cûá noái maäi caái buöìn cuäng hïët chuyïån, töi
ngöìi giúã quêìn aáo cuä ra vaá giûäa möåt boáng chiïìu thu àöng
laånh vaâ heáo xaám nhû hoa khö. Àêëy, thûa nhûäng ai hiïån
nay coân cao àaåo vaâ coân tûå cho caái töi cuãa mònh laâ öng
trúâi, caái töi cuä noá vinh quang nhû thïë àêëy!
Öm maäi caái töi maâ lùån nguåp trêìm luên maäi vúái noá,
töi ài àïën chiïm ngûúäng nuå cûúâi cuãa àûác Phêåt, súâ soaång
möåt caách giaãi quyïët naâo àoá trong “sù’c sù’c, khöng

16. 184 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
khöng”. Taåi vò, múái bûúác vaâo tuöíi thanh niïn, töi àaä àoåc
nhaâ thú lúán Ba Tû Öma Khayam (Omar Khayam): - Caái
bònh thon thon kia, xûa laâ möåt ngûúâi àaân baâ coá lûng ong
rêët àeåp; hoùåc: Ta àûâng dêîm hoân àêët nhoã noå, xûa àoá laâ
con mù’t cuãa möåt ngûúâi... Nhûäng hònh aãnh nghïå thuêåt
quaá hay àoá lùån sêu vaâo thêm têm töi, bêy giúâ laåi nöíi lïn.
Taåi vò, trûúác töi, möåt ngûúâi rêët taâi hoa, rêët thöng minh,
maâ töi rêët phuåc, nhû Thaánh Thaán, viïët vùn phï bònh Têy
sûúng kyá coá khñ, coá thïë nhû vêåy, maâ cuöëi têåp Maái Têy,
laåi thêëy kinh nhaâ Phêåt àïí chuá caác cêu thú; töi àoåc
chûúng Kinh möång cuöëi cuâng, chöî Quên Thuåy ài ra kinh
àïí thi, nùçm mú thêëy Oanh Oanh chaåy doäi theo mònh, maâ
Thaánh Thaán bònh luêån, noái caái giaác ngöå vïì sûå “chiïm
bao”, böîng nhiïn töi laånh ruâng caã linh höìn: thò ra caã caái
tònh yïu kia àaä laâm mònh mï mïåt tûâ àêìu saách àïën giúâ,
vöën chó laâ möång mõ, möång mõ!...
Khöng coá con àûúâng àïí giaãi quyïët thoãa àaáng caái töi,
töi beân tûâ chöî maâi nhoån sù’c caái töi nhû nûä thi sô Anna
àúâ Nöay (Anna de No äilles)(1) muöën tûå taåo mònh thaânh
“sinh vêåt àöåc nhêët vö song, khöng gò thay thïë àûúåc”, tûâ
chöî quaá khñch naây, töi sang chöî quaá khñch khaác, - hai
thûá àïìu duy têm caã - laâ töi rêët caãm ún nhaâ tön giaáo ÊËn
Àöå Cúritnamuyácti (Khrisnamurti)(2) troã cho töi con àûúâng
huãy diïåt caái töi.
“Möåt àïm sao”,(3) nùçm nhòn lïn trúâi, töi diïîn taã caái
caãm giaác cö àún cuâng cûåc: “... Tuöìng nhû töi àaä tröi giaåt
trong khöng röång, vaâ hai mù’t töi àaä rúâi ra xa caách töi;
(1) Nûä thi sô Phaáp nöíi tiïëng (1876-1933).
(2) Khrisnamurti, Ramakhrisna, Vivekananda: nhûäng nhaâ tön giaáo
ÊËn Àöå cuöëi thïë kyã 19, àêìu thïë kyã 20.
(3) Àùng taåp chñ Thanh Nghõ 1944.

17. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 185
vaâ chñnh hai mù’t cuäng reä nhau khöng song song nûäa,
lûu li thêët laåc möîi chiïëc möåt àûúâng.” Cuöëi baâi, töi kïët
thuác: “Ta nguyïån thaânh möåt àúåt soáng úã giûäa àaåi dûúng,
möåt haåt buåi trong baäi caát, möåt baánh xe khi trúâi chuyïín
phaáp luên. Khi gioá giêëy lïn, khi nûúác cuöån, ta lùn quay
trong tay cuãa chuáa àúâi. Laâm gò coá caái ”ta"! Àoá laâ aão aãnh
cuãa tuöíi treã; àoá laâ nhêìm lêîn cuãa chuáng sinh ham söëng..."
Thïë laâ tû tûúãng cuãa töi, cuöëi möåt con àûúâng daâi mûúâi
lùm nùm ài tòm chên lyá, àaä àïën cêu ca voång cöí reã tiïìn:
- “Thaâ rùçng thaânh chim hoáa àaá, vêín vú núi nuái Súã söng
Têìn...”
Trong khi quêìn chuáng caâng úã dûúái aách Phaáp Nhêåt
caâng cuâng khöí vaâ àaä bù’t àêìu chïët àoái, thò ngûúâi trñ thûác,
ngûúâi nghïå sô úã töi sa lêìy trêìm troång vaâo caã möåt hïå
thöëng tû tûúãng cuä nhû vêåy, noá laâ möåt taåp pñ luâ tû tûúãng
cuãa phong kiïën, tû saãn vaâ tiïíu tû saãn; töi cûá ngöìi vaá aáo
vaâ phaát ra nhûäng tiïëng kïu àau àúán xeá ruöåt xeá gan. Töi
caâng nghô suy, caâng va àêìu vaâo mêu thuêîn. Têm höìn, trñ
tuïå töi laâ möåt con chim löìng maâ khöng tûå biïët, thêëy
mònh coá àöång caánh, thò tûúãng mònh bay; cûá lêëy traái tim
àêåp vaâo cûãa cuãa “vônh viïîn”, cuãa “vö cuâng”, kïu khoác:
“Múã ra! múã ra cho töi”, nhûng noá khöng múã ra bao giúâ,
vò laâm gò coá thûá cûãa cöë àõnh, siïu hònh êëy maâ múã!
TRONG KHI ÊM CÛÅC, DÛÚNG HÖÌI...
Àïën hiïån nay, maâ coân coá nhûäng ngûúâi tûå goåi laâ suy
nghô, laåi dûåa vaâo cúá naây, cúá noå àïí deâ bóu Liïn Xö, deâ bóu
Caách maång do giai cêëp vö saãn dêîn àûúâng, töi laâ möåt
ngûúâi àaä nhiïìu àau khöí baãn thên, töi thêëy nhûäng keã êëy

18. 186 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
khöng biïët àiïìu thaái quaá! Nïëu khöng coá Caách maång
thaáng Taám àïën löi bêåt töi ra khoãi caái vuäng lêìy quùçn
quaåi, thò sau 1945, chù’c töi khöng coân coá thïí tiïëp tuåc
ngöìi xoã kim vaá aáo möåt caách “trong saåch” nhû thïë maäi;
maâ möåt nûäa laâ töi ài vaâo truåy laåc, baán vùn buön chûä, sa
àoåa thaânh böìi buát chñnh trõ; hai nûäa laâ töi hoáa àiïn; chûá
thïë têët sûå lûãng lú khöng thïí keáo daâi quaá möåt mûác naâo
àoá àûúåc.
Nhûäng thiïn taâi vùn hoåc cuä, duâ sûå nghiïåp trûúác taác
rúä raâng laâm giaâu têm höìn töi vö haån, vaâ daåy cho töi
nhiïìu vö cuâng vïì con ngûúâi vaâ cuöåc söëng, nhûng têët caã
nhûäng trang rêët mûåc taâi tònh àoá àïìu khöng àêåp phaá gò
höå töi àûúåc caái nhaâ tuâ tû tûúãng siïu hònh, vò chñnh hoå
cuäng khöng tûå phaá nöíi cho hoå.
Cuå Voä Liïm Sún, taác giaã thiïn tiïíu thuyïët àêìy yá töët
nhûng bi quan Cö lêu möång(1), àaä xua tay rêët àuáng, “laåy
caã noán” caái xaä höåi cuä:
Thöi thaánh hiïìn,
Thöi tiïn phêåt,
Thöi haâo kiïåt,
Thöi anh huâng!
Nhûäng baâi ca caãm khaái cuãa cuå thiïëu hùèn möåt nûãa.
Vêng, êm cûåc thò dûúng höìi, têët caã nhûäng võ trïn àêy
khöng cûáu gò cho tû tûúãng töi àûúåc; duy ngaây 19 thaáng 8
nùm 1945, coá quêìn chuáng, coá Àaãng Cöång saãn, coá chuã
nghôa Maác - Lïnin aáp duång vaâo hoaân caãnh möåt nûúác nöng
nghiïåp thuöåc àõa, coá Caách maång thaáng Taám, em cuãa Caách
(1) Voä Liïm Sún (1888-1949) viïët Cö lêu möång nùm 1928, xuêët baãn
nùm 1934.

19. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 187
maång thaáng Mûúâi, àaä cûáu töi vaâ cûáu tû tûúãng cuãa töi. Roä
raâng laâ tûâ trûúác, töi mù’c keåt nûãa ngûúâi vaâo möåt caánh cûãa
múã àoáng lûâng khûâng, cûãa cûá nghiïën, töi cûá kïu vö ñch vaâ
thêët thanh, cêìu cûáu khù’p caác thûá saách vúã trïn àúâi ngoaâi
saách vúã Maác - Lïnin, nïn khöng ài àïën àêu caã. Quêìn
chuáng lao khöí, raách rûúái, chïët àoái àaä àûáng lïn theo Àaãng
cuãa giai cêëp vö saãn, löi cuöën caã toaân dên töåc, àaåp tung
caánh cûãa lûâng khûâng cuãa lõch sûã, tûå cûáu mònh vaâ cûáu
haâng vaån nhûäng nghïå sô, trñ thûác chïët keåt nhû töi. Nhû
vêåy maâ baão töi quïn ún, thò quïn laâm sao àûúåc?
Nhûäng vêën àïì mêu thuêîn tñch luäy haâng trùm, ngaân
nùm, quêìn chuáng vûúåt bêåc giaãi quyïët, Àaãng cuãa giai cêëp
vö saãn giaãi quyïët. Trûúác hïët chûa giaãi quyïët nhûäng àau
ngûáa phiïìn toaái cuãa töi, maâ haäy keáo töi àûáng lïn, goåi tïn
thêåt cuãa töi laâ möåt Con Ngûúâi, xoáa trïn traán töi caái vïët
sù’t nung cuãa thúâi nö lïå, traã cho töi möåt Töí quöëc möåt dên
töåc, cho töi möåt yá nghôa cuöåc àúâi. Tûâ trûúác, hoåc têåp möåt
nïìn vùn hoåc Êu chêu vaâo haâng rûåc rúä laâ vùn hoåc Phaáp,
töi àaä nhêån thêëy àaåi khaái trong àoá, trïn neát lúán, thúâi kyâ
cöí àiïín thò tòm chuöång leä phaãi (la raison) thúâi kyâ laäng
maån thò tòm chuöång tònh caãm (le sentiment), àïën thúâi kyâ
sa àoåa tiïëp theo, nhiïìu trûúâng phaái vùn hoåc laåi tòm
chuöång caái phêìn thêëp cuãa con ngûúâi, laâ caãm giaác (la
sensation). Cuöëi thïë kyã mûúâi chñn, vaâ nhêët laâ sang thïë
kyã hai mûúi, nhûäng “nhaâ vùn” tû saãn Phaáp àuã caác cúä ài
xuåc vaâo caái muäi ngûãi, caái lûúäi nïëm, caái mù’t nhòn àûúâng
neát sù’c maâu, coi ngûúâi ta laâ möåt caái tuái àïí àûång caác thûá
sûúáng vui, àêåp vaâo nhûäng phêìn sú àùèng nhêët, con vêåt
nhêët cuãa thùçng ngûúâi; vaâ hoå àêìu tû nhiïìu nhêët laâ vaâo
nhûäng xuác caãm sinh duåc! Cuöëi thúâi kyâ thûá ba naây, vùn

20. 188 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
hoåc tû saãn Phaáp khöng coá thúâi kyâ thûá tû naâo àïí maâ ài
nûäa. Caái bñ àûúâng cuãa noá nhêåp caãng sang Viïåt Nam,
“nhaâ vùn” khöng coân thïí thöëng gò söët, lùn vaâo baân àeân
laâm möåt con thiïu thên chaán chûúâng vaâ aác khêíu; vùn hoåc
khöng coân coá tû tûúãng, möåt söë “nhaâ vùn” ba hoa baán trúâi
khöng vùn tûå, nhûng thûåc chêët laâ muöën ùn ngon, chúi
sûúáng maâ laåi rêët nhaác lûúâi! Nhûäng ngûúâi coân biïët tûå
troång vaâ tiïëp tuåc tòm chên lyá cuãa cuöåc àúâi, thò loay hoay
maäi cuäng khöng thïí naâo giaãi quyïët bùçng “tinh thêìn”
àûúåc.
Caách maång àïën! Caách maång Viïåt Nam mang túái caái maâ
vùn hoåc tû saãn Phaáp khöng coá nöíi, laâ sûå haânh àöång
(l’action). Khöng phaãi caái thûá “haânh àöång àïí maâ haânh
àöång” (acte gratuit) cuãa Øngàúrï Git (Andreá Gide), maâ
haânh àöång caách maång, haânh àöång cuâng vúái quêìn chuáng,
haânh àöång coá muåc àñch vaâ coá hiïåu quaã. Nhûäng ngaây Caách
maång thaáng Taám, töi cuâng bao nghïå sô, trñ thûác khaác say
sûa möîi ngûúâi möåt viïåc, ngaây àïm cöng taác. Hoaåt àöång,
cöng taác caách maång àaä giaãi quyïët sûå hoang mang vö böí
cuãa trñ tuïå töi, nhuáng trñ tuïå töi trúã laåi trong caái yá nghôa
cú baãn cuãa sûå lao àöång. Thûåc dên Phaáp àaánh Nam Böå, röìi
toaân quöëc Khaáng chiïën, Àaãng trao nhiïåm vuå giïët giùåc cûáu
nûúác cho ngoâi buát töi. Töi röång múã bûúác vaâo Khaáng chiïën
trûúâng kyâ, vaâ tû tûúãng cuãa töi coân gùåp gúä, traãi vûúåt nhiïìu
chùång àûúâng xuöëng lïn khöng phaãi laâ àún giaãn...
CAÂNG SÊU NGHÔA BÏÍ, CAÂNG DAÂI TÒNH SÖNG
Muöën tûå cöng bùçng vúái mònh, töi phaãi tûå nhêån caái ûu
àiïím coá hïå thöëng cuãa töi, laâ ngay tûâ nhoã, do laâ con möåt

21. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 189
öng àöì nho ngheâo mêëy àúâi, laåi laâ con cuãa maá töi laâ möåt
ngûúâi vúå beá, do súám bõ aáp bûác trong gia àònh vaâ súám àûúåc
biïët caái ngheâo tuáng, vaâ do cöë gù’ng suy nghô baãn thên,
töi coá möåt loâng thûúng ngûúâi, yïu ngûúâi traân ngêåp, - mùåc
dêìu coá àûúåm möåt maâu sù’c khöng tûúãng. Khöí buöìn tûâ beá,
töi luön luön nghô àïën vêën àïì àau khöí cuãa con ngûúâi; töi
daám caã gan viïët nhûäng cêu nhû:
Cho töi àau maâ búát khöí loaâi ngûúâi,
Töi nguyïån seä chïët trïn cêy thaánh giaá...
(1938)
Nhûäng khi töëi àen bïë tù’c, cö àún àïën ghï laånh, töi
vêîn thêëy möåt àiïìu maâ töi khöng thïí tûâ chöëi àûúåc, laâ
chung quanh töi, vêîn coân coá nhûäng con ngûúâi: “Töi nhû
chiïëc laá lo chuyïån lòa rûâng, buöìn àúâi beá nheå; nghô àïën
muön nghòn ûác triïåu laá baån, maâ laåi phe phêët vúái àúâi...”(1)
Caái töi cuãa töi huïnh hoang tûå àaåi nhû möåt thùçng beá
con, nhûng noá vêîn coân úã trong höìn möåt àiïím söëng, möåt
àiïím saáng khöng tù’t: “Vïì àïm, ta treâo ngöìi trïn àêìu
Traái Àêët; thuyïìn ta nhõp, búi qua caác sao. Biïín trúâi xanh
àen, khöng thêëy àêìu àuöi, trïn dûúái. Ta buöìn quaá, muöën
khoác; ta sêìu caái sêìu cuãa vuä truå, ta hêån caái hêån khöng
gian... Trong caái àaåi dûúng vö liïu naây, thöi chó laâ hû vö,
laâ sûác maånh to lúán, göì ghïì, vö tri; boån tinh àêíu laâm gò
maâ xoay nhû thïë? - Töi quay àêìu laåi nhòn caác baån vö söë
cuãa töi; chaán nghô chuyïån trúâi, töi nghô chuyïån ngûúâi, vaâ
tûå nhiïn loâng töi thêëm thña yïu mïën”(2) (1939). Luön
luön trong töi coá möåt sûå dùçng co nhû vêåy; möåt mùåt tû
tûúãng töi hoåc phaãi möåt nïìn vùn hoáa siïu hònh, bõ noá löi
(1) (2) Ruát úã baâi An uãi giûäa loaâi ngûúâi (1939).

22. 190 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
theo xuöëng döëc vaâ vaâo huä nuát; nhûng mùåt khaác, töi vêîn
àêìy loâng thûúng yïu, vaâ caäi laåi: khöng thïí chïët hïët,
khöng thïí mêët hïët àûúåc! àúâi vêîn cûá coân àêy kia maâ! Cuöëi
Nhêåt thuöåc, hai triïåu nhên dên chïët àoái, töi àaä bõ ngêåp
àïën têån cöí, nhûng nhêët àõnh töi khöng chòm, töi vêîn thúã,
töi cöë búi, vaâ töi àaä búi àïën vúái Caách maång. Khi quêìn
chuáng cêìm cúâ àoã sao vaâng ài cûúáp lêëy chñnh quyïìn vaâo
trong tay, töi thêëy àoá laâ àiïìu töi vêîn chúâ àúåi, thêëy cuöåc
Caách maång naây laâ cuãa töi, khöng thïí khaác, khöng thïí
khaác àûúåc!
Tuy nhiïn, cuäng trong aái tònh, yïu nhau röìi, nhûng
khöng phaãi nhêët àaán àaä hiïíu nhau têët caã; caâng yïu caâng
hiïíu, caâng hiïíu caâng yïu, bao göìm caã nhûäng luác húân giêån
khöng hiïíu nhau, thêåm chñ coá luác “bùçng mùåt chùèng bùçng
loâng”, tïå hún nûäa, coá luác tûúãng nhû ly dõ nhau àûúåc! Möåt
söë ngûúâi yïu Caách maång, àïën vúái Caách maång, nhiïìu khi
cuäng thïë.
Töi hùng haái vaâo Caách maång, vui söëng vúái cöng taác,
nhûng thûåc ra, àaä úã vúái nhau, maâ töi múái khaám phaá ra
Caách maång dêìn dêìn... Vaâo laâm Vùn hoáa Khaáng chiïën úã
Thanh, àêìu nùm 1947, töi böîng múã quyïín Lõch sûã kyâ
diïåu cuãa loaâi ngûúâi (1) ra àoåc. Quyïín saách chûa phaãi àaä
laâ khöng coá khuyïët àiïím, nhûng töi àoåc noá nhû ngûúâi
àûúåc baác sô möí lêëy caái maâng che núi hai con mù’t. Töi
sûúáng quaá! Töi àeã ra àaä laâm möåt tïn nö lïå nhoã, suöët àúâi
söëng trong göng cuâm, dûúái chaâ àaåp, thêëy toaân chuyïån
xêëu xa taân ngûúåc, nïn chi töi àaä cho àoá laâ têët caã lõch sûã
cuãa loaâi ngûúâi. Nhûng khöng, loaâi ngûúâi búi qua biïín
maáu, treâo qua nuái xûúng, bõ caác giai cêëp thöëng trõ kïë tuåc
(1) L‘Histoire prodigieuse de l’Humaniteá cuãa Andreá Ribard.

23. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 191
nhau coi laâ caái raác, cûåc nhuåc quaá lù’m, nhûng möîi thïë kyã
àïìu coá tiïën thïm trïn àûúâng giaãi phoáng, àïìu coá saáng
thïm maäi ra, àïìu coá nöíi dêåy quêåt cho boån aáp bûác boác löåt
ngaä choãng goång, rúi xuöëng ùn buân, vaâ lêëy maáu traã àïìn
núå maáu! Teá ra nghòn triïåu ngûúâi ngheâo khöí bõ chïët bao
nhiïu lêu nay khöng phaãi laâ coã cêy muåc naát vö ñch, maâ
laâ àöång lûåc cùn baãn cuãa cuöåc vûún lïn vô àaåi. ÛÂ, dêìu cho
chïë àöå tû baãn, khi noá rêîy chïët, khi noá thaânh chuã nghôa
àïë quöëc vaâ chuã nghôa phaát xñt, noá taân aác bùçng mêëy
nhûäng ngaây cuöëi cuâng cuãa chïë àöå phong kiïën, Hñtle àöët
haâng vaån ngûúâi Êu chêu trong loâ, Myä thaã bom nguyïn
tûã giïët dên Nhêåt, nhûng noá nhêët àõnh caáo chung, àoá laâ
thù’ng lúåi ghï gúám cuãa loaâi ngûúâi. ÚÃ cuöëi quyïín saách
daây, coá caái chûúng lúán vïì chuã nghôa xaä höåi. Caái chûúng
kyâ diïåu nhêët, àúm hoa kïët quaã cuãa lõch sûã kyâ diïåu loaâi
ngûúâi! Thò ra tûâ nhoã àïën bêy giúâ, töi bi quan tù’c tõ vò vö
minh, laâ vò döët, vò khöng àûúåc hiïíu, vaâ caã khöng muöën
hiïíu! Chûá Maác, Lïnin, Caách maång thaáng Mûúâi vaâ Liïn
bang Xö Viïët vêîn rúâ rúä choái loåi trûúác töi; nhûng caái nghïì
àúâi laâ nhû vêåy, phaãi coá Höìng quên Liïn Xö àaánh tan àöåi
binh Quan Àöng cuãa Nhêåt úã Maän Chêu, Caách maång
thaáng Taám vuä baäo lay caã ngûúâi töi, thò múái choåc thuãng
àûúåc con àûúâng cho chên lyá àïën vúái töi àûúåc!
Kyâ diïåu thêåt! Töi nhû vúä leä ra hiïíu têët caã! Tûâ trûúác
túái nay, caác taác giaã lúán, beá kïu khoác àúâi buöìn, cuöåc söëng
vö nghôa, thïë giúái suy taân... Pön Mörùng (Paul Morand)
xaách va ly daán àuã caác thûá giêëy nhaâ ga ài chúi lù’m nûúác
vïì, thúã hù’t húi ra, kïu: Chó trú coá traái àêët!(1) Nhaâ vùn
Pie Löti (Pierre Loti) (2) àöìng thúâi laâ sô quan thuãy quên
(1) Rien que la terre, tïn möåt quyïín saách cuãa Paul Morand.
(2) Nhaâ vùn Phaáp (1850-1923).

24. 192 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
Phaáp, cûúäi têìu ài chu du hêìu khù’p thïë giúái, maâ vùn cuãa
öng cûá nhû möåt buöíi hoaâng hön xaám daâi dùåc, buöìn thêëm
thña nhûác xûúng; möåt con boâ trïn têìu cuãa öng chúâ ngaây
àem ra laâm thõt, tiïëng kïu thaãm àaåm; öng thûúng xoát noá,
trúã nïn àay nghiïën: - Thöi maâ, nhûäng keã seä ùn ngûúi, röìi
hoå cuäng seä chïët àêëy maâ! Sau chiïën tranh 1914-18, Pön
Valïri (Paul Valeáry)(1) noái möåt cêu trûá danh: “Chuáng töi
àêy, nhûäng nïìn vùn minh, chuáng töi biïët rùçng chuáng töi
coá thïí chïët.”
Caác nhaâ vùn tû saãn Phaáp trûúác chiïën tranh 1914-18
vaâ tûâ chiïën tranh àoá àïën cuöåc àaåi chiïën 1939-45, keáo daâi
úã trong thú vùn hoå möåt thûá buöìn têån thïë nhû vêåy. Hoå
diïîn taã rêët àuáng caái möëc meo cuä rñch cuãa thïë giúái tû baãn
vaâ àïë quöëc chuã nghôa; caái thïë giúái àoá thò coân caái gò múái
àem àïën cho loaâi ngûúâi nûäa? noá chó tö hö ra möåt caái chaán
chûúâng to lúán. Nhûng hoå cuäng diïîn taã rêët sai - töi chù’c
phêìn lúán hoå laâ nhûäng àöì àïå vö têm cuãa chuã nghôa “thaânh
thêåt”, cûá coá gò viïët nêëy theo caãm tñnh, chûá khöng phaãi
hoå baán mònh cho boån caá mêåp taâi chñnh - hoå diïîn taã rêët
sai khi hoå vú àuäa caã nù’m, cho rùçng thïë giúái tû baãn laâ
têët caã thïë gian, khi hoå lêëy caái buöìn têån thïë cuãa tû baãn
chuã nghôa àiïu taân maâ phoáng röång bao truâm lïn caã traái
àêët vaâ vuä truå. Coá têån thïë thêåt, nhûng chó laâ thïë giúái cuä
têån thïë; chûá coân thïë giúái múái àaä xuêët hiïån löì löå úã Liïn
bang Xö Viïët röìi! Chó nhêìm lêîn - vúái möåt söë ngûúâi, thò
laâ gian lêån - coá möåt chuát xñu àoá thöi: tûâ ngaây 25 thaáng
10 nùm 1917, coá àïën hai hïå thöëng xaä höåi úã trïn thïë gian,
nhûng vùn hoáa tû saãn cûá laâm nhû laâ vônh viïîn duy nhêët
chó coá möåt.
(1) Thi sô Phaáp, nùång vïì hònh thûác cêu thú.

25. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 193
Thïë maâ khoác loác rïn kïu thaãm thiïët, laâm cho söë nhaâ
vùn Viïåt Nam, sinh trong nûúác thuöåc àõa cuãa àïë quöëc
Phaáp, cuäng nhêìm, khoác theo. Taãn Àaâ noái: Baác àaä vïì thöi,
àúâi àaáng chaán. Thïë Lûä noái: Nhûng àïën nay cö êëy àaä
phong trêìn, Vò tröng thêëy cuöåc àúâi thö roä quaá. Huy Cêån
noái: Àúâi ngheâo thïë, chùèng daânh töi chuát laå. Töi cuäng noái:
Cuöåc àúâi cuäng àòu hiu nhû dùåm khaách,v.v... Khi than
“àúâi buöìn, àúâi laâ bïí khöí”, chuáng töi chó muöën vaåch caái
cuöåc àúâi maâ chuáng töi àang söëng, nghôa laâ cuöåc àúâi tû
baãn chuã nghôa maâ thöi; nhûng chuáng töi vö minh, döët,
nïn àem têët caã cuöåc àúâi ra maâ chûãi möåt thïí. Chó nhêìm
coá möåt chuát xñu àoá, chó quïn hai dêëu ngoùåc àún, àaáng leä
phaãi chuá thñch: (àúâi àêy chó laâ àúâi tû baãn chuã nghôa) maâ
haâng trùm nhaâ vùn Viïåt Nam ùn sêìu nuöët hêån, phao phñ
rêët nhiïìu têm huyïët cuãa mònh. Chûá nïëu súám biïët chuã
nghôa Maác - Lïnin, thò xaä höåi tû baãn chïët ài, chuáng töi
chó coá vöî tay mûâng, chúá laâm sao laåi ài khoác àöëng möëi!
Sûác maånh cuãa möåt quyïín saách nhû Lõch sûã kyâ diïåu
loaâi ngûúâi àöëi vúái töi nhû vêåy. Cuöëi nùm 1947, laâm úã
Tiïëng noái Viïåt Nam, taåi ngoaåi ö thõ xaä Bù’c Caån, töi laåi
àûúåc hiïíu Caách maång thïm möåt bûúác daâi nûäa, vaâ cùn
baãn. Töi àûúåc àoåc Nhûäng nguyïn lyá cú baãn vïì triïët hoåc
cuãa Pölitde (Politzer)(1). Tûâ Caách maång thaáng Taám trúã ài,
dêìn dêìn quan saát nhûäng sûå viïåc quanh töi, töi caãm thêëy
möåt thïë giúái múái, möåt tû tûúãng múái, möåt haânh àöång múái,
nhûng löån xöån, chù’p vaá. Quyïín Pölitde àaä cho trñ tuïå töi
möåt caái xûúng söëng. Noá vaåch cho töi thêëy caái “töåi töí töng”
cuãa tû tûúãng töi trûúác àêy, laâ phûúng phaáp siïu hònh,
(1) Möåt nhaâ triïët hoåc treã tuöíi Phaáp, àaãng viïn Cöång saãn, bõ Àûác
Hñtle giïët.

26. 194 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
chuã quan, duy têm; lêëy mònh laâm trung têm cuãa cuöåc
söëng vaâ vuä truå, coi caái töi laâ möåt tuyïåt àöëi bêët di dõch,
thò àöìng thúâi cuäng quan niïåm sûå vêåt vaâ cuöåc àúâi laâ tûâ
xûa àïën nay vêîn nhû thïë, con ngûúâi xûa nay vêîn thïë, vuä
truå tuêìn hoaân laåi chu kyâ quay vïì chöî cuä...; quan niïåm
moåi vêåt caách biïåt ra, khöng liïn quan gò àïën nhau, khoa
hoåc laâ khoa hoåc, triïët hoåc laâ triïët hoåc; quan niïåm àaä chia
ra thò chia ra vônh viïîn vaâ khöng thöng vúái nhau àûúåc -
Thuyïìn khöng giao nöëi dêy qua àoá, Vaån thuúã chúâ mong
möåt caánh buöìm(1) ; quan niïåm söëng laâ söëng, chïët laâ chïët,
hai àiïìu traái ngûúåc khöng bao giúâ laåi úã chung. Pölitde kïí
rùçng nhaâ tiïíu thuyïët Anh Húácbú Uoen (Herbert Wells)
sang Liïn Xö, coá àïën thùm Maxim Gooácki vaâ àïì nghõ vúái
Gooácki lêåp ra möåt cêu laåc böå vùn chûúng, trong àoá ngûúâi
ta khöng laâm chñnh trõ. Dûúâng nhû, nghe noái thïë, Gooácki
vaâ caác baån öng bêåt cûúâi, vaâ Uoen lêëy laâm phêåt yá. Laâ vò
Uoen hiïíu vaâ quan niïåm nhaâ vùn nhû söëng ngoaâi xaä höåi,
maâ Gooácki vaâ caác baån öng thò biïët rùçng trong àúâi, khöng
phaãi nhû thïë!
Quyïín Pölitde àaä cho töi möåt phûúng phaáp tû tûúãng
khaác hùèn. Toám tù’t laåi, thò cuäng coá mêëy chûä thöi: duy vêåt
biïån chûáng, duy vêåt lõch sûã - êëy thïë maâ noá caách maång
caã thïë giúái. Khi noá àïën vúái töi möåt caách coá lúáp lang, hïå
thöëng, laåi nhû möåt ngûúâi baån chêåm raäi phên trêìn sai,
àuáng, thò noá àñch laâ “chiïëc thuyïìn baát nhaä” chên chñnh
àûa trñ tuïå töi vûúåt biïín vö minh àïën búâ giaác ngöå.
Nhû thïë laâ trñ tuïå töi àaä àûúåc phaát àöång. Nguy hiïím
nhêët cho chuã nghôa tû baãn, laâ haåt giöëng tû tûúãng Maác
vaâo trong oác ngûúâi vaâ nêíy mêìm trong àoá. Trong ba böën
(1) Thú Huy Cêån.

27. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 195
nùm sau, tû tûúãng töi, theo quy luêåt cuãa sûå nêíy núã, tûå
noá möåt ngaây möåt xeá toang ra. Töi hiïíu Caách maång, hiïíu
Àaãng nhiïìu thïm. Möåt ngaây möåt thêëy múã röång.
Luác múái hún hai mûúi tuöíi, maâ töi àaä “Giaä tûâ tuöíi
nhoã” rêët lêm ly; àïën trûúác Caách maång thaáng Taám, töi àaä
tûå cho mònh giaâ, ngöìi chùçm vaá aáo. Nhûng tûâ khi biïët chuã
nghôa Maác, töi thêëy mònh àûúåc vaâo möåt lõch trònh múái
xuêët phaát, coân rêët treã, tiïën böå àïën vö cuâng.
LAÅI TÒM NHÛÄNG LÖËI ÀOAÅN TRÛÚÂNG...
Tuy vêåy, duâ sao töi cuäng múái giaác ngöå trïn lyá thuyïët.
Coá leä caái vui sûúáng lúán cuãa töi laâ tûå nhêëc ra àûúåc khoãi möåt
hïå thöëng chïët, maâ vaâo möåt hïå thöëng söëng, nghôa laâ tûå cûáu
àûúåc mònh. Maâ àïën vúái chuã nghôa xaä höåi vò mònh, thò
choáng chêìy nhûäng àau ngûáa phiïìn toaái cuä laåi phaát ra.
Nhûäng nùm 1951, 52, 53, sau thù’ng lúåi chiïën dõch
Biïn giúái, cuöåc khaáng chiïën cuãa ta trïn àaâ trûúãng thaânh
maånh, phaãi vûúåt nhûäng khoá khùn rêët to lúán. Bêëy giúâ, chó
phúi phúái àûáng trïn lêåp trûúâng dên töåc chung chung maâ
thöi, khöng àuã nûäa. Kinh tïë cuãa ta coân rêët ò aåch, thuïë
nöng nghiïåp chûa coá, Chñnh phuã phaãi taåm vay, coá nhûäng
luác àoái to, nhûäng vuâng thiïëu muöëi; bêëy giúâ phaãi coá caái
daå sù’t gan àöìng cuãa anh cöng nhên, anh bêìn cöë nöng,
vaâ coá caã caái chñ phêën àêëu cuãa hoå, nghôa laâ phaãi coá caái
giai cêëp tñnh cuãa nhûäng ngûúâi mêët thò chó mêët caái xiïìng,
àûúåc thò àûúåc caã thïë giúái, múái chõu àûång àûúåc gian khöí.
Maâ àoá laâ nhûúåc àiïím sêu sù’c cuãa töi. Caác thõ trêën “tûúi”
lêm thúâi xeåp keám ài, caác cú quan cûá ruát sêu thïm vaâo
rûâng; töi ngaåi quaá!

28. 196 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
Súám nay ra khoãi u tò quöëc,
Möåt chiïëc xe nhanh àaåp giûäa àûúâng...
Mùåt khaác, xaä höåi múái caâng ngaây caâng roä qui luêåt tû
tûúãng, quy luêåt töí chûác cuãa noá; noá àêëu tranh maånh vúái
xaä höåi cuä àïí cho baãn chêët múái cuãa noá trûúãng thaânh; noá
chöëng chuã nghôa caá nhên tû saãn, chöëng caái taãn maån tiïíu
tû saãn, chöëng tinh thêìn vö chñnh phuã; noá àoâi hoãi yá thûác
kyã luêåt cao vúái têåp thïí, tinh thêìn traách nhiïåm àuã vúái
cöng taác; nghôa laâ noá tiïën haânh àêëu tranh tû tûúãng. Maâ
àoá cuäng laâ nhûúåc àiïím sêu sù’c cuãa töi.
Vaâ xaä höåi múái àoâi àeã ra thûåc sûå röìi; noá khöng chõu
“dên töåc chung chung” nûäa. Noá cêëp baách yïu cêìu laâm caái
viïåc maâ caách maång tû saãn Phaáp àaä laâm tûâ nùm 1789; noá
àoâi hoãi dên caây phaãi coá ruöång. Àöìng thúâi, Myä can thiïåp
ngaây caâng roä mùåt vaâo Àöng Dûúng; nhûäng trêån neám
bom, nhûäng trêån caân khöëc haåi; lûúái giaán àiïåp tung ra.
Cuöåc khaáng chiïën gay go àoâi giûäa ta vaâ àõch phaãi raåch
roâi. Cuöåc àêëu tranh giai cêëp dêìn dêìn phaãi quyïët liïåt. Maâ
àêy caâng laâ nhûúåc àiïím sêu sù’c cuãa töi. Tûâ xûa, töi cûá
“thûúng ngûúâi chung chung”. Töi vêîn mú ûúác möåt xaä höåi
maâ moåi ngûúâi sung sûúáng; nhûng muöën àïën àoá, phaãi biïët
thûúng nhûäng con ngûúâi cuå thïí, phaãi coá thûúng ai? gheát
ai? phaãi qua con àûúâng àêëu tranh giai cêëp àïí xoáa giai
cêëp. Con àûúâng coá rêët nhiïìu àau àúán, nhûng khöng qua
noá, thò khöng ài àûúåc túái àêu. Súå ài qua con àûúâng àoá,
tûác laâ töi vêîn öm caái xaä höåi chuã nghôa khöng tûúãng, caái
xaä höåi chuã nghôa laâm sùén tûâ trïn trúâi rúi xuöëng.
Vaâ möåt mùåt khaác nûäa, caâng ài sêu vaâo Caách maång,
sûå saáng taác caâng gian nan. Tûâ trûúác, töi viïët cho nhûäng
ngûúâi “coá hoåc”, tûác laâ, trïn neát lúán, nhûäng ngûúâi tûâ tiïíu

29. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 197
tû saãn trúã lïn trong xaä höåi cuä. Bêy giúâ, nhûäng con ngûúâi
“vö hoåc” cuä, nhúâ caách maång, hoå àaä coá hoåc, hoå àaä àoåc saách
vaâ hoå biïët caã phï bònh nûäa; hoå yïu cêìu phaãi noái àïën hoå,
cöng nöng binh; khöng coá lyá gò hoå nai lûng ra àöí möì höi,
àöí maáu nhiïìu nhêët, maâ trïn sên khêëu cuãa caác taác phêím,
laåi chó coá nhûäng ngûúâi khaác. Nhûäng ngûúâi “coá hoåc” lúáp
trûúác kia, bêy giúâ cuäng àaä thay àöíi caã yïu thñch cuä,
chñnh hoå laåi cuäng àoâi hoãi noái vïì cöng nöng binh. Maâ àoá
cuäng laåi caâng laâ caái nhûúåc àiïím rêët sêu sù’c cuãa töi.
Nhûäng nhûúåc àiïím rêët sêu sù’c chuã quan cuãa töi
khöng àaáp àûúåc nhûäng àoâi hoãi gay gù’t khaách quan cuãa
khaáng chiïën, trong hai, ba nùm trúâi, trong töi coá möåt caái
gò cûá chuân dêìn, cûá cuöën laåi. Ngoaâi mùåt thò nhû khöng coá
gò xaãy ra, nhûng úã chöî tinh vi, kñn nheåm nhêët, coá möåt
sûå ruát tröën. Caái chêët hûúãng thuå, cêìu an tñch luäy trong
thïí xaác vaâ têm trñ töi haâng mêëy chuåc nùm, nay laâm
thaânh möåt sûác yâ khoá lay chuyïín. Gian khöí, khoá khùn
khöng chó úã àùçng xa, núi quêìn chuáng vêîn chõu vaâ gaánh,
maâ àaä àïën àuång chaåm ngay baãn thên töi; töi khöng thïí
“khaáng chiïën vui veã, caách maång vui veã” nûäa. Tûå töi mònh
theo tinh thêìn cuãa giai cêëp vö saãn, gay lù’m! Töi àêm ra
húân, tuãi, döîi vúái nhûäng ngûúâi àêëu tranh vúái töi; töi tûå aái
giai cêëp, baám lêëy caác thûá chûác tûúác, danh hiïåu cuä. Saáng
taác caái múái thûúâng thûúâng bõ thêët baåi, töi quay vïì dûåa
lûng vaâo caác thûá “cuãa chòm”: taác phêím ngaây trûúác cuãa
mònh. Kyâ tònh, töi vêîn biïët àûáng chöî cuä khöng thïí àûúåc
nûäa; tuy nhiïn, laåi ngaåi sang àûáng chöî múái; têm traång
töi nhû ngûúâi bõ cheåt, tinh thêìn bêët öín, vêîn gêìn vúái quaá
khûá, vêîn xa vúåi vúái tûúng lai. Cûá chaåy sang bïn naây röìi
chaåy sang bïn kia, thêåt laâ àau àúán.

30. 198 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
Töi khöng bi quan nhû xûa kia cho cuöåc àúâi, töi biïët
chù’c laâ xaä höåi àang tiïën maånh; nhûng töi tûå bi quan.
Khi ngûúâi ta caãm thêëy mònh khöng tiïën àûúåc nûäa, ngûúâi
ta dïî oaán hêån, ngûúâi ta ngêåm nguâi. Töi àêm rúi vaâo cö
àöåc; coá khi nùçm nguã, töi thêëy töi vaâo thaânh Haâ Nöåi mua
àuã caác thûá àöì haâng, nhûng àöåp möåt caái, àõch àaä biïët
àûúåc töi, noá àuöíi rûúåt vaâ töi chaåy höåc töëc toaát möì höi; múã
mù’t ra, mûâng rùçng mònh vêîn nùçm yïn giûäa cuöåc khaáng
chiïën, chùèng àõch naâo bù’t mònh àûúåc caã!
Ai giêåt mònh ruâng rúån khi nghô àïën möåt vaâi caái lïåch
laåc, goâ eáp, “chuåp muä” phaåm phaãi trong nhûäng lúáp hoåc têåp
chñnh trõ thúâi Khaáng chiïën; nhûng töi, töi rêët caãm ún
Chónh huêën, caãm ún nhûäng àöìng chñ àaä giuáp töi laâm möåt
cuöåc vïå sinh lúán cho tû tûúãng. Coá thïí hoå àaä coå xaát höå töi
maånh quaá, àöi chöî bõ raách da chaãy maáu chùng - vaâ töi
cuäng coá thïí phaåm nhû thïë àöëi vúái hoå - chuáng ta duâ coá
quaá hùng, àöi khi duâng thuöëc húi maånh, nhûng thuöëc
àù’ng vêîn cûá daä têåt àûúåc nhû thûúâng! ÚÃ lúáp Chónh huêën
böën thaáng nùm 1953 ra, töi coá thïí tûå haâo rùçng töi àaä phaá
àûúåc voâng vêy luêín quêín cuãa sûå lûâng khûâng, vaâ àaä coá
trúâi cao biïín röång.
Bûúác àêìu tuy chûãa laâ bao,
Nhûng nghe àaä röång, àaä cao vö ngêìn!
Töi khöng tûå ti nûäa, maâ tûå tin mònh, búãi töi tin úã
quêìn chuáng, tin úã Àaãng. Töi thêëy rùçng Àaãng, tûác laâ chên
lyá. Chuã nghôa Maác - Lïnin cuäng nhû khñ trúâi trong töët;
phöíi ai hñt thúã àûúåc nhiïìu bao nhiïu, caâng khoãe maånh
bêëy nhiïu; Àaãng laâ úã mònh. Ta khöng thïí döëi àûúåc mònh,
thò cuäng khöng thïí úã giaã vúái Àaãng; Àaãng laâ hoaân toaân

31. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 199
tûå nguyïån, tûå giaác. Caác nhaâ vùn rêët thñch sûå chên thaânh,
thò Àaãng laâ sûå chên thaânh.
Hai àúåt ài laâm àöåi viïn phaát àöång quêìn chuáng giaãm
tö úã laâng Coâng (Thanh Hoáa) vaâ xaä Caát Vùn (Nghïå An)
tiïëp tuåc taái taåo töi trong quêìn chuáng nöng dên. Tûâ
thûúng ngûúâi chung chung trûúác Caách maång, töi àaä yïu
thûúng nhûäng con ngûúâi lao khöí nhêët, xûúng maáu nhêët,
chung chiïëu raách vúái hoå, chia mù’m caâ vúái hoå, àûáng trïn
lêåp trûúâng cuãa hoå cuâng hoå àêëu tranh: töi àaä bù’t rïî vaâo
àêët cuãa quêìn chuáng.
TÛÂ PHEN ÀAÁ BIÏËT TUÖÍI VAÂNG,
TÒNH CAÂNG THÊËM THÑA, DAÅ CAÂNG NGÊÍN NGÚ
Töi khöng daám noái àaä biïët àûúåc tuöíi vaâng, vò chuã
nghôa Maác - Lïnin coá möåt con àûúâng phaát triïín vö cuâng
têån. Töi chó muöën noái caâng ngaây töi caâng yïu, hiïíu Caách
maång thaáng Taám, Caách maång thaáng Mûúâi hún. Mûúâi ba
nùm söëng trong chïë àöå múái cuãa chuáng ta, khöng thêëm
thña sao àûúåc. Tûâ möåt ngûúâi nö lïå, tûâ möåt keã tuâ tû tûúãng
cuãa vùn hoáa cuä, töi àaä thaânh möåt ngûúâi tûå do. Töi khöng
muöën caái xaä höåi àaä bù’t nhûäng em beá phaãi khoác vò buöìn,
nhûäng em beá àoâi meå nhaã cúm ra, nhûäng em beá chïët àoái
baám vaâo cûãa kñnh nhû ruöìi, töi khöng muöën noá coân quay
trúã laåi. Ngoâi buát cuãa töi nhoån, coá thïí goáp sûác caãn àûúâng
noá. Khi noá löìng löån àoâi trúã laåi úã nûúác anh em Hunggari,
töi úã xa, vêîn biïët mùåt, biïët tïn cuãa noá. Töi khöng thïí
phuát naâo quïn àûúåc rùçng noá coân úã trong miïìn Nam nûúác
Viïåt thên yïu cuãa ta!

32. 200 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
Nhûäng em beá cuãa chïë àöå ta àaä no hún, êëm hún, chuáng
noá haát ca luön miïång; vaâ chuáng noá thöng minh, caái thöng
minh duäng caãm. Töi coi chuyïån em Ngoåc nhû möåt trong
trùm ngaân àiïín hònh cuãa caác em ài khaáng chiïën. Ngoåc
laâm liïn laåc úã mùåt trêån, luác àêìu khaáng chiïën, bõ thûúng.
Baác sô phaãi möí. Chõ y taá thûúng em quaá, öm lêëy àêìu em,
che mù’t em laåi. Em Ngoåc noái, tónh taáo:
- Chõ khöng cêìn phaãi che, haäy àïí cho em nhòn thêëy
vïët thûúng cuãa em.
Ngoåc muöën nhòn sûå thêåt cùm thuâ, khöng muöën tröën.
Nhûng khi meå Ngoåc hay tin, tòm àïën thùm, thò Ngoåc vêîn
haäy coân nhoã lù’m, Ngoåc thñch laâm nuäng meå, àoâi quaâ.
Chuã nghôa nhên vùn cuãa chuáng ta nhû thïë àoá. Möåt
em liïn laåc khaác, khöng hún mûúâi ba tuöíi, trong khi möåt
toaán quên ta, nhûäng nùm àêìu khaáng chiïën, ruát lui löån
xöån, àaä úã laåi sau trïn chiïën àõa, moâ mêîm caác búâ buåi,
thêëy möåt anh böå àöåi bõ thûúng nùång, nùçm nhû ngûúâi
chïët. Döëc hïët toaân lûåc, bùçng moåi caách, em cöë cûúáp thúâi
gian, coäng àûa anh vïì cùn cûá, vaâ àún võ àaä chûäa àûúåc
anh söëng laåi. Toaân àún võ tuyïn dûúng em, hoãi em vò sao
àaä cûáu söëng àûúåc möåt ngûúâi, em traã lúâi:
- Em súâ ngûåc anh thêëy haäy coân noáng, em tiïëc...
“Em tiïëc”, àoá laâ chuã nghôa nhên vùn cuãa chuã nghôa
Maác - Lïnin chuáng ta!
Chuáng ta khöng bao giúâ coi möåt ngûúâi coân söëng laâ
möåt “cö lêu möång”, maâ traái laåi, chuáng ta cöë cûáu söëng laåi
nhûäng caái gò ngúä laâ àaä chïët. Vñ duå nhû tû tûúãng. Chuáng
ta rêët muöën söëng lêu nùm, àem kinh tïë, khoa hoåc, y hoåc
àïí laâm daâi àúâi söëng con ngûúâi; nhûng chuáng ta khöng chó
thêëy àúâi söëng laâ möåt söë lûúång ngaây khoaái laåc cöë àïëm

33. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 201
àûúåc caâng nhiïìu caâng hay. Chuáng ta khöng quan niïåm
caái vônh viïîn theo kiïíu súå giaâ, súå chïët àoá. Chuáng ta laâ
nhûäng ngûúâi duy vêåt, nhûng àêìy lyá tûúãng; chuáng ta biïët
caái tinh diïåu cuãa àúâi söëng laâ úã bïn trong. Caái töi cuãa töi,
khöng cêìn vaâ khöng nïn huãy diïåt noá nhû vaâi nhaâ tön
giaáo ÊËn Àöå quan niïåm. Töi vui sûúáng mang caái riïng,
nhûng khöng tön noá laâm baåo chuáa, maâ hoâa noá vúái caái
chung; caái töi kiïíu múái naây giaâu vaâ maånh, sinh söi naãy
núã maäi àïën húi thúã cuöëi cuâng. Tûâ luác hoâa noá àûúåc vúái
muön ngûúâi, tù’m noá vaâo haânh àöång caách maång, thò noá
thaânh bêët diïåt.
Vuä truå cuãa ta cuäng vêåy; noá khöng àiïu taân chuát naâo
hïët. Noá khöng quay luêín quêín, maâ coá möåt lõch sûã, möåt
àûúâng tiïën. Àêìu tiïn cuãa loaâi ngûúâi, vïå tinh Xö viïët àaä
àem tin vui cuãa Caách maång thaáng Mûúâi vaâo trong vuä
truå. Con ngûúâi, maâ chuã nghôa Maác - Lïnin hoaân toaân tin
tûúãng, àaä bù’t àêìu ra mù’t trïn sên khêëu cuãa vuä truå röìi!
Caái laåc quan khöng cuâng cuãa chuã nghôa Maác - Lïnin
àaä doåi aánh thêëu àaáo vaâo tû tûúãng töi. Töi rêët biïët rùçng
têm trñ töi khöng phaãi chó coá vui, maâ luön luön coá nhûäng
mêu thuêîn múái, naãy ra trong àoá, bù’t töi phaãi giaãi quyïët.
Khi chûa giaãi quyïët àûúåc, thò ñt hay nhiïìu, töi coân buöìn.
Nhûng buöìn chûa phaãi laâ bi quan. Maâ nïëu töi coá bi quan
riïng töi, thò mùåc kïå! àúâi vêîn cûá coá hûúáng laåc quan àïí
tiïën. Nhûng maâ mònh àaä nhêån àõnh àûúåc rùçng àúâi laåc
quan tiïën, thò mònh cuäng khöng coá thïí bi quan lêu vïì
mònh.
Caái vêën àïì tû tûúãng chñnh trong vùn hoåc laâ nhaâ vùn
coá àûúåc möåt niïìm laåc quan caách maång vïì quöëc gia dên
töåc, vïì xaä höåi, vïì nhên loaåi hay khöng? Caái laåc quan naây

34. 202 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
coá àêìy àuã lyá luêån khoa hoåc, chûá khöng phaãi cuöìng tñn;
noá dûåa chù’c chù’n vaâo quêìn chuáng vaâ Àaãng; noá khöng
súå àêëu tranh. Do vêåy, thûåc chêët cuãa vêën àïì böi àen, tö
höìng, theo yá töi, laâ vêën àïì thaái àöå àöëi vúái Àaãng cuãa giai
cêëp vö saãn. Hoân àaá thûã vaâng cuãa möåt ngûúâi; trûúác hïët
vêîn laâ thaái àöå cuãa ngûúâi àoá àöëi vúái àõch, àöëi vúái ta, vúái
nhûäng mêu thuêîn trong nöåi böå nhên dên.
Trïn möåt con àûúâng göì ghïì, coá nhûäng ngûúâi cuâng àêíy
möåt chiïëc xe boâ. Do baãn thên chiïëc xe boâ sûác chûa àûúåc
maånh - noá chûa phaãi laâ möåt chiïëc ö tö - laåi khuyïët àiïím
xïëp àùåt, lau chuâi keám, noá coân ài caâ rõch caâ tang, vaâ kïu
coåc caåch cuát kñt nhiïìu quaá! Coá ngûúâi noáng tñnh vûâa àêíy
xe boâ vûâa chûãi; coá nhûäng ngûúâi raáng àêíy cho maånh hún,
nhûäng ngûúâi naây thò thûúâng ñt hay kïu om maâ gù’ng
nghô caách chûäa xe; coá ngûúâi buöng xuöi tay ra maâ àûáng
bïn àûúâng; coá ngûúâi lêëy cúá xe sai, nhêíy phoác lïn xe ngöìi
àïí ngûúâi khaác àêíy mònh. Laåi coá àûáa vöën khöng yïu xe,
xuái ngûúâi ta àïën àaánh anh cêìm caâng àùçng trûúác. Ai coá
lyá vaâ ai coá lûåc?
Nhaâ vùn duâ coá taâi mêëy, maâ nhû Hovú Phaát (Howard
Fast) boã mùåt trêån cuãa Àaãng trong luác gay go vaâ àõch
àang lúåi duång khuyïët àiïím cuãa ta àïí têåp trung àaánh ta,
chó laâ möåt keã àaâo nguä. Duâ laâ Picaátxö (Picasso), hoåa sô
lûâng danh thïë giúái, àöìng chñ Picaátxö ngaây 20 thaáng
11-1956, khi cuâng chñn àaãng viïn trñ thûác khaác, nùçm
trong caác chi böå, Àaãng böå khaác nhau maâ àaä gûãi thû têåp
thïí thùèng cho caác UÃy viïn Trung ûúng àang hoåp Ban
chêëp haânh, àoâi triïåu têåp Àaåi höåi Àaãng bêët thûúâng nhên
vò coá viïåc Hunggari, vaâ ngay höm sau, thû vaâ tïn ngûúâi
àaä thêëy àùng trïn baáo tû saãn; àöìng chñ Picaátxö cuâng chñn

35. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 203
àöìng chñ êëy àaä àûúåc Trung ûúng Àaãng Phaáp cöng böë baãn
traã lúâi chñnh thûác, àöìng thúâi cöng khai phï bònh trûúác
Àaãng vaâ toaân dên vïì viïåc haânh àöång möåt caách beâ phaái
vaâ vi phaåm nguyïn tù’c têåp trung dên chuã. Möåt thiïn taâi
löîi laåc àïën àêu cuäng khöng thïí coi hún giai cêëp cöng
nhên vaâ Àaãng cuãa noá, hún quêìn chuáng nhên dên, hún
dên töåc. Trong nhûäng ngaây Àaãng Phaáp bõ boån phaãn àöång
têën cöng àiïn cuöìng, àöìng chñ Giöliö Quyri (Joliot Curie)
phaát biïíu: - Chûa bao giúâ töi thêëy töi thûåc sûå tûå do nhû
bêy giúâ.
Leä phaãi úã vúái nhûäng ngûúâi duâ noáng tñnh hay àùçm tñnh,
tñch cûåc àêíy, chûäa, laái chiïëc xe boâ. Leä phaãi, vaâ caã sûác
maånh, úã vúái nhûäng ngûúâi lao àöång, xêy dûång, chiïën àêëu.
Chuáng ta tûâ möåt xaä höåi cuä vaâ xêëu thoaát thai ra, nïn
chuáng ta hiïån nay vêîn àang coân hai bêåc thang àaánh giaá:
nhûäng ngûúâi hûúãng thuå nhiïìu thò ñt hy sinh, nhûäng
ngûúâi hy sinh nhiïìu thò hûúãng thuå chûa àûúåc mêëy;
chuáng ta seä laâm cho chó coân coá möåt bêåc thang cöng minh
trong möåt xaä höåi khöng coá giai cêëp. Trong khi coân chûa
àïën àoá, thò nhiïìu ngûúâi vêîn coân lêëy sûå giaânh giêåt töëi àa
hûúãng thuå laâm leä söëng cho hoå. Nhûng trïn tinh thêìn, luác
naâo cuäng chó coá möåt bêåc thang cao caã: laâ hy sinh.
Sung sûúáng thay, vinh quang thay nhûäng àöìng chñ àaä
àïën vúái Àaãng tûâ luác töëi lûãa tù’t àeân xûa kia, nhûäng àöìng
chñ khöí trûúác thiïn haå, sûúáng sau thiïn haå! Àaáng kñnh
yïu thay, quêìn chuáng trung bònh vaâ vô àaåi, bao giúâ cuäng
chõu thûúng chõu khoá nhû möåt baâ meå, coá khi tröìng cêy
maâ bõ boån laáu caá haái quaã ùn trûúác!
Caách maång thaáng Mûúâi àaä 40 nùm. Caách maång thaáng
Taám àaä 13 nùm. Töi coá thïí noái vúái Àaãng cuãa giai cêëp vö
saãn vaâ cuãa dên töåc:

36. 204 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
Lïn non em cuäng theo lïn,
Xuöëng biïín em cuäng ngöìi bïn maån cheâo.
Khöng nhûäng ngöìi bïn maån cheâo, maâ trong tay duâ chó
coá möåt caái que cuäng thoåc xuöëng nûúác maâ búi, búi àïën
Thöëng nhêët Töí quöëc, Hoâa bònh thïë giúái; búi àïën Chuã
nghôa Xaä höåi, búi àïën chên trúâi Cöång saãn.
10-1957

37. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 205
THÏË NAÂO LAÂ CAÁI MÚÁI
KHÖNG SAY SÛA VÒ DANH TÛÂ
Trong nghïå thuêåt cuäng nhû trong cuöåc àúâi, chuáng ta
quyá yïu caái múái chên chñnh, àoán chaâo, mong àúåi, cöí voä
caái múái chên chñnh, vaâ caã phêën àêëu nûäa àïí cho caái múái
chên chñnh ra àúâi; chuáng ta àûáng vïì phe noá, khi noá àêëu
tranh vúái caái cuä. Caái múái chên chñnh laâ aánh saáng cuãa trñ
tuïå chuáng ta. Duy coá möåt àiïìu, laâ noá phaãi thûåc chên
chñnh laâ caái múái.
Thêåt vêåy. Chuáng ta caâng yïu caái Múái bao nhiïu,
chuáng ta caâng muöën noá “thêåt vaâng chùèng phaãi thau
àêu”. Chuáng ta khöng chõu laâm nhûäng treã con bõ nhêìm
vò nhûäng caái nûúác maå loâe loeåt. Chuáng ta àaä tûâng biïët
rùçng nhûäng danh tûâ quyá baáu nhêët, nhû chûä tûå do (haäy
nhúá àïën caái “thïë giúái tûå do” cuãa Myä), nhû chûä caách maång
(Pïtanh baán nûúác Phaáp, maâ tûå cho laâ laâm “caách maång
quöëc gia”), cuäng bõ löån soâng. Trong nghïå thuêåt, ai cuäng
muöën giêåt caái chûä “Múái” vïì phña mònh, vaâ êíy caái tiïëng
“Cuä” vïì phña nhûäng ngûúâi khöng àöìng yá. Vêåy cho nïn,
chuáng ta muöën löåt trêìn truåi ra àïí xem thûåc chêët caác

38. 206 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
quan àiïím nghïå thuêåt, chûá chùèng tin úã caái nhaän hiïåu,
caái chiïu baâi.
Thûúâng, sinh ra trûúác trong thúâi gian thò goåi laâ cuä;
sinh sau trong thúâi gian thò goåi laâ múái. Nhû vêåy, caái giaá
trõ haá chó vò ra trûúác vúái ra sau hay sao? Coá nhûäng thanh
niïn caá biïåt, tuöíi tuy treã, nhûng tû tûúãng rêët laåc hêåu;
traái laåi, coá nhûäng ngûúâi àûáng hay nhiïìu tuöíi maâ tûå reân
luyïån theo caách maång, tû tûúãng rêët tiïìn tiïën. Trong nghïå
thuêåt, theo yá töi, nïn nùång vïì phên biïåt caái àuáng vúái caái
sai, caái hay vúái caái dúã, nhiïìu hún laâ tung ra nhûäng hònh
dung tûâ múái vaâ cuä rêët dïî mêåp múâ àaánh löån. Coá caái cuä
maâ rêët hay nhû nhûäng àiïåu dên ca maâ chïë àöå phong
kiïën vaâ àïë quöëc àïí reã ruáng, mai möåt, nhûng ta nay “phuãi
cuä thêëy múái”. Coá nhûäng àiïåu nhaåc giêåt gên vaâ goåi giêåy
thuá tñnh, cuãa vùn hoáa tû baãn Myä, múái toanh khöng giöëng
nhaåc cuãa chuáng ta möåt chuát naâo hïët, maâ thêåt laâ dúã vaâ
xêëu xa. Nghïå thuêåt chên chñnh khöng chõu kiïëm ùn
trong tñnh hiïëu kyâ. Chuáng ta laåi coân chuã trûúng nhûäng
taác phêím múái cuãa ta vêîn nöëi tiïëp khöng àûát quaäng vúái
nhûäng truyïìn thöëng cuä, àaä àûúåc quêìn chuáng, àaä àûúåc
dên töåc loåc lûåa vaâ thûã thaách lêu àúâi. Khöng phaãi caái gò
cuä cuäng laâ giaâ nua, töìi taân, àaáng vûát ài. Khöng phaãi caái
gò múái cuäng laâ àaáng hai tay rûúác lêëy.
Tuy nhiïn, chuáng ta vêîn rêët cêìn thaão luêån cho saáng
roä vêën àïì múái, cuä. Vò ài tòm caái Múái laâ möåt nhu cêìu sinh
tûã cuãa nghïå thuêåt, àêëu tranh cho caái Múái laâ möåt nhiïåm
vuå thiïng liïng cuãa nghïå thuêåt. Têët caã vêën àïì laâ úã chöî:
caái Múái laâ caái gò?

39. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 207
XAÄ HÖÅI CUÄ COÁ CAÁI GÒ LAÂ MÚÁI?
Myä hoåc cuãa giai cêëp vö saãn cuäng ài tòm caái múái, maâ
myä hoåc cuãa giai cêëp tû saãn cuäng ài tòm caái múái. Chñnh
vò hai bïn cuäng àïìu coá caái sûå viïåc “ài tòm caái múái”, nïn
möåt söë ngûúâi nhêìm lêîn löån pheâo, khöng phên biïåt àûúåc
múái vúái múái, tòm vúái tòm. Sûå thûåc, caái múái maâ chuáng ta
tòm, cuäng nhû caách tòm caái múái cuãa chuáng ta khaác hùèn
vúái cuãa myä hoåc tû saãn.
Xaä höåi phong kiïën vaâ àïë quöëc laâ möåt xaä höåi cuä rñch,
mïåt moãi àïën têån xûúng tuãy. Trong nûúác Viïåt Nam nö lïå
trûúác Caách maång thaáng Taám, duâ nhûäng thanh niïn “nhû
trùng múái lïn, nhû hoa múái núã”, huyïët khñ hùng haái,
cuäng caãm thêëy caái cuöåc àúâi ao tuâ nhû nûúác àoång. Möåt
khöng khñ phai taân, tha ma, nghôa àõa phuã truâm lïn moåi
vêåt; duâ, theo luêåt tûå nhiïn, cêy vêîn ra hoa, ngûúâi vêîn àeã
con, muâa xuên vêîn àïën, nhûng maâ sao nhûäng têm höìn
treã nhêët cuäng caãm thêëy buöìn, chaán, vaâ chïët trong caác tïë
baâo cuãa mònh. Möåt thi sô mûúâi saáu tuöíi nhû Chïë Lan
Viïn thuúã àoá, àaä thöët ra rêët sêu sù’c:
Trúâi húäi trúâi! Höm nay ta chaán hïët
Nhûäng sù’c maâu hònh aãnh cuãa Trêìn gian.
Möåt thi sô nhû Huy Cêån, thuúã àoá vaâo khoaãng mûúâi
taám tuöíi, àaä phaãi vaåch vöi vaâo traán xaä höåi:
Quanh quêín maäi giûäa vaâi ba giaáng àiïåu,
Túái hay lui vêîn chûâng êëy mùåt ngûúâi...
Tòm chên lyá, tòm haånh phuác trong caái xaä höåi àoá, nhaâ
thú Lûu Troång Lû phaãi than:
Tòm àêu cho thêëy boáng chim höìng,
Chó thêëy lûng trúâi möåt maãnh löng...

40. 208 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
Nhù’c laåi nhû vêåy, àïí thêëy caái cuä rñch cuãa xaä höåi cuä.
Tòm caái múái gò trong xaä höåi phong kiïën, àïë quöëc àoá? Lúáp
nhaâ vùn, nhaâ thú chuáng töi khi àoá chûa giaác ngöå chuã
nghôa Maác - Lïnin, chûa biïët nhòn thêëy caái múái, caái
tûúng lai àang nùçm trong quêìn chuáng. Chuáng töi lùån
chòm, búi nguåp trong thïë giúái trõ vò cuãa caái cuä. Vò nhûäng
lyá do naây hay nhûäng lyá do khaác, möåt söë taác phêím trûúác
Caách maång coá àoáng goáp möåt phêìn múái àaáng kïí trong vùn
hoåc Viïåt Nam, vêën àïì naây ta seä nghiïn cûáu sau. Nhûng
cùn baãn vêîn laâ tòm möåt söë “caách noái múái” àïí diïîn taã caái
cuä. Chuáng töi coá “thaânh lêåp caá tñnh”, “phaát huy àöåc àaáo”
trong möåt phaåm vi naâo àoá thêåt. Àïí laâm gò? Àïí noái caái cuä
noá ruác xûúng chuáng töi, noá muöën àeâ chïët chuáng töi!
Riïng töi coân quan niïåm nhaâ thi sô, nhaâ nghïå sô laâ möåt
ngûúâi khaách múái àïën thùm möåt caái nhaâ cuä. Mang têm
höìn höìn nhiïn, tûúi roái nhû àûáa treã con thêëy caái gò cuäng
múái laå, say mï, ngûúâi thi sô vaâo cuöåc àúâi (cuä) nhû möåt keã
lêìn àêìu tiïn àïën thùm nhaâ laå. Hai öng chuã, baâ chuã thò
àaä quen nhùén tûâ caái phoâng, caái ghïë, tûâ nhûäng cêy trong
vûúân nhaâ mònh; nhûng ngûúâi khaách múái àïën, vò nhòn lêìn
àêìu, vaâ vò têm höìn quaá phong phuá, nïn caái gò cuäng trùçm
tröì ngaåc nhiïn: “ÖÌ nhaâ thñch quaá nhó! ÖÌ vûúân àeåp quaá
nhó!”. Vaâ hai öng baâ chuã cuä rñch noå, lêy öng khaách, cuäng
thêëy vûúân vaâ nhaâ cuä rñch kia laâ hay, laâ thñch... - Nhûng
than öi! trong möåt hïå thöëng àúâi tan raä, chaán chûúâng, coá
thïí naâo ngûúâi thi sô kia lêëy têm höìn cuãa mònh ra maâ buâ
maäi cho, maâ àù’p àiïëm thïm maäi cho caái khö caån, caái
têìm thûúâng cuãa xaä höåi khöng? Anh ta coá thïí cûá roát rûúåu
“múái” cuãa têm höìn mònh ra, àïí röìi laåi tûå uöëng lêëy, mua
möåt caái say sûa vúâ maäi maäi khöng? Nghïå sô khöng thïí

41. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 209
tûå huyïîn diïåu lêu daâi àûúåc; chùèng bao lêu, chñnh caái têm
höìn “múái” cuãa anh cuäng bõ caái xaä höåi aáp bûác boác löåt ruát
hïët sinh khñ nhû möåt caái xaác ve sêìu!
ÚÃ phaåm vi to lúán hún nûúác Viïåt Nam thuöåc àõa, caã
caái hïå thöëng thïë giúái tû baãn cuåt àûúâng tiïën. Nhû möåt cêu
thú cuå Voä Liïm Sún àaä noái, noá “tiïën hoáa voâng quanh vïì
vûåc töëi”; chêët àöåc cuãa noá tiïm vaâo têm höìn rêët nhiïìu nhaâ
vùn; hoå thêëy moåi sûå àïìu naäo nuöåt. Tûâ nùm 1859, nhaâ thi
haâo Phaáp Baudelaire àaä laâm baâi thú Du lõch, noái têm
traång nhûäng keã ài àïí maâ ài, thïë giúái duâ núi naâo thò cuäng
laâ “möåt khoám dûâa ghï rúån trong möåt sa maåc chaán
chûúâng” vaâ kïët thuác bùçng kïu goåi:
Húäi thêìn chïët, baác laái giaâ, àïën giúâ röìi, haäy
nhöí neo!
Xûá súã naây laâm ta chaán, húäi thêìn Chïët! Sù’p
buöìm cheâo!
... Lùån xuöëng àaáy vûåc sêu, àõa nguåc hay
thiïn àûúâng, cuäng túái!
Xuöëng dûúái àaáy Vö tri - àïí ài tòm caái múái!
Tòm caái múái! Àau àúán biïët chûâng naâo! Tuyïåt voång
nhû keã huác àêìu vaâo àïí choåc thuãng möåt bûác tûúâng. Muöën
ra sao thò ra, miïîn laâ múái, miïîn laâ khaác caái thûúâng nghe,
thûúâng thêëy! Khöng tûâ caã ngûúäng cûãa cuãa thêìn chïët,
Baudelaire ài tòm caái múái nhû vêåy laâ möåt hònh thûác
phaãn khaáng, chöëi tûâ tiïu cûåc vaâ cao àöå caái thïë giúái (tû
baãn) maâ öng söëng. Nhûng nhiïìu nghïå sô khaác vêîn cûá coân
le loái hy voång, mong tòm thêëy thuöëc tiïn caãi laäo hoaân
àöìng trong hïå thöëng tinh thêìn cuãa thïë giúái tû baãn, úã
nhûäng sûå sù’p xïëp vêìn chûä, maâu sù’c hay êm thanh,

42. 210 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
mong rùçng tûâ nhûäng cuöåc xöí söë hònh thûác naây, may ra
truáng caái söë àöåc àù’c cuãa thiïn taâi!
Myä hoåc cuãa giai cêëp tû saãn tòm möåt con àûúâng thoaát
trong múái chuã nghôa, trong “chuã nghôa tên thúâi”. Hïå
thöëng tinh thêìn vaâ tû tûúãng cuãa giai cêëp tû saãn khöng
thïí coá möåt nöåi dung gò múái nûäa; coân coá caái nöåi dung tinh
thêìn naâo múái trong sûå boác löåt lúåi nhuêån töëi àa? trong sûå
bêìn cuâng hoáa quêìn chuáng nhên dên? trong sûå chuêín bõ
chiïën tranh ùn cûúáp? Nïëu trong nhûäng nûúác tû baãn, möåt
nïìn nghïå thuêåt naâo coân söëng vaâ naãy núã, sinh àûúåc nhûäng
taác phêím lúán, thò nïìn nghïå thuêåt àoá àaä hûúáng vïì nhên
dên vaâ tiïën böå. Mùåt khaác, chuáng ta cuäng phên biïåt
nhûäng nghïå sô khöng coá duång yá xêëu, nhûng bõ löi cuöën
vò caái thïë cuãa chung quanh, bõ chi phöëi rêët àau àúán vò
caái luêåt cuãa àöìng tiïìn. Coân thò nghïå thuêåt tû saãn, hù’n
tòm caách tûå cûáu àiïn cuöìng bùçng sûå loâe cöng chuáng. Noá
cùng hïët sûác lûåc vaâ tung nhiïìu tiïìn baåc vaâo sûå tòm toâi
caái múái hònh thûác, àêåp maånh vaâo tñnh hiïëu kyâ cuãa cöng
chuáng, luön luön tòm àaâo keáp múái, lêëy sûå rûåc rúä cuãa
quêìn aáo, phöng caãnh, àuâi non luön luön thay àöíi àïí àù’p
àiïëm cho nöåi dung ngheâo thaãm haåi. Khöng coá àöì ùn tinh
thêìn àïí nuöi tû tûúãng vaâ tònh caãm, noá kñch thñch vaâo
caãm xuác, caãm giaác, vaâo tònh duåc, vaâo thuá tñnh; tòm vaâ
tòm nhûäng caái múái, múái maäi, àuã caác thûá “nguyïn tûã” trïn
àúâi! “Haäy saáng chïë caái àiïåu cuãa ngaây mai, hay hún nûäa,
caái àiïåu cuãa ngaây kia... Haäy saáng chïë caái àiïåu töëi cao
nguyïn tûã hay ”caái àiïåu cuãa sao Hoãa tinh", vaâ chúá quïn
rùçng àûâng cho ai hiïíu àûúåc nhaåc cuãa anh, vaâ anh hiïíu
noá ñt hún ai hïët"(1) . Chùèng leä myä hoåc tû saãn noái rùçng cêìn
(1) Lúâi nhaåc sô ngûúâi AÁo Ernst Toch, àõnh cû taåi Myä, chïë diïîu chuã
nghôa tên thúâi trong êm nhaåc

43. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 211
kñnh yïu con ngûúâi, cêìn laâm cho ai cuäng thûúãng thûác
àûúåc nghïå thuêåt; chùèng leä noá noái rùçng caá nhên tûå thöíi
phöìng mònh xa lòa têåp thïí seä vúä nhû möåt bong boáng;
chùèng leä noá chûãi chiïën tranh! Cùn baãn noá khöng coá caái
gò múái àïí noái, nïn noá ài tòm caái múái trong caái laå.
Chuáng ta àûâng nhêìm caái múái vúái caái laå . Trïn thên
mònh tan rûäa cuãa chuã nghôa tû baãn, naãy ra rêët nhiïìu caái
laå. Trïn quaá trònh tan rûäa cuãa noá, ngaây höm sau laåi naãy
ra möåt caái tan rûäa “múái” hún ngaây höm trûúác. Trûúác coân
lêëy sûå laâm ngûúâi khaác àau laâ möåt thuá vui (bïånh
sadisme), sau naãy ra möåt caái “múái” hún nhiïìu: laâ bùm
vùçm keã cuâng haânh laåc vúái mònh thò múái thñch (bïånh
masochisme). Trûúác coân laâ nhûäng taác phêím quaái traång
cuãa nhûäng ngûúâi “trûâu tûúång chuã nghôa”, sau thò quay
möåt caái baánh xe coá buöåc nhûäng àöì höåp tö àuã sù’c, àöìng
thúâi quay troân möåt caái hònh tam giaác vúái nhûäng mêîu
giêëy maâu, àïí cho phaát ra nhûäng tiïëng àöång xeâ xeâ vaâ caác
túâ giêëy bay vuâ chung quanh caác caái höåp, vaâ goåi àoá laâ “taác
phêím” vö cuâng múái, kïët húåp àûúåc maâu sù’c vaâ êm àiïåu.
Hay laâ baây ra nhûäng troâ chúi têm lyá “múái”, hay laâ taåo ra
nhûäng caá tñnh ngöí ngaáo “múái”... Têët caã nhûäng caái àoá “laå”
thêåt, àïë quöëc Myä hûáa heån coân àeã ra lù’m “caái laå cuöëi
cuâng” nûäa; nhûng nhûäng thûá tòm löëi êëy, thûåc ra coá “múái”
khöng? Noá rêët laå, nhûng rêët cuä; noá laâ nhûäng naãy núã
trong thúâi gian cuãa möåt hïå thöëng xaä höåi, tinh thêìn, nghïå
thuêåt cuä rñch, tan raä; noá khöng múái möåt chuát naâo.
Trong xaä höåi cuãa ta, nhûäng thûá tòm toâi chuyïn chuá
vaâo hònh thûác, vaâo kyä thuêåt, thêìn thaánh hoáa caá tñnh cuãa
nghïå sô, àùåt nghïå sô trïn quêìn chuáng nhên dên, nhûäng
thûá tòm toâi lïåch laåc àoá cuäng laâ “nûúác trong möåt giïëng
muác ra” vúái myä hoåc tû saãn.

44. 212 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
CAÁI MÚÁI TRÛÚÁC TIÏN ÚÃ TRONG
THÛÅC TAÅI KHAÁCH QUAN CAÁCH MAÅNG
Theo yá töi, nhûäng ngûúâi nghïå sô trong chïë àöå chuáng
ta, trong nhiïåm vuå àeåp àeä cuãa mònh ài tòm caái Múái chên
chñnh, cêìn phaãi thêëy trûúác tiïn rùçng: tuy úã trong nghïå
thuêåt, vai troâ cuãa nhên taâi rêët quan troång, vaâ vai troâ cuãa
thiïn taâi laåi caâng quan troång àïën cao àöå, nhûng caái Múái
cùn baãn, caái Múái coá trûúác cêìn phaãi tòm àïí àûa vaâo taác
phêím, chñnh laâ caái Múái cuãa thûåc taåi khaách quan caách
maång. Quêìn chuáng caách maång laâm nïn caái múái trong xaä
höåi chuáng ta, laâm nïn caái chêët múái trong cuöåc àúâi naây;
ài tòm caái múái cho nghïå thuêåt, trûúác tiïn laâ ài nghiïn
cûáu sûác saáng taåo cuãa quêìn chuáng. Muöën coá caái múái úã
trong têm höìn àïí laâm nïn möåt nghïå thuêåt múái, àïí “chuã
àöång thaânh lêåp nïn sûå thêím myä múái”,(1) thò phaãi xeá
toang cho kyâ hïët caái lûúái sûúng muâ tûå huyïîn diïåu cuãa
sûå kiïu cùng caá nhên, phaãi giaác ngöå vaâo têån xûúng tuãy
têët caã caái múái úã trïn miïìn Bù’c nûúác ta vaâ úã caác nûúác phe
xaä höåi chuã nghôa chuáng ta... Khöng phaãi chó tûå phuå rùçng
mònh àaä hiïíu chuã nghôa Maác - Lïnin lù’m röìi, vaâ thöët ra:
“Biïët röìi, khöí lù’m! noái maäi!”, maâ phaãi thaânh têm thaânh
yá caãm vaâo àïën têån maáu rùçng caái chñnh quyïìn dên chuã
nhên dên, hay caái chñnh quyïìn xö viïët naây maäi àïën thïë
kyã 20 múái naãy ra àûúåc. Phaãi caãm nghe nhû nhên loaåi úã
trong baãn thên mònh, vaâ chñnh mònh àaä bõ àaánh, bõ cheám
trong vaån àúâi, bêy giúâ tay mònh múái nù’m àûúåc caái chñnh
quyïìn cuãa mònh. Caái chñnh quyïìn kiïíu múái naây, noá laâ
àûáa con múái nhêët cuãa giai cêëp vö saãn vaâ nhên dên lao
(1) Xem baâi Möåt vaâi yá nghô vïì thú cuãa Vùn Cao (Vùn nghïå söë 3)

45. NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 213
àöång. Vaâ Àaãng kiïíu múái cuãa chuáng ta, baãn chêët cuäng
thêåt múái, khöng giöëng nhûäng kiïíu àaãng cuä naâo trong lõch
sûã. Chó súå mù’t cuãa ta coân mú höì nûãa tónh nûãa mï, chûá
àûâng súå cuöåc àúâi naây thiïëu caái múái cho ta nhòn. Ta haäy
nhòn ài, ngù’m ài sûå sinh söi naãy núã cuãa con ngûúâi kiïíu
múái. Ta haäy chûåc rònh maâ bù’t gùåp con ngûúâi êëy cho
àûúåc.
Thiïëu cúm, thiïëu suáng maâ anh duäng nhû quên àöåi
nhên dên cuãa ta, àoá laâ möåt caái múái lúán lao. Trïn nïìn cuãa
sûå anh duäng àoá, nùm 1950 úã trêån Àöng Khï, laåi àöåt xuêët
caái anh duäng múái cuãa La Vùn Cêìu chùåt caánh tay phaá lö
cöët àõch; nùm 1954, úã Àiïån Biïn Phuã, laåi xuêët hiïån möåt
àiïín hònh anh duäng múái khaác: Phan Àònh Gioát lêëy mònh
lêëp löî chêu mai. Tûâ nhûäng ngûúâi nö lïå keáo caây, nhûäng
ngûúâi thúå àûáng hêìu caái maáy, àaä chuyïín sang caái lao
àöång múái “mònh laâm mònh hûúãng” thay àöíi caã böå mùåt
cuöåc àúâi. Nhûng nhên loaåi coân phaãi phêën àêëu lêu vaâ khoá
lù’m múái thiïët lêåp àûúåc caái lao àöång kiïíu múái vö cuâng
múái meã, khöng àoâi möåt sûå traã cöng naâo, möåt thûá lao àöång
do caãm giaác cêìn laâm viïåc vò lúåi ñch cuãa têåp thïí, vaâ àaáp
ûáng vúái nhu cêìu cuãa cú thïí laânh maånh, caái lao àöång cöång
saãn chuã nghôa maâ Lïnin àaä àïì ra.
Thêåt laâ àeåp àeä, nïëu àuáng nhû lúâi baån Vùn Cao, caác
nhaâ nghïå sô têåp trung àûúåc “têët caã giêëc mú vaâ khaát voång
cuãa con ngûúâi laâm thaânh möåt muäi nhoån keáo lï ài phña sau
caã caái thûåc tïë chêåm chaåp”(1). Nhûng cho àïën nay, thò ngay
caã úã Liïn Xö, nghïå thuêåt àaä sinh ra bao nhiïu taác phêím
rêët lúán chiïëu àûúåc trïn vùn nghïå thïë giúái, maâ nhòn chung
vêîn coân bõ cuöåc àúâi xö viïët boã úã sau; coân úã nûúác ta, thò
(1) Xem baâi Möåt vaâi yá nghô vïì thú cuãa Vùn Cao (Vùn nghïå söë 3).

46. 214 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
nghïå sô tuy coá nhiïìu thaânh tûåu rêët àaáng quyá, vêîn chûa
noái àûúåc trong muön möåt caái múái, caái hay cuãa thúâi àaåi.
Nghïå sô muöën tiïën lïn àûúåc phña trûúác thúâi àaåi, thò trûúác
nhêët phaãi yá thûác rùçng mònh àang bõ thúâi àaåi boã xa, phaãi lo
maâ chaåy cho kõp, àïí röìi maâ vûúåt thúâi àaåi. Cuäng theo caái
biïån chûáng êëy, caác nhaâ vùn, nhaâ thú muöën viïët cho ngûúâi
àúâi sau, thò phûúng phaáp baão àaãm thaânh cöng nhêët laâ haäy
thoãa maän àûúåc caái mûác cuãa ngûúâi thúâi bêy giúâ àaä. Caái mûác
àoâi hoãi bêy giúâ àoá khöng phaãi thêëp àêu. Chuáng ta àïí yá maâ
xem, tûâng ba thaáng möåt, tûâng saáu thaáng möåt, caái mûác
thêím myä cuãa cöng chuáng Viïåt Nam ta hiïån nay cûá lïn voân
voåt. Chuáng ta khöng nïn buöìn vò da gêëu khöng baán àûúåc,
trûúác khi sùn àûúåc gêëu. Nhûäng Baá Nha cûá saáng taác ài, lo
gò quêìn chuáng thiïëu Chung Tûã Kyâ.
Thêåt vêåy, chó súå nghïå sô bõt tai bûng mù’t mònh laåi
thöi, chó súå nghïå sô thiïëu taâi vaâ thiïëu tònh, chûá möîi möåt
ngaây, xaä höåi ta àöí ra biïët bao laâ vêët vaã gian lao vaâ sinh
ra bao nhiïu caái hay, caái àeåp, caái múái (mùåc dêìu coá nhûäng
sai lêìm, khuyïët àiïím). Riïng töi, töi àaä cêët giûä khaá
nhiïìu túâ baáo haâng ngaây, búãi vò nhûäng tin tûác trong àoá
mang nhiïìu saáng taåo quaá. Biïët bao caái múái nùçm trong
möåt baâi baáo - chùèng haån, nhû baâi “Sûác ngûúâi vaâ tiïëng
maáy”(1); möîi gioâng tin xûáng àaáng möåt baâi thú maâ töi
khöng coá taâi àïí laâm nöíi: “- Tûâ Haâ Nöåi àaä coá tiïëng coâi xe
lûãa toãa ài böën phûúng miïìn Bù’c - Hai nhaâ maáy thuãy
àiïån nghiïng boáng bïn gioâng söng Nguyïn Bònh - Nûúác
maáy àaä thay cho nûúác söng úã thõ xaä Haãi Dûúng, Thanh
Hoáa, Nam Àõnh - Àaâo sêu xuöëng hún 25 thûúác, tia nûúác
dêëu kñn trong loâng hoân àaão Caát Baâ vuát lïn trù’ng xoáa,
mïën yïu nhû gioâng sûäa meå hiïìn. Nûúác dêng lïn, anh em
(1) Cuãa Trêìn Viïåt, baáo Nhên dên ngaây 1-1-1957.