2. LOGO
Хүний сэтгэц болон сэтгэцийн үзэглүүд нь зөвхөн хүний
хөгжлийн төдийгүй, мөн нийгмийн харилцаа, хүрээлэн буй
орчны харилцан үйлдлийн үр дүн юм.
Харин хүний сэтгэцийн баялаг нь түүний бусад хүмүүстэй
янз бүрийн холбоо харилцаа тогтоох, амьдралд хандах
идэвхээс хамаардаг. Энэ тохиолдолд хүн нийгмийн гишүүн ,
бие хүн болон тодорхойлогдоно. Нийгмийн нэг гишүүний
хувьд бие хүн материаллаг баялгийг үйлдвэрлэх ба хэрэглэх
процесст бий болдог янз бүрийн харилцааны нөлөөллийн
хүрээнд оршдог. Бие хүн бүлэг дотроо тодорхой нэр хүнд
олж, тодорхой байр эзэлж тодорхой үүрэг хүлээдэг.
3. LOGO
Бие хүн үзэл суртлын харилцааны хүрээнд оршиж
байдаг. Үзэл суртал нь нийгмийн талаарх үзэл санааны
системийн хувьд бие хүнд асар их нөлөөлдөг бөгөөд түүний
сэтгэл зүй, ертөнцийг үзэх үзэл, хувийн болон нийгмийн
тогтсон хандлага зэргийг олон талаар төлөвшүүлдэг.
Мөн бие хүний сэтгэл зүйд багтдаг түүний нийгмийн
бүлэг дэхь хүмүүсийн харьцаа хандлага нөлөөлнө. Хүмүүс
харилцан үйлдэх ба харилцах явцдаа өөр хоорондоо
нөлөөлдөг учраас нийтлэг үзэл бодол, нийгмийн тогтсон
хандлага нь нийгэмд, хөдөлмөрт, хүмүүст, өөрийн чанарт
хандлагын бусад төрлүүдэд төлөвшдөг.
4. LOGO
Бие хүн нийгмийн харилцааны зөвхөн объект төдийгүй, мөн
түүний субъект өөрөөр хэлбэл идэвхтэй дуу хоолой болж байдаг.
Бие хүн хүмүүстэй харилцаа хандлаганд орохдоо түүнийг
бүтээдэг, ингэхдээ түүнийг дур зоргооороо бус нийгмийн объект
зүй тогтолын нөлөө шаардлагаар бий болдог.
Гэхдээ түүхэн шаардлага бие хүний өвөрцөгц онцлог, түүний
нийгмийн өмнө өөрийн зан үйлийн хүлээх хариуцлагыг
үгүйсгэдэггүй. Бие хүн ухамсартай, идэвхтэй хүн. Тэрээр
дарлагдах байдалтайгаа эвлэрх, эсвэл шударга бус зүйлийн
төлөө тэмцэх олон нийтийн амьдралын төлөө өөрийгөө
зориулах, эсвэл хувийн сонирхолоор амьдрах зэрэг алив нэгэн
аж төрөх ёсыг сонгож болно.
5. LOGO
Бие хүний мөн чанар болон түүнийг тодорхойлох үндсэн онцлог:
1. Хүний ертөнцийг үзэх үзлийн агуулга түүний сэтгэл зүйн мөн
чанар.
2. Нийгмийн янз бүрийн давхаргуудын сонирхолыг тусгах ертөнцийг
үзэх үзлийн ба итгэл үнэмшлийн бүхэллэг байдлын төвшин,
тэдгээрт зөрчил байгаа эсвэл үгүй эсэх
3. Нийгэм дэх өөрийн байр суурийг ухамсарлан ойлгох төвшин
4. Хэрэгцээ болон сонирхолын агуулга ба шинж байдал
5. Сонирхолын тогтвор ба өөрчлөгдөх байдал
6. Сонирхолын явцуу ба өргөн хүрээ
7. Бие хүний хувийн янз бүрийн чанарын өвөрмөц харьцаа, хамаарал
ба илрэл
7. LOGO
Бие хүний гаднаас хамаарах шинж байдал . Хүн
гадаад хүчин зүйлүүдийн нөлөөгөөр төлөвшиж бие хүн
болдог.
Бие хүний нийгмийн төрх нь түүний төлөвшиж буй
нийгмйин харьцаа хандлагаар тодорхойлогдоно. Хүмүүсийн
багтаж буй нийгмийн бүлэг дэхь материалаг баялагийг
үйлдвэрлэх ба хэрэглэх процесст юуны өмнө улс төрийн
харьцаа ,үзэл суртлын харьцаа бий болно.
8. LOGO
Бие хүний бүхэллэг байдал нь түүний хөгжлийн явцад
нөлөөлөх гадаад зүйлийн иж бүрдлээс хамаардаг. Хэрвээ аль нэгэн
хүчин зүйл голлох нөлөөтэй ба зарим нь дутагдалтай байвал хэрвээ
хүн нийгмийн сөрөг нөхцөлд олон нийтийн бүхийл нөлөөлийг
бүрэн авах нь хязгаарлагдмал болон түүний бие хүний хэвийн ба
тал бүрийн хөгжлийн талаар ярих ч хэрэггүй .
Бие хүний хөгжлийн шатлал нь нас ба нийгмийн тодорхой
үе шатанд бие хүн болон төлөвшдөг бөгөөд тэдний хувьд шат болон
өөрийн онцлог шинжтэй байдаг.
Түүнээс гадна бие хүний шинж жигд биш хөгждөг талаар
ярьж болно. Тухайлбал бие хүний чиг хандлага нь авъяасыг бодвол
нилээд хойно төлөвшдөг.
9. LOGO
Дотоодоос хамаарах шинж байдал . Бие хүн зөвхөн гадаад
нөлөөллөөс бус мөн дотоод буюу хүний бие махбадын онцлогоор
тодорхойлддог.
Бие хүний хөгжлийн жигд бус байдлаас хамаарч тухайн хүн
өөрийн бодгаль хувийн сэтгэгц физиологийн онцлогоос хамааран
хурцтайгаар нөгөө нь удаан явцтай хөгжиж болно. Мөн бие хүний
шинжид хөгжлийн жигд бус байдал илэрдгийг анхаарах хэрэгтэй.
Бие хүний хөгжил дэхь цомтгол шинээр хүн бие махбодын
дотоод боломжийг дайчлан эцсийн дүнд чанарын шинэ бүрдэлд
хүргэдэг юм.
Бие хүний хөгжлийн тэштгэх шинж нь тухайн хүний
удамшлийн эсвэл сэтгэл физиологийн согог өвөрмөц байдал нь бие
хүний хөгжлийн явцад хүч болоцоогоо дайчлах сэтгэлийн тэвчээрийн
хүчээр хожуу ч гэсэн хөгжлийн тодорхой амжилтанд хүрч болдог.
10. LOGO
Бие хүний сэтгэцийн хөгжлийг
хөдөлгөч хүч
Сэтгэцийн хөгжлийн
урьдчилсан нөхцөл
Сэтгэцийн хөгжлийн хүчин
зүйл
Сургалт хүмүүжил
Дотоод ДотоодГадаадГадаад
БиогенетикОрчин Сэдлийн идэвх
Бие хүний сэтгэцийн хөгжлийн хөдөлгөгч хүч
Бие хүний сэтгэцийн хөгжлийн төвшин
Бодит хөгжлийн төвшин Ойрын хөгжлийн төвшин
Ойрын хөгжлийн төвшин
Бодит хөгжлийн төвшин
11. LOGO
Бие хүн болох хүн нь байнгад хөгжиж боловсронгуй
болж байдаг. Нэг талаас түүний хөгжлийн онцлог ,төвшинг
тогтмол хянах ба тэмдэглэн тогтоож болно, нөгөө талаас
хүний хүмүүжил сургалтын процесс идвэхтэй нөлөөлж
болно.
Сэтгэцийн хөгжлийг хөдөлгөгч хүч – энэ бол зөрчил
бие хүний хэрэгцээ ба гадаад нөхцөл байдлын хоорондох бие
бялдарын өсөж буй чадвар ,оюуны хэрэгцээ ба хуучин үйл
ажиллагааны шинэ шаардлага ба төлөвшөөгүй чадвар
дадлын хоорондох зөрчил.
12. LOGO
Бие хүний сэтгэцийн хөгжлийн хүчин зүйлс –хамгийн
өргөн утгаараа түүний амьдрал үйл ажиллагааны зайлшгүй
шаардлагатай холбоотой тэрхүү объектив байдлаар оршиж буй
зүйлийг тодорхойлдог. Бие хүний сэтгэцийн хөгжлийн хүчин
зүйлс гадаад ба дотоод гэж байж болно.
Хүний хөгжих гадаад хүчин зүйлсэд хүрээлэн байгаа орчин
ба нийгэм ордог. Дотоод хүчин зүйлд хүний биогенетикийн
физиологийн онцлог ба сэтгэц ордог.
Бие хүний сэцгэцийн хөгжлийн урьдчилсан нөхцөл
бодгальд тодорхой нөлөө үзүүлэх зүйлс өөрөөр хэлбэл түүний
сэтгэцийн хөгжлийн төвшин , онцлогоос шалтгаалах нөхцөл
байдал болно.
13. LOGO
Тэдгээр нь гадаад ба дотоод гэж байдаг . Бие хүний
сэтгэлзүйн хөгжлийн урьдчилсан гадаад нөхцөлд хүний
хүмүүжлийн чанар ба онцлог ордог. Бие хүний хөгжлийн
урьдчилсан дотоод нөхцөлд идэвх ба хүсэл мөн түүнчилэн
бие хүнийхээ хувьд өөрийгөө хөгжүүлэх сонирхолын дагуу
хүн удирдлага болгох сэдэл ба зорилго хамаардаг.
Сэтгэцийн хөгжлийн төвшин бие хүний
төлөвшлийн зан бүрийн шат болон процесс дахь хүний
хүүхдийн сэтгэцийн хөгжлийн хэмжээ ба үзүүлэлт.
14. LOGO
Бие хүний бодит хөгжлийн төвшин хүн бие дааж янз
бүрийн үүрэг даалгаварыг гүйцэтгэх чадварыг тодорхойлох
үзүүлэлт болно. Тэр нь дадал чадвар суралцах байдал түүний
чанар ба хөгжлийг тодорхойлдог.
Сэтгэл судлалын орчин үеийн түвшинд түүний
туршилтын хавсарга судалгаагаар тусгай багажийн
тусламжаар эдгээр чухал шинж байдлыг хэмжин тодорхойлох
боломжтой болжээ.
Бие хүний ойрын хөгжлийн төвшин хүн бие дааж
гүйцэтгэж чадахгүй гэхдээ бусдын багавтар тусламжаар
хийж чадах байдлын үзүүлэлт болно.
15. LOGO
Бие хүний сэтгэцийн хөгжлийн
үндсэн чиглэл ба хандлага
Хөгжлийн чиг
хандлага
Бие хүний танин мэдэхүйн ба сэтгэл
хөдлөл –сэтгэлийн тэнхээний хөгжил
Чиг хандлага зан байдал ба авьъас
чадварын хөгжил
Үйл ажиллагааны сэтгэлзүйн бүтэцийн хөгжил
Сэтгэцийн хөгжлийн үндсэн хандлагууд
2 531 4
Ханд лага Хандлага Ханд лага Ханд лага Ханд лага
Хөгжлийн процесст төлөвшинө
Зорилго тавих авьяас үйлдлийг төлөвлөх
чадвар чадвар
Арга ба ажилбарыг өөрийгөө зохицуулах ба
сонгох чадвар өөрийгөө хянах чадвар
Сэтгэл болон харьцаа зорилтын хооронд зориудаар
тогтоох чадвар
16. LOGO
Бие хүний танин мэдэхүйн ба сэтгэл хөдлөл,
сэтгэлийн тэнхээ – зоригийн хөгжил Эдгээр салбаруудад
сургалтын процесст болон хүний оюуны ба сэтгэл хөдлөл –
зоргийн зан үйлийн туршлагаар хуримтлагдан хөгждөг.
Бие хүний оюун ухаан , сэтгэл хөдлөл, мэдрэмж ба
сэтгэлийн тэнхээний бүхэллэг бүтцийн төлөвшил сэтгэн
бодох үйл ажиллагаа нарийсах ба хүрээлэн буй ертөнц
,нийгмийн орчны үйлчилгээг сэтгэлийн хөдлөл тэнхээгээр
хүртэн хүлээн авах чиглэлээр энэхүү процесс явагддаг.
17. LOGO
Бие хүний чиглэл зан төлөв ба авъяас чадварын хөгжил
Бие хүний сэдэл хэрэгцээний хүрээ үүсэж ,бүрэлдэн
нарийсах явцаар түүнийг чиглүүлэх голлох хандлагыг
тодорхойлж болно. Мөн хүний зан төлөв ,авьъас чадварын
голлох ,үндсэн хандлагыг тодорхойлдог.
Бие хүний үйл ажиллагааны сэтгэцийн бүтцийн
хөгжил
Хүний үйл ажиллгагааны өөрийнх нь ажилбарын тал
нарийсч сэдэл ба зорилгын хоорондын харьцаа өөрчлөгдөн
бие хүний үйл ажиллаганы сэтгэл зүйн бүтэц хөгжиж
байдаг.
18. LOGO
Хандлага1. Нийгэм ба хүрээлэн буй орчны
нөлөөллийг үнэлэх зориудын биш, шууд хүртэхүйгээс
зориудын ,ухамсартайгаар түүнтэй харилцан үйлдэх
хөдөлгөөнд илэрдэг.
Хандлага 2. Хүний тархины анализ – синтез үйл
ажиллгагаа үүсэн бий болж тогтворжиход ,түүний сэтгэл
хөдлөл - зоригийн хүрээ нарийсч илэрдэг.
Хандлага 3. Бодит зүйлийг хийж үзэх дүрсэлж үзэх
тусгалын хэлбэрээс аажмаар түүнийг хийсвэр –логикоор
ухаарч ойлгоход шилжихэд оршино.
Сэтгэцийн хөгжлийн үндсэн хандлагууд
19. LOGO
Хандлага 4. Бие хүний амьдрал ба үйл ажиллагааны
бүх тал аажмаар нарийн төвөгтэй болох ба оюун
ухаанжсанаар зан үйл ба авьъас чадварын чиг хандлага
төлөвшихөд хүргэх ба темпераментийн эерэг ,сөрөг талыг
ухамсарлах,тэдгээрийг бие хүнийг төгөлдөржүүлэхэд үр
ашигтай хэрэглэхэд энэ хандлага тодорхойлогдоно.
Хандлага 5. Бие хүний нийгмийн ба мэргэжлийн
хүрээлэнд төлөвшилийн процессийн төгсөх түүний дасан
зохицоход байж болох чиглэл шинж байдлын талаар
гэрчилнэ.
20. LOGO
Оросын сэтгэл судлаачдын бие хүнийг судлах
хандлагууд
Б.Г.Ананьевийн хандлага. Бие хүнийг
1. Биологийн төрөл болох
2. Бодгаль болох хүний онтогенез ба амьдралын зам
3. Хүн бие хүн болох
4. Хүн хүмүүн төрөлхтний нэгэн хэсэг гэсэн дөрвөн талаас авч үздэг.
К.А.Абульхановагийн хандлага Бие хүнийг амьдралын
замын субъект ба үйл ажиллагааны субъект болох талаас нь авч
үздэг. Түүний хөгжлийн сууринд идэвх санаачлага , хариуцлага
цаг хуваарилах чадвар, нийгмийн сэтгэлгээ зэрэг чанарууд орно.
21. LOGO
А.Н.Леонтьев ба А.В.Петровский нарын хандлага
энэ хандлагын дагуу сэтгэцийн ямар ч үзэгдлийг
тайлбарлахад бие хүн гадны бүхий үйлчлэл дотоод
нөхцөлөөр дамжих бүхэллэг систем учир түүний хүчээр
нийгмийн янз бүрийн хэмжигдэхүүний хэсгүүд ба
тогтвортой байдлыг ялган авч үзэх болно.
В.В.Мясищевийн хандлага Бие хүний цөм нь түүний
гадаад ертөнц ба өөртөө хандах хандлагын систем бөгөөд
хүний ухамсраар хүрээлэн буй бодит үнэнийг тусгах
тусгалын нөлөөн дор төлөвшдөг гэж үздэг.
22. LOGO
Цэргийн сэтгэл зүйчдийн хандлага энэ хандлагын дагуу
бие хүн гэдэг нь тодорхой бүлэг ,нийгмийн төлөөлөгч болох хүн
бөгөөд тодорхой үйл ажиллагааны төрлийг эрхэлдэг, хүрээлэн
буй орчинд хандах өөрийн хандлагыг ухамсарладаг нийгэм-
сэтгэлзүйн хувийн онцлогийг хадгалагч юм.
К.К.Платоновын хандлага Бие хүн хөдлөнги үйл
ажиллагааны бүтэц бөгөөд түүний элементүүд нь:
1. Чиг хандлага
2. Туршлага
3. Сэтгэцийн процессийн онцлог
4. Био сэтгэл зүйн шинж болно.
23. LOGO
Д.Н.Узнадзегийн хандлага Бие хүнийг бүхэллэг, оюун
санааны бүрдэл бөгөөд сэдэл ба үйл хөдлөл нь
ухамсарлагдаагүй байдалтай байж болно.
Д.ИФельдштейний хандлага Бие хүн социаль
хөгжлийн янз бүрийн шатыг дамжин онтогенезд үе
шаттайгаар хөгждөг. Ингэхдээ түүний төлөвшлийн
тэргүүлэх хүчин зүйл нь нийгмийн тустай үйл ажиллагаа
болно.
Өрнөдийн сэтгэл судлалд бие хүний гарал ба ойлголтын
талаар янз бүрийн хандлага байдаг.
24. LOGO
Социогенетик хандлага нь нийгмийн бүтэц
,нийгэмших арга хүрээлэн буй хүмүүст харьцаа хандлагаас
нь үүдэн бие хүний онцлогийг тайлбарлахыг хичээдэг.
Тийнхүү нийгэмшлийн онолын дагуу хүн биологийн
амьтан болон төрдөг бөгөөд зөвхөн амьдрал нийгмийн
нөхцөлийн нөлөөллийн ачаар бие хүн болдог.
Энэ хандлагын хүрээн дэх өөр нэгэн хандлага болох
сургахуйн онол нь бие хүний амьдрал, түүний хандлага
бол эзэмшсэн мэдлэг ба дадлын нийлбэр , батжуулсан
сургалтын үр дүн гэж үздэг/Э.Торндайк, Б.Скиннер зэрэг/.
25. LOGO
Дүрийн онол Нийгэм нь хүн бүрт түүний байр
суурийг тодорхойлох тогтвортой зан үйлийн арга үүргийн
цуглуулагыг өгдөг.Эдгээр дүрүүд бие хүний зан үйлийн
шинж байдалд түүний бусад хүмүүстэй харьцах хандлаганд
ул мөр үлдээдэг. /У.Доллард, К.Левин зэрэг/
Эцэст нь эдгээр онолууд бие хүний нийгмийн зан үйл
нь хязгаарлагдсан орчноос үүдэн хүн ямар нэгэн байдлаар
аргагүй зохицоход хүрдэг гэдгийг тайлбарлаж байна.
Ингэхдээ хүний амьдралын нийгэм түүхэн бодит нөхцөлийг
огт тооцдоггүй.
26. LOGO
Биогенетикийн хандлага. Бие хүний хөгжлийн үндэс бол
бие махбодын хөгжих биологийн процесс гэж үздэг .
Тийхүү С.Холл бие хүний хөгжил нь ан гөрөө хийх
түүж цуглуулах зэрэг нийгмийн хөгжлийн үе шатуудыг
жижигрүүлсэн байдлаар давтдаг гэж үздэг.
Хүний бие галибарын онцлогоор бие хүний хэв
шинжийг илэрхийлсэн биогенетикийн өөр нэгэн
хувилбарыг Э.Кречмер боловсруулсан.
Бие хүний тухай З.Фрейдийн тайлбарт биологизм
онцгой хурц гардаг бөгөөд бие хүний бүхий л зан үйл
хүний физиологийн үл ухамсарлагдах дур хүслээр
нөхцөлддөг гэж үздэг.
27. LOGO
Сэтгэц генетикийн хандлага биологи , орчны ач холбогдолын
алийг ч үгүйсгээгүй ,гэхдээ сэтгэцийн процессуудын хөгжлийг тэргүүн
зэрэгт дэвшүүлсэн байна.
Энэхүү хандлагын хүрээнд сэтгэц динамикийн чиг баримжааллын
төлөөлөгчид бие хүний зан үйлийг сэтгэлий
Хөдөлгөөн дур хүсэл ба сэтгэцийн бусад зүй зохисоос гадуурх
бүрэлдэхүүн хэсгүүдээр дамжуулан тайлбарладаг . /Э.Эриксон ба бусад/
Когнитив чиг баримжааллын төлөөлөгчид бие хүний сэтгэцийн
оюун ухаан –танин мэдэхүй хүрээний хөгжлийг авч үзэхийг эрхэмлэдэг
байна./Ж.Пиаже, Д.Келли , ба бусад/.
Персонолог чиг баримжааллын байр сууринд байгаа эрдэмтэд
анхаарлаа бие хүний хөгжил бүхэлд нь /Э.Шпрангер ,А.Маслоу/ хандуулж
байна.
28. LOGO
Бие хүний сэтгэл зүйн бүтэц
Байгалийн
орчин
Үйл ажиллагаа
Нийгмийн орчин
Бодгаль-сэтгэл зүйн
тал
Ертөнцийг үзэх үзлийн тал Нийгэм-сэтгэл зүйн тал
Сэтгэцийн процесс
Сэтгэцийн шинж
Сэтгэцийн байдал
Сэтгэл зүйн бүрдэл
Зан суртахууны төрх
Ертөнцийг үзэх үзэл
Ёс суртахууны төрх
Бусад хүмүүст
хандах хандлага
Нийгмийн дүр
Нийгмийн байр суурь
Нийгмийн тогтсон
хандлага
Бие хүн
29. LOGO
Бие хүний сэтгэл зүйн тал нь түүний сэтгэцийн процесс,
шинж , байдал ба бүрдлийн онцлогийг тусгадаг .
Сэтгэцийн процессууд- бие хүнээс хүрээлэн буй бодит
байдлын ухамсарлал ба анхдагч тусгал болох сэтгэцийн
үзэгдлүүд юм.
Сэтгэцийн шинж -бие хүний нилээд тогтвортой байнгад
илэрдэг зан үйл ба үйл ажиллагааны тодорхой төвшинг
илэрхийлэх онцлог. Бие хүний шинжийг дараах байдлаар
ялгадаг : чиг хандлага, темперамент, зан төлөв ба авъяас.
Сэтгэцийн байдал –бие хүний сэтгэцийн тухайн цаг мөч
бүр дэх ажиллах чадварын төвшин ба ажиллагааны чанар
болно.
30. LOGO
Сэтгэцийн бүрдэл - хүнээс амьдралын ба мэргэжлийн
туршлага олж авах процесст төлөвших сэтгэцийн үзэгдэл бөгөөд
түүний агуулганд мэдлэг, дадал ба чадварын онцгой хослол ордог .
Бие хүний ертөнцийг үзэх үзлийн тал нь нийгэмд зохих
байраа эзлэх боломж олгох олон нийтийн ач холбогдол бүхий
чанар ба онцлогийг тусгадаг.
Бие хүний ертөнцийг үзэх үзэл – ухамсар, амьдралын
тодорхой зорилго ба сонирхол, хандлага, байр суурь хэлбэрээр
хадгалагдан хуимтлагдсан ба түүний дотоод баялаг болсон тогтож
бий болсон систем болно.
Бие хүний зан суртахууны төрх – нийгэм дэх зан үйл,
үйлдлийг тодорхойлогч ба түүнд хатуу тогтсон хэвшлийг тусгагч
зан суртахууны талаар төсөөллийн систем юм.
31. LOGO
Бие хүний нийгэм сэтгэл зүйн тал нь нийгэмд тодорхой үүрэг
гүйцэтгэх, бусад хүмүүс дунд тодорхой байр суурь эзлэх боломж олгож ,
бие хүний үндэс чанар ба шинж байдлыг тусгадаг .
Бусад хүмүүст хандах хандлага-бие хүний зан үйлийн харилцаанд
ба бусад хүмүүстэй харилцан үйлдэхэд тусгагч, хувийн ба нийгэм-сэтгэл
зүйн илрэлийн цогц юм.
Бие хүний /нийгмийн/ дүр –бусад хүмүүсийн зүгээс тодорхой нэр
хүнд ба итгэлийг байлдан дагуулах боломж олгогч хувийн ба нийгэм сэтгэл
зүйн онцлогоор нөхцөлдөгч бие хүний зан үйлийн ердийн арга юм.
Бие хүний /нийгмийн / тогтсон хандлага нь бусад хүмүүст болон
нийгэмд хандах сэтгэл санаа юм.
Бие хүний /нийгмийн / байх суурь нь бусад хүмүүстэй харьцах
харьцаандаа хэрэгжүүлэн хамгаалдаг бие хүний үзэл бодол, итгэл
үнэмшил ба төсөөлөл юм.
32. LOGO
Бие хүний чиг хандлага
Чиг хандлага
Бие хүн
Е
Р
Т
Ө
Н
Ц
И
Й
Г
Ү
З
Э
Х
Ү
З
Э
Л
С
Э
Д
Л
Ү
Ү
Д
Т
О
Г
Т
С
О
Н
Х
А
Н
Д
Л
А
Г
А
Х
Э
Р
Э
Г
Ц
Э
Э
З
О
Р
И
Л
Г
О
33. LOGO
Хүн – нийгмийн орчинтойгоо салшгүй холбоотой нийгмийн
амьтан бөгөөд түүнгүйгээр оршин тогтнож чадахгүй. Тэр нь
өөрийн зорилго чиглэлтэй үйл ажиллагааны үр дүнд нийгмээс
бүх хэрэгцээтэй зүйлээ авдаг, ингэхдээ тодорхой зорилго ба
үүрэг зорилтыг удирдлага болгодог.
Хүний үйл ажиллагаа, нийгэм дэх түүний зан үйл ямагт
субъектив байдлаар тодорхойлогдож түүний хэрэгцээгээ хангах
байдлаар илэрдэг.
Мөн амьдрал ба хүмүүжлийн процесст тогтож бий болсон
бие хүнд байх шинж чанар, өөрөөр хэлбэл нийгэмд бүхэлд нь ба
өөрийн үйл ажиллагаанд хандах өвөрмөц хандлага тухайн
нийгмийн орчин дахь зан үйл илэрдэг
34. LOGO
Чиг хандлага нь чухамдаа бие хүний дээр дурьдсан олон
онцлогийн цомхон байдлийн илрэл. Түүний зан үйл ба
үйлдлийн үндсэн утга учир түүнд төвлөрч байдаг.
Бие хүний чиг хадлага - бол түүний сэтгэцийн шинж
бөгөөд хэрэгцээ, сэдэл ертөнцийг үзэх үзэл тогтсон хандлага ба
амьдралын зорилго үйл ажиллагаанд илэрдэг.
Бие хүний хэрэгцээ - ямар нэгэн гачигдлыг амсаж үзэх
явдал юм.
Бие хүний сэдэл - хэрэгцээтэй холбоотойгоор тодорхой
үйл ажиллагаанд өдөөн оруулах дотоод хүчин зүйл юм.
35. LOGO
Тогтсон хандлага нь тодорхой үйл ажиллагааг үр бүтээлтэй
биелүүлэх боломж олгох бэлэн байдал бөгөөд үйл ажиллагааны
чанарт чухал ач холбогдолтой асуудал .Тэдгээрийн үндсэн
үүрэг . Үйл ажиллагаа явагдах тогтвортой шинж байдлыг
тодорхойлох .
Бие хүнийг шийдвэр гаргах ба стандарт нөхцөл байдал дахь үйл
ажиллагааны явцыг зориуд хянах шаардлагаас чөлөөлөх.
Зорилго - бие хүнд ихээхэн ач холбогдол бүхий юмс ,
үзэгдэл үүрэг, зорилт, объект бөгөөд үүнд хүрэх ба эзэмших нь
түүний амьдрал, үйл ажиллагааны гол утга учир болно.
Зорилго нь бие хүний хэрэгцээг хэрэгжүүлэх, үйл
ажиллагааны эцсийн үр дүн байдлаар гарч ирдэг.
36. LOGO
Ертөнцийг үзэх үзэл - ухамсарт нь амьдралын тодорхой
дотоод баялаг ба нийгэм хүмүүсийн харьцаа байгальд хандах
шинжлэх ухааны үзэл бодол итгэл үнэмшлийн тогтож бий
болсон систем болно.
Бие хүний тогтсон хандлага - алив нэгэн үйл ажиллагааг
хэрэгжүүлэх эсвэл өөрийн хувийн идэвхийг зогсоон саатуулах
дотоод хөг болно.
37. LOGO
Бие хүний хэрэгцээний бүтэц ба онцлог
Бие хүний хэрэгцээ
Материаллаг Оюуны санааны
Нийгмийн
Хэрэгцээний онцлог
1. Тодорхой агуулгатай
2. Өвөрмөц шинж бүхий сэтгэлийн хөдөлгөөний байдал
дагалдан тухайн хэрэгцээг ухамсарлах
3. Хэрэгцээг хангахад өдөөгч сэтгэл хөдлөл-зоригийн байдал
4. Хэрэгцээг хангасны дараа эдгээр байдал сулрах эсвэл бүрмөсөн алга болох
5. Хэрэгцээний эх үндсэнд байгаа гачигдал өөрийн талаар мэдээлэхэд
давтагдан үүсэх
38. LOGO
Амьд бие махбод бүрд амьдрахын тулд гадаад орчны
тодорхой нөхцөл ба хэрэгсэл хэрэгтэй . Хүн бусад амьд амьтдын
адил оршин тогтнохын тулд тодорхой орчин ба нөхцөл дэх үйл
ажиллагаа хэрэгтэй байдаг. Тэрээр гадаад ертөнцтэй, бусад
хүмүүстэй харилцахад хүнс, ном, зугаа цэнгэл зэрэгтэй байх
ёстой.
Хэрэгцээ - бие хүн ямар нэгэн зүйлд гачигдал амсах явдал
юм. Хүний хэрэгцээ амьтдынхаас ямар нэгэн хэмжээгээр
тогтвортой, хязгаарлагдмал, голчлон биологийн гачигдлаас
ялгаатай бөгөөд түүний амьдралын туршид цаг ямагт
өөрчлөгдөх ба олширсоор байдаг. Хүний нийгэм өөрийн
гишүүдэд урьд байгаагүй шинэ шинэ хэрэгцээг бий болгосоор
байдаг.
39. LOGO
Хэрэгцээний энэхүү байнгын шинэчлэлд нийгмийн
үйлдвэрлэл багагүй үүрэг гүйцэтгэдэг: Хэрэглээний улам бүр
шинэ шинэ юмс хийж бүтээснээр хүмүүсийн амьдралд шинэ
хэрэгцээг үүсгэдэг.
Хэрэгцээний өвөрмөц онцлог :
а) хүмүүсийн эзэмших гэж эрмэлзсэн юмс, эсвэл хүнд
ханамжтай сэтгэлийг төрүүлэх ёстой ямар нэгэн үйл ажиллагаа
/жишээ нь, тодорхой ажил, тоглоом гэх мэт/ –тай хэрэгцээний
тодорхой агуулга гол төлөв холбоотой;
40. LOGO
б) өвөрмөц шинж байдал бүхий сэтгэлийн хөдөлгөөний
доголдсон тухайн хэрэгцээг их буюу багаар тодорхой
ухамсарлах /тухайн хэрэгцээтэй холбоотой объектийн сэтгэл
татам байдал, тааламжгүй гэх мэт/;
в) хэрэгцээг хангах арга замыг эрж хайхад чиглүүлэх сулавтар ч
ухаарал хол төлөв байдаг боловч сэтгэл хөдлөл-зоригийн байдал
ямагт байдаг;
г) сулрал заримдаа бүрмөсөн алга болох ба урьд нь хэрэгцээгээ
хангасан зарим тохиолдолд тэдгээр нь огт эсрэг байдал болж
хувирна /жишээ нь, хэтэрхий их цадсан үед хоол харахад
дургүй хүрэх мэдрэмж үүсдэг/;
41. LOGO
д) давтан үүсэх хэрэгцээ нь түүний эх үүсвэр байсан гачигдал
дахин сэргэх үед гарна.
Хүний хэрэгцээ олон янз. Тэдгээрийг материалаг /хувцас,
хоол хүнс, дулаан, байр орон гэх мэт/ ,оюуны санааны хэрэгцээ
гэж ялгана.
Оюуны санааны хэрэгцээ нь хүний оршин тогтох
нийгэмтэй холбоотой үйл ажиллагаа, хөдөлмөр, бие биетэйгээ
харилцах, мэдлэг олж авах, шинжлэх ухааныг судлах, урлагийг
бүтээх гэх мэт болно.
42. LOGO
Сэдлийн сэтгэл зүйн тодорхойлолт
Хүчээр нь Агуулгаар нь
Хүчтэй
Сул
Доод Дээд
Биологийн Нийгмийн
Сэдлүүд
Ажиллагаанд орохын өмнөх
цомтгол
Симпатик тогтолцооны хөөрөл Сэтгэлийн догдлолын
ихсэлт
Ноёлох сэдэлжүүлэлтийн хөөрөл Сэдэлжүүлэлтийн нейроны механизм
Сэтгэцийн үйл
ажиллагааны тогтолцоо
Төрлүүд
Физиологийн үндэс
43. LOGO
Сэдэл - бие хүний хэрэгцээтэй холбоотой дотоод хүч
бөгөөд тодорхой үйл ажиллагаанд түүнийг өдөөж байдаг.
Сэдэл бол ухамсарлагдаж, ухаарагдаж, мэдрэгдсэн хэрэгцээ
юм.
Сэдэл олон янз байдаг. Гэхдээ тэднийг ихэвчлэн доод
/биологийн/ ба дээд /нийгмийн/ гэж хуваадаг. Биологийн
сэдлүүд нь хүний физиологийн хэрэгцээг тусгадаг дур хүсэл
юм.
Нийгмийн сэдлүүд - бие хүний сонирхол, шүтээн, итгэл
үнэмшил бөгөөд амьдралд ихээхэн ач холбогдол бүхий үүрэг
гүйцэтгэдэг.
44. LOGO
Сэдлийн физологи үндэс. Хэрэгцээ нь сэдэл болон
өсөхдөө төв мэдрэлийн тогтолцоо болон бие махбодын бусад
нөөц хүч боломжийг идэвхжүүлдэг.
Сэдэлжүүлэлт нь юуны өмнө афферент нэгдэл болон үйлдлийн
дүнгийн акцекторын тохирох үйл ажиллагааг идэвхжүүлдэг.
Ажиллагаанд орохын өмнөх цомтгол- функциональ
системийн онцгой байдлыг сэдэлт бий болгодог бөгөөд зохих
үйл ажиллагааг гүйцэтгэхэд бие организмын бэлхэн байдлыг
хангадаг.
Түүний нөлөөгөөр симпатик мэдрэлийн тогтолцооны
идэвх дээшлэн /хөөрөл үүссэний үр дүнд/ вегетатив хариу
үйлдэл хүчтэй болж хүний организмын эрэл хайгуулын идэвх
өснө.
45. LOGO
Үүнээс гадна субьектив сэтгэлийн хөдөлгөөний догдлол
үүсдэг бөгөөд зохих хэрэгцээг хангах хүртэл тэдгээр нь голдуу
сөрөг өнгө аястай байдаг.
Дээр дурьдсан зүйл хүссэндээ хүрэхэд ая таатай нөхцлийг бий
болгодог.
Хэрэгцээний олон хувилбар хүнийг янз бүрийн үйлдэлд
өдөөж нэг цаг үед зэрэгцэн орших нь цөөнгүй. Ийм учраас
хэрэгтэй үйлдлээ хийхэд ноёлогч сэдэлтийн хөөрөл үүрэг
гүйцэтгэдэг.
46. LOGO
А.А.Ухтомскийн томъёолсон ноёлох зарчмын дагуу
тухайн цаг мөч бүрт илүү чухал хэрэгцээний сэдэлт ноёлж
байдаг бөгөөд тодорхой чиглэлтэй зан үйлийг өдөөх хөөрөл
хэрэгцээг хангах хүртэл хадгалагдсаар байна.
Түүнээс гадна сэдэлийн тархины гадар доорх төвийн
хөөрөл үүсэнгүүтээ хямралт төвшин хүртэл хуримтлагдах
бөгөөд түүний дараа эд эсэд тодорхой цэнэгүүдийг түгээж
эхлэх ба хэрэгцээ хангагдтал идэвхээ хадгалдаг.
Үүнд л сэдлийн нейроны механизм илэрдэг.
47. LOGO
Бие хүний сонирхлын сэтгэл зүйн
шинж байдал
1. Үйлдэлтэй
2. Үйлдэлтэй бус
3. Тогтвортой
4. Тогтвогүй
5. Шууд
6. Дам
7. Гүнзгий
8. Өнгөц
9. Хүчтэй
10. Сул
11. Идэвхтэй
12. Идэвхгүй
1. Зөвхөн танин мэдэхүйн
процессуудын төдий бус мөн янз
бүрийн үйл ажиллагааны салбарт
хүний бүтээлч хүчний өдөөн
идэвхжүүлэгч
2. Үйл ажиллагааны зорилго ба
ажилбарыг хэвийнхээс илүү их
тодорхой болох
3. Хүний мэдлэгийг тухайн тусгай
салбарт өргөжүүлэх ба
гүнзгийрүүлэх
4. Зохих үйл ажиллагааг удаан
хугацаагаар эрхлэхэд өдөөгч сэтгэл
хөдлөлийн өвөрмөц ханамж
Сонирхол
Сонирхол
48. LOGO
Хэрэгцээ хүнд 2 янзаар мэдрэгддэг. Нэг талаас
хойшлуулшгүйгээр хангагдахыг шаардах өвөрмөц сэтгэл
догдлол бүхий бодитой гачигдал, нөгөө талаас ямар нэгэн
төсөөллийн хэлбэрээр хэрэгцээний ухамсарлах. Ингэж
ухамсарлах нь сонирхол төлөвших бие хүний сэдлийн чанарын
онцлог нөхцөл мөн.
Сонирхол – бие хүнийг хүрээлэн буй амьдралын тодорхой
үзэгдлийг танин мэдэхэд тусгайлан чиглэгдсэнийг илэрхийлэх
ба үйл ажиллагааны тодорхой төрөлд их эсвэл багаар байнгын
авъяас чадварыг тодорхойлогч сэдлүүд болно.
49. LOGO
Сонирхол нь хүний өөрийн мэдлэгийг өргөтгөн
дэлгэрүүлэх бие хүний амьдралын бүх тал, үйл ажиллагааны
бүх төрлүүдийг хамарсан олон янзын байж болно.
Юуны өмнө янз бүрийн мэдлэгийн болон үйл ажиллагааны
салбарт тэдгээр нь агуулгаараа ялгагддаг: матеататик, хими,
түүх, уран зохиолыг сонирхох, техник зохион бүтээх, шинжлэх
ухааны, хөгжмийн, олон нийтийн амьдрал, нийгмийн гэх зэрэг
сонирхлууд.
Үүнээс гадна схем дээр үзүүлсэн сэтгэл зүйн шинж
байдлаас шалтгаалан сонирхлын төрлүүдийг хуваадаг бөгөөд
дэлгэрэнгүй тайлбарлалт шаардлагагүй.
50. LOGO
Хүнд сонирхол үүсгэгч объектуудын тоо /юмс, үзэгдэл, үйл
ажиллагааны төрлүүд/ бие хүний олон талт хөгжил ба оюуны
баялгийг гол төлөв үзүүлэгч сонирхлын хүрээ багтаамжийг
тодорхойлдог.
Гэвч олон сонирхлоос бие хүний дур хүслийг илүү их
татаж гол сонирхлыг ялганх эсвэл түүний үйл ажиллагааны
төрөл дэхь тэргүүлэх сонирхлыг ялган авч үзэх ёстой:
хөдөлмөрийн сургалтын, эрдэм шинжилгээний, нийгмийн,
чөлөөт цагийн гэх мэт.
51. LOGO
Сонирхлын онцлогууд:
а) үйл ажиллагааны янз бүрийн салбар дахь хүний танин мэдэх процесс
төдийгүй мөн бүтээлч өдөөгч хүчний идэвхжүүлэлт;
б) үйл ажиллагааны зорилго ба ажилбарыг ердийнхээс илүү тодорхой
болгодог;
в) тухайн тусгай салбарт хүний мэдлэгийг өргөжүүлэх ба гүнзгийрүүлэх,
түүнд тохирох практик дадал ба чадварыг хөгжүүлэх;
г) тохирох үйл ажиллагааг удаан хугацаагаар эрхлэхэд өдөөгч, сэтгэл
хөдлөлийн өвөрмөц ханамж таашаал.
Сонирхол чиглэлтэй төлөвших ёстой. Үүний тулд юуны өмнө, бие
хүний үйл ажиллагаанд чухал шаардлагатай объектийг танин тэдэх ба
мэдлэг олж авахын тулд сонирхлын объектоос авч байгаа мэдээллийн
ач холбогдлыг харуулах шаардлагатай
52. LOGO
Бие хүний тухай товч ухагдахуун
Бие хүн бол нэг талаас ухамсартай,хэл яриатай,байгаль
орчныг танин мэдэж,түүнийг идэвхтэй хувьсган өөрчлөх
чадвартай биологийн амьтан юм.
Ийм учраас дээд зэргийн зохион байгуулалттай амьтны
хувьд хүн хөл дээрээ цэх шулуун явж ертөнцийг танин мэдэж
түүнийг хувьсган өөрчлөх хэрэглүүр болсон өндөр хөгжилтэй
гар болон тархитай,бие махбодийн тодорхой зохион
байгуулалт,нарийн бүтэцтэй амьтан юм.
Нөгөө талаас хүн нь нийгмийн харилцаа,хамтын хөдөлмөр
нь хүний биологийн шинж чанар, биологийн бүтцийг хувьсган
өөрчилж хөгжүүлсэн юм.
53. LOGO
Сэтгэл судлалын ухаанд хүн,бие хүн,хувь хүн гэсэн гурван
үндсэн ухагдахуун буюу нэр томьёо хэрэглэгддэг. Эдгээр нь
үндсэндээ цөм хүний тухай өгүүлэх боловч тус тусдаа харилцан
ялгаатай өөр өөр ухагдахууны агуулгыг илэрхийлж байдаг.
Бие хүн нь нийгэм,түүхийн бүтээгдэхүүн бөгөөд бие хүний
тухай өгүүлэхэд түүний биологийн болон төрөлхийн шинжүүд
хийсвэрлэгдэн ойлгогддог юм.
Бие хүн бол нийгмийн доторх хүн,түүхт процессын обьект
,субьект нь юм. Бие хүн гэдэг тодорхойлолтод хүний нийгмийн
бүх шинж чанарууд агуулагдана.
54. LOGO
К.Маркс’’ хүний мөн чанар нь тухайлсан тодорхой нэг хувь
хүнд байдаг хийсвэр зүйл биш юм. Бие хүн нь өөрийн
үнэхээрийн байдлаар нийгмийн бүхий л харилцааны
цогцолбор юм’’ гэжээ.
Зөвлөлтийн нэрт сэтгэл зүйч А. И. Леонтьев бие хүн бол
нийгэм түүхийн хожмын бүтээгдэхүүн, хүний нийгэм
залгамжлалын бүтээгдэхүүн юм гэж бичсэн байна.
Тийм учраас товчоор хэлбэл, бие хүн нь нийгэм түүхийн
ба нийгэм залгамжлалын харьцангуй хожмын бүтээгдэхүүн
юм. Нийгэм түүхээс гадуур орших бие хүн байдаггүй. Бие
хүний төлөвшил, хөгжилт нь тухайн нийгмийн нийгэм - эдийн
засгийн нөхцлөөр тодорхойлогдоно.
55. LOGO
Тухайн нийгэмд амьдарч нийгмийн харилцаа болон
материаллаг үйлдвэрлэлд идэвхтэй оролцогч тодорхой түүхт
хүнийг бие хүн гэж нэрлэнэ. Тийм учраас жижиг хүүхэд
болон сэтгэл мэдрэлийн өвчтэй хүнийг бие хүн гэж үзэхгүй.
Хувь хүн гэдэг ухагдахууны агуулга нь бие хүнээс үлэмж
явцуу бөгөөд хүн нэг бүрийн амьдралын өвөрмөц,давтагдашгүй
онцлог чанаруудын нийлбэрийг илэрхйилсэн байдаг. Хувь хүн
нь юуны түрүүнд удамшлын бүтээгдэхүүн,биологийн эволюци
хөгжлийн бүтээгдэхүүн юм.
56. LOGO
Хувь хүн нь амьдралын хөгжлийн эртний шатанд үүсэж
буй болдог тодорхой субьектын бүхэл бүтэн
чанар,онцлогуудыг илэрхийлсэн ухагдахуун юм.
Тийм учраас хүний амьдралын бие биедээ давтагдашгүй
онцлог шинжүүдийг илэрхийлсэн биологи сэтгэл зүйн
өвөрмөц онцлог бүхий тодорхой нэг хүнийг хувь хүн гэнэ.
Хувь хүн нь сэтгэл зүйн өвөрмөц давтагдашгүй онцлогоор
бие биенээсээ харилцан ялгаатай байдаг.
57. LOGO
Бие хүнийг тодорхойлох сэтгэл зүйн үндсэн онцлог
шинж байдаг. Үүнд Нэгдүгээрт, бие хүний тогтвортой шинж.
Ямар ч нөхцөлд бие хүний дотоод агуулга нь түүний
сэтгэцийн бүрдлийн харьцангуй тогтвортой чанараар
илэрхийлэгдэж байдаг.
Хоёрдугаарт,бие хүний шинж чанаруудын нэгдэл. Бие
хүний сэтгэцийн процесс,сэтгэцийн шинжүүд нь хоорондоо
нягт харилцан холбоотой хөгжиж байдгаараа тодорхой бие
хүнийг бүрэлдүүлж байдаг юм.
58. LOGO
Тийм учраас бие хүнийг төлөвшүүлэн хөгжүүлэх процесс
нь сургалт хүмүүжлийн иж бүрэн ажлын үр дүн юм.
Гуравдугаарт, бие хүний идэвхт чанар.
Хүрээлэн байгаа орчин болон хүн өөрийн хувийн төрөлх
чанараа танин мэдэж, тэдгээрийг хувьсган өөрчлөхөд
чиглэгдсэн олон янзын олон талт үйл ажиллагаагаар бие хүний
идэвхтэй чанар илэрхйилэгдэж байдаг байна.
59. LOGO
Бие хүний нийгмийн шинж чанар,
түүнийг төлөвшүүлэх нь
Хүн нь нийгмийн бүтээгдэхүүн болохын зэрэгцээгээр
байгалийн буюу биологийн бүтээгдэхүүн юм. Тийм учраас бие хүн
нь өөрийн төрөлхийн шинжээр нийгмийн чанарыг илэрхийлэхийн
хамт өөрийн бие махбодийн бүтцээр биологийн онцлог шинжийг
агуулуж байдаг юм.
Бие хүнийг төлөвшүүлэхэд биологийн болон нийгмийн
факторууд хэрхэн нөлөөлдөг,өөрөөр хэлбэл, бие хүний хөгжилд нэг
талаас хүний биологийн буюу төрөлхийн шинжүүд болон
амьдралын явцад нөлөөлөх нийгмийн хүчин зүйлүүдийн харилцан
холбоо,харилцан үйлдлийн харьцаа ямар байдалтай байдгийг товч
авч үзье.
60. LOGO
Бие хүний төрөлх чанар,түүний сэтгэл зүйн хувийн онцлог
чанарууд зан төлөв, темперамент, авьяас билэг нь төрөлхийн
удамшлаар дамжин олгогддог уу эсвэл тэдгээр нь хүний
амьдрал, үйл ажиллагааны гадаад нөхцөл, сургалт, хүмүүжлийг
ажлын нөлөөгөөр төлөвшин тогтдог уу гэсэн асуулт тавигдаж
болох юм.
Хөрөнгөтний сэтгэл зүйчид хүний сэтгэц нь биологийн
үүднээс өмнөх үеэс дараачийн үр удамд дамжин удамшигдаж
байдаг зүйл гэж тодорхойлдог байна
61. LOGO
Тийм учраас тэд бие хүний сэтгэцийн бүх онцлогууд нь
төрөлхөөс хүнд заяагдсан байдаг тул хүн төрөхдөө түүний зан
төлөв, оюун ухаан,ёс суртахууны чанарууд нь бэлэн хэлбэрээр
төлөвшигдсөн байдаг гэж батлахыг эрмэлздэг байна.
Марксист-Ленинист философи сэтгэл судлалын шинжлэх
ухаан нь бие хүний хөгжилт түүний нийгмийн шинж чанарыг
шинжлэх ухааны үүднээс үнэн зөв тайлбарладаг юм. Хүн бүр
нь нийгмийн амьдрал,үйл ажиллагааны явцад ямагт бие
биетэйгээ тодорхой харьцаанд оршино.
62. LOGO
Нийгмийн энэхүү харилцаа нь бие хүнийг төлөвшүүлэн
хөгжүүлдэг байна. Нийгмийн тодорхой харьцаанд хүмүүс
нийгмийн дагаж биелүүлэх хэв журам,ёс зүй,зан заншил,хэм
хэмжээг хэлбэрэлтгүй мөрдөж өөртөө тэдгээрийг аажмаар
төлөвшүүлдэг юм.
63. LOGO
Тийм учраас бие хүний сэтгэцийн онцлог нь түүний
эзэлж байгаа байр сууриар тодорхойлогддог байна. К.Маркс
нийгэмд хүний эзлэх байр суурийг тодорхойлж хэлэхдээ
нийгмийн ахуй нь бие хүний шинж болон бие хүнийг өөрийг
нь төлөвшүүлдэг гэсэн байна.
Ийм учраас бие хүний мөн чанар нь өөрийнхөө
шинжээр нийгмийн шинж чанар,бүтээлч идэвхийг
хөгжүүлэхийн эх булаг нь түүнийг хүрээлэн байгаа
нийгмийн ахуй,нийгмийн орчин юм. Бие хүний хөгжлийн
бүхий л процесс нь чухамдаа нийгмийн туршлагыг эзэмших
явдал юм.
64. LOGO
Сургалт хүмүүжлийн ажлын явц болон хүмүүс нь бусад
хүмүүстэйгээ харьцах явцад ёс суртахууны чанарууд,зан
төлөв,эр зориг сонирхол,хэрэгцээ,авьяас билэг зэрэг бие хүний
онцлог шинжүүд төлөвшин бүрэлдэнэ.
Хүн нь нийгмийн бүтээгдэхүүн болохын зэрэгцээгээр
байгалийн бүтээгдэхүүн гэдгийг бид дээр цухас дурдсан
билээ.Хүний биологийн буюу байгалийн төрөлх шинжийг
үгүйсгэж болохгүй.
’’Хүн бол байгалийн шууд бүтээгдэхүүн юм. Байгалийн
бүтээгдэхүүний хувьд ч мөн амьд байгалийн хувьд ч хүн нь
байгалийн хүчээр бүтээгдсэн юм’’ гэж К. Маркс тодорхойлсон
байна.
65. LOGO
Хүний сэтгэцийн онцлог нь түүний тархи ба мэдрэлийн
тогтолцооны хөгжилт дээр тулгуурлаж хөгждөг юм. Өөрөөр
хэлбэл,хүний сэтгэцийг хөгжүүлэхэд түүний тархи ба
мэдрэлийн тогтолцоо зайлшгүй нөлөөлнө.
Ийм учраас хүний төрөлхийн онцлог нь түүний
сэтгэцийг хөгжүүлэх урьдчилсан зайлшгүй нөхцөл боловч
тэр нь хүний зан төлөв,авьяас билэг,сонирхол, хэрэгцээ,үзэл
итгэлийг урьдчилан тодорхойлж чадахгүй.
66. LOGO
Хүний сэтгэцийн нэг ч онцлог чанар төрөлхөөс
заяагдсан байдаггүй юм. Тархи нь биологийн бүхэл бүтэн
бүтэцтэй бие боловч тэр нь зөвхөн бие хүний шинж чанар
илрэн гарах урьдчилсан нөхцөлийг буй болгодог юм. Ийм
учраас бие хүний бүхий л шинж чанар нь хүний нийгмийн
ахуйн бүтээгдэхүүн юм. Хүний нийгмийн хүрээнээс гадуур
хөгжсөн тархи нь хэзээ ч бие хүнийг төлөвшүүлэхэд
нөлөөлөхгүй. Жишээ нь 1920 онд Энэтхэгт чонын үүрнээс
6,7 настай хоёр охиныг олжээ.Хүний гарт ороод тэр дорхноо
бага нь нас барж том /түүний г Кармала гэж нэрлэдэг
байсан/ 10 гаруй жил амьдарсан байна.
67. LOGO
Мөн хэдэн жилийн дараа Энэтхэгт нэг эрэгтэй хүүхдийг чонын
сүргээс, Африкт хоёр эрэгтэй хүүхдийг сармагчны сүргээс тус
тус олсон байна.
Эдгээр хүүхдийн аль аль нь босоо зогсож чадахгүй зөвхөн
дөрвөн хөллөж явах,мод өөд авирч асах,түүхий мах, жимс
идэх,хувцас өмсөхгүй,шалан дээр нүцгэн унтах, улих зэргээр
зэрлэг амьтны байдлаар амьдарч байгаад нас барсан байна.
Тийм учраас хүний мэдрэлийн тогтолцоо нь хүнээс байгаль
ертөнцийг танин мэдэх урьдчилсан нөхцөлийг бүрдүүлэх
төдийхнөөр бие хүн төлөвшихэд нөлөөлдөг бөгөөд харин бие
хүн төлөвших процесс нь нийгмийн амьдралын тодорхой
нөхцөлд сургалт хүмүүжлийн ажлын үр дүнд явагддаг идэвхтэй
үйл ажиллагаа юм.
68. LOGO
Бие хүний төлөвшил нь нийгмийн байгууллын шинж
чанараас шууд хамаардаг байна. Хүн хүнээ дарлан мөлжих
зарчим дээр үндэслэсэн ангит нийгмийн нийтлэг
төлөөлөгчдийн оюун санаа нь социалист нийгмийн хүний оюун
санааны хөгжлөөс эрс ялгаатай. Капиталист нийгэмд хүмүүс нь
дарлагч дарлагдагч гэсэн эсрэг тэсрэг хоёр бүлэгт хуваагдсанаас
болж хүмүүсийн хооронд эвлэршгүй зөрчилтэй харьцаа
тогтоно. Ийм нийгэмд бие хүнийг эрх нөлөөтэйгөөр хөгжүүлэх
боломж огт байдаггүй. Гагцхүү социализм,коммунизмын үед
бие хүнийг бүх талаар нь өв тэгш хөгжүүлэх боломж бүрэн
дүүрэн хангагдсан байна. Шинэ нийгмийн байгуулал нь бүх
талын өв тэгш хөгжилтэй шинэ бие хүнийг төлөвшүүлэн
хөгжүүлнэ.
69. LOGO
Хүн өмнөөө тавьсан зорилго чиглэлтэй юманд тэмүүлэл
эрмэлзлэлтэй,ажил үйлст татагдан орох тодорхой сэдэлтэй
байх нь бие хүний чухал шинж мөн. Идэвхт чанар нь хүний үйл
ажиллагаа болон хүрээлэн байгаа орчинтой харьцах явцад
илэрч гардаг юм.
Хүн өөртөө ямар нэгэн тодорхой чиг зорилготой байж
тэрхүү зорилгодоо хүрэхэд түүнд юу нөлөөлж байна вэ? гэвэл
юуны өмнө хүнийг тийнхүү чиглэл зорилгоо биелүүлэх
идэвхтэй үйл ажиллагаанд татан оруулж байгаа зүйл нь хүний
хэрэгцээ юм.
Бие хүний чиг зорилго
70. LOGO
Хүн өөртөө амьдралын чухал шаардлагатай бөгөөд
өөрийн гачигдаж дутагдаж байгаа зүйлийг ухамсарлан
ойлгож түүнд сэтгэл санаагаар татагдан тэрхүү шаардлагат
зүйлийг хангахын тулд идэвхтэй үйл ажиллагаанд орохыг
хэрэгцээ гэнэ.
Бие хүний идэвхт чанар нь хэрэгцээг хангахад
чиглэгддэг юм. Хүний энэхүү хэрэгцээ нь түүний оршин
амьдрахын үндэс болдог. Амьдрахын тулд хүн хоол унд
идэж,уух,унтаж амрах, орон байр,хувцас хунар хэрэглэх
шаардлагатай байдаг. Энэ бүхэн нь хүний төрөлхийн
хэрэгцээ юм. Хүний энэхүү хэрэгцээ нь амьтны биологийн
хэрэгцээнээс үндсээрээ ялгаатай юм.
71. LOGO
Хүний хэрэгцээгээ хангах арга нь нийгмийн шинж
чанартай байдаг өөрөөр хэлбэл,хүний хэрэгцээгээ хангах
асуудал нь түүний амьдран байгаа нийгэм болон нийгмийн
сургалт хүмүүжлийн агуулгаас шалтгаална.
Жишээ нь: амьтан орон байрны хэрэгцээгээ байгалийн
бэлэн зүйлээр хангадаг бол хүн байшин барилга босгож гэр
орон сууц барьж өөрийн хэрэгцээг хангадаг юм.
’’Түүхий махыг хумс,шүдээрээ зулгааж өлсгөлөнгөөс
гарахаас чанасан махыг хутга сэрээний тусламжтайгаар идэж
өлсгөлөнгөөс гарах нь огт өөр юм’’ гэж К. Маркс тодорхойлсон
байна.
72. LOGO
Хүний төрөлхийн хэрэгцээнээс гадна хүнд оюун санааны
буюу нийгмийн хэрэгцээ гэж байна. Хүний оюун санааны буюу
нийгмийн хэрэгцээ нь мэдлэг эзэмших, бусад хүмүүстэй хэл
яриагаар харьцах, нийгмийн амьдралд идэвхтэй оролцох,
эрүүл ахуй, соёлын хэрэгцээт (ном сонин унших, радио
телевиз сонсох ) зүйлээ хангах хэлбэрээр илэрч гардаг юм.
Хөдөлмөрлөх хэрэгцээ бол хүний хамгийн чухал бөгөөд хүнд
ихээхэн ач холбогдолтой хэрэгцээ юм. Хүний хэрэгцээ нь
хүний нийгмийн нийгэм түүхийн бүтээгдэхүүн юм. Хүний
хэрэгцээ нь янз бүрийн эрин үед,янз бүрийн нийгмийн
байгууллын нөхцөлд өөр өөр байдаг онцлогтой.
Хүмүүсийн төрөлхийн буюу оюун санааны хэрэгцээ нь хүн
төрөлхтөний түүхт хөгжлийн явцад үүсэж хөгжиж цаашид улам
улам нарийсан боловсронгуй болж хөгжиж ирсэн түүхтэй.
73. LOGO
Хүний танин мэдэх хэрэгцээ нь сонирхлоор илэрч
гардаг байна. Эерэг сэтгэлийн хөдөлгөөн дээр үндэслэн
хүнээс тодорхой эд юмс үзэгдлүүдэд хандах дотоод
хандлага,хүний танин мэдэх идэвхтэй чиглэлийг сонирхол
гэдэг. Хүний сонирхол нь түүний амьдралын нийгэм
түүхийн нөхцөлөөр тодорхойлогдоно.
Хүний сонирхол нь асар их ач холбогдолтой бөгөөд
хүн мэдлэг эзэмших өөрийн оюун санаагаа
хөгжүүлэх,бэрхшээлийг давж тодорхой амжилтад хүрэх
идэвхтэй үйл ажиллагаанд татан оруулдаг юм. Хүний
сонирхол нь өөрийн агуулга, далайц, тогтворгүй гүн чанар
үйлчлэх хүрээгээр тодорхойлогдоно.
74. LOGO
Хүний сонирхлын агуулга нь сонирхол чухам юунд ямар
обьектод чиглэгдэж байгаагаар тодорхойлогддог байна.
Жишээ нь, хэрвээ хүн техник сонирхдог бол тэр нь
техникийн сонирхол,хөгжим театр урлагт сонирхдог бол тэр
нь урлагийн сонирхол гэх мэтээр сонирхлын агуулга
тодорхойлогдоно.
Хүний сонирхол нь олон янз байна. Сонирхлыг түүний
агуулга,чиглэлээр нь материаллаг сонирхол,нийгмийн
сонирхол, оюун санааны сонирхол гэж ангилна.
75. LOGO
Орон сууц, хувцас хунар хоол унд зэрэг амьдралын
чухал хэрэгцээг хангах зорилгоор үүсэж байгаа хүний
дотоод сэтгэлийн хандлагыг материаллаг сонирхол гэнэ.
Хүний өдөр тутмын амьдралын хэрэгцээт зүйл нь
материаллаг сонирхлыг үүсгэж хөгжүүлнэ.
Шинжлэх ухаан техник,урлаг уран сайхан,ном
зохиол радио телевиз зэрэг хүний сурах мэдэх үйл
ажиллагаатай холбогдсон эрмэлзэл тэмүүллийг оюун
санааны сонирхол гэнэ. Оюун санааны сонирхол нь хүний
боловсрол хүмүүжил, соёлын төвшингөөр
тодорхойлогдоно.
76. LOGO
Хүмүүсийн хоорондын харилцааны
сэтгэл зүйн зарим асуудал
Тодорхой бие хүнийг төлөвшүүлэх хүчин зүйлүүд
нь хөдөлмөр ба хүмүүсийн хоорондын харилцаа юм.
Эдгээрийн дотроос энд зөвхөн харилцааны тухай
асуудлыг товч дурдах болно. Харилцаа гэдэг бол
хүмүүсийн хоорондын мэдээлэл солилцох,хүмүүс бие
биедээ харилцан нөлөөлөх, бие биеэ харилцан
ойлголцох харилцан санаа сэтгэлээ мэдэлцэх явцад
хүмүүсийн хооронд тогтож байгаа холбоог хэлнэ.
Энэ учраас харилцаа бол хүмүүсийн хооронд
сэтгэл зүйн харьцаа ,холбоог тогтоож бие биеэ
харилцан ойлголцох, мэдлэг, чадвар дадлага харилцан
солилцоход нөлөөлдөг идэвхтэй процесс юм.
77. LOGO
Хүмүүсийн хооронд тогтоогдох харилцан холбоо нь
бие хүн,хувь хүмүүсийн оршин амьдрахын зайлшгүй нөхцөл
юм. Сэтгэл судлалын ухаанд харилцаа гэдэг ухагдахуунаас
гадна коммуникация буюу харилцан дамжуулж нэвтрэлцэх
гэдэг ухагдахуун байдаг. Харин харилцааг бодвол дамжуулж
харилцан нэвтрэлцэх гэдэг ухагдахуун нь үлэмж өргөн
утгатай ухагдахуун юм.
Харилцан дамжуулж нэвтрэлцэх гэдэг бол нэг
системээс нөгөө системд мэдээллийн дохиог дамжуулах
явцад үйлчилдэг хоёр системийн харилцан үйлдэл юм.
Жишээ нь электрон тооцоолох хоёр машин нь радио
холбоогоор хоорондоо харилцан нэгдсэн байдаг.
78. LOGO
Машин тус бүр нь өөр өөрийн тодорхой программаар
ажилладаг. Хэрвээ эдгээр машинууд нь мэдээллийг бие
биедээ харилцан дамжуулж солилцдог бол тэрхүү хоёр
машины хооронд харилцан нэвтрэлцэх процесс үйлчилж
байгаа юм.
Түүнчлэн нисэх онгоцны нисгэгч онгоц жолоодож яваа
нь хүн ба машины хооронд мөн л харилцан дамжуулж
нэвтрэлцэх процесс үйлчилж байна.
Үүний дүнд хүн техник хоёрын хооронд харилцан
дамжуулах процесс үйлчилж байгаагаас биш харин
харилцаа явагдахгүй байгаа юм.
79. LOGO
Харилцаа бол зөвхөн хүмүүсийн хооронд мэдээлэл солилцох
процесс юм.Хүмүүсийн хооронд үйлчлэх харилцаа нь шууд ба шууд
биш харилцаа гэсэн хоёр хэлбэрээр явагдана. Хүмүүс бие биетэйгээ
шууд нүүр нүүрээр учирч амьд холбоо тогтоохгүйгээр харилцах
харилцааг шууд биш харилцаа гэнэ.
Жишээ нь хүмүүс телевизийн нэвтрүүлэг үзэх хэвлэл уран
сайхны нэвтрүүлэг зэрэг нь шууд биш харилцаа юм. Харилцаа нь бие
хүнийг судлахад ихээхэн ач холбогдолтой юм.
Зөвлөлтийн сэтгэл судлаач Б.Ф.Ломов бид тодорхой нэг хувь
хүний амьдралыг судлахдаа зөвхөн тэр хүн юуг яаж хийж байгаагаар нь
уг хүний үнэнхүү нүүр царайг тогтоон тодорхойлж чадахгүй харин
түүнийг судлахдаа тэр хүн хүнтэй яаж харилцаж байгааг нь судлах
хэрэгтэй гэж бичсэн байна.
80. LOGO
Харилцааны мөн чанар нь мэдээллийг дамжуулах явдал
юм. Харилцааны агуулга нь шинжлэх ухаан ахуй амьдралын
тухай мэдлэгийг хүнд хүргэх явдал юм. Эдгээр мэдээллэлийг
хүмүүс бие биедээ дамжуулан хүргэх явцад тэдний хооронд
харилцаа үүсэж буй болно.
Мөн харилцааны явцад хүмүүс бие биедээ мэдлэг чадвар
дадлыг харилцан дамжуулдаг юм. Жишээ нь хөдөлмөрийн
хичээлийн багш сурагчдад багаж зэмсгийг хэрхэн эзэмшиж
барьж сурах тухай ярьж биеэр үзүүлж байгаа нь тэдэнд
хөдөлмөрийн чадвар дадлыг эзэмших арга барилыг дамжуулж
байгаа юм.
81. LOGO
Харилцааны агуулга нь хүн өөрөө болдог бөгөөд
хүний гадаад байдал,төрх төлөв зэрэг нь цөм харилцааны
агуулгын тодорхойлдог юм. Хүмүүс өөрийн ах дүүс, дотны
хүмүүстэйгээ уулзаж учрахдаа баяр хөөр болж сэтгэл
догдлон бие биедээ ойр дотно ханддаг.
Ер нь хүмүүс бие биетэйгээ учран золгох, бие биеэ
харж үзэх, хамт байж нэгэн сэтгэл санаагаар амьдрах гэсэн
оргилуун хүсэл тэмүүлэлтэй байдаг билээ.
Жишээ,болгож ЗХУ-ын ’’Хаврын арван долоон учрал’’
киноны гол баатар Зөвлөлтийн тагнуулч Штирлиц германы
фашистуудад эзлэгдсэн.
82. LOGO
Зөвлөлтийн нутгийн нэгэн бүсэд орших жижигхэн кафед
өөрийн эхнэртэйгээ уулзахдаа бие биеэ үл таних дүр гаргаж нэг
ч үг солихгүй бие биеэ үл таних байдлаар богинохон мөчид
уулзаж өнгөрдгийг бид мэднэ.
Анх тэр хоёр бие биеэ харангуут шууд уулзаж бие биеэ
тэврэлцэн учирч олон зүйлийг ярих хүсэл тэмүүлэл хичнээн их
байсан ч гэсэн тэвчиж өнгөрүүлсэн нь тэдний сэтгэл санаа,
тэвчээр зоригийн лут их гайхамшгийг харуулж байгаа юм.
Гэвч нэг ч үг дуугарахгүй зөвхөн үл мэдэгдэм байдлаар биеэ
олж харж,дотоод сэтгэл санаа нь нэгэн чигт байгаа байдал нь
тэдний хоорондын харилцааны агуулгыг тодорхойлж байгаа юм.
