XI ROLNICZY FESTIWAL NAUKI „Przedsiębiorczość pozarolnicza na obszarach wiejskich z perspektywy 10 lat po akcesji” Brwinów, 17 października 2014r. Dr inż. Paweł Chmieliński Zakład Polityki Społecznej i Regionalnej Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa

1. Przedsiębiorczość pozarolnicza na obszarach wiejskich - stan i perspektywy rozwoju
Dr inż. Paweł Chmieliński
Zakład Polityki Społecznej i Regionalnej
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej
– Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa
XI ROLNICZY FESTIWAL NAUKI
„Przedsiębiorczość pozarolnicza na obszarach wiejskich z perspektywy 10 lat po akcesji”
Brwinów, 17 października 2014r.

2. Plan wystąpienia
Przemiany strukturalne na obszarach wiejskich
Znaczenie przedsiębiorczości w rozwoju wsi
O przedsiębiorczości wiejskiej w Polsce
Bariery rozwoju przedsiębiorczości
Znaczenie instytucji w rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej – stan i koncepcja reorganizacji systemu
Podsumowanie

3. Źródła danych
•Badania Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB, głównie z lat 2000-2011:
▫Badania panelowe prowadzone w odstępie 4-5 lat na stałej próbie ponad 8 tys. gospodarstw domowych położonych w 76 wsiach rozmieszczonych na terenie całego kraju.
•Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich - diagnoza, kierunki, rekomendacje dla polityki rozwoju obszarów wiejskich, projekt IGiPZ PAN, FDPA dla MRiRW, 2014:
Raporty z badań: https://bip.minrol.gov.pl/content/download/32153/171066/version/1/file/Koncepcja.pdf
•Dane GUS.

4. Stan i struktura ludności według grup wieku w latach 2002 i 2011
Wyszczególnienie
Rok
Ogółem
Ludność w wieku
przed- produkcyjnym
Produkcyjnym
Poprodukcyjnym
Liczba osób w tys.
Wieś
2002
2011
14 619,7
15 105,9
3876,5
3226,4
8456,0
9539,1
2286,7
2340,4
Miasto
2002
2011
23 610,4
23 405,9
4974,2
3975,9
15169,8
15258,3
3462,4
4171,4
Struktura w %
Wieś
2002
2011
100,0
100,0
26,5
21,4
57,9
63,1
15,6
15,5
Miasto
2002
2011
100,0
100,0
21,1
17,0
64,2
65,2
14,7
17,8
Dynamika zmian (2002 rok= 100)
Wieś
103,3
99,1
83,2
112,8
102,3
Miasto
79,9
100,6
120,5
Ekonomiczne grupy wieku: przedprodukcyjny – osoby do 17 lat; produkcyjny – kobiety w wieku 18–59 lat i mężczyźni w wieku 18–64 lata; poprodukcyjny – kobiety 60 lat i więcej oraz mężczyźni 65 lat i więcej. W wieku produkcyjnym są wydzielane jeszcze dwie grupy: mobilny (produkcyjny młodszy) – osoby w wieku 18–44 lata – i niemobilny (produkcyjny starszy) – kobiety w wieku 45–59 lat i mężczyźni w wieku 45–64 lata.
Źródło: Karwat-Woźniak, Chmieliński, 2014: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

5. Poziom wykształcenia ludności (w wieku 13 lat i więcej)
Lata
Odsetek osób z wykształceniem
wyższym
średnim
i pomaturalnym
zasadniczym
zawodowym
gimnazjalnym
i podstawowym
Wieś
2002
4,3
22,4
29,2
38,3
2011
9,9
25,5
26,6
31,6
Miasto
2002
13,7
38,5
21,1
22,2
2011
21,3
35,2
19,0
17,9
Źródło: Chmieliński, Karwat-Woźniak, 2014: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

6. Struktura gospodarstw domowych na wsi, 2011
Rok
Udział (%)
rodzin z użytkownikiem gospodarstwa rolnego
rodzin bezrolnych
1988
58,5
41,5
1992
54,6
45,4
1996
48,7
51,3
2000
46,0
54,0
2005
43,1
56,9
2011
39,3
60,7
Źródło: Sikorska 2013: badania terenowe IERiGŻ-PIB z lat 1988-2011.

7. Zmiany wskaźnika aktywności zawodowej osób z rodzin z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1996
2000
2005
2011
90,7
89,1
79,6
67,3
79,1
72,7
43,2
3,9
75,6
61,5
43,2
39,2
Razem
15-17 lat
poprodukcyjnym
W wieku:
Źródło: Chmieliński, Karwat-Woźniak, 2014: badania terenowe IERiGŻ-PIB 1996, 2000, 2005 i 2011.
7

8. 74,0
72,4
66,3
57,4
23,0
23,4
24,1
29,6
3,2
4,2
9,6
13,0
0%
20%
40%
60%
80%
100%
1996
2000
2005
2011
wyłącznie w gospodarstwie
w gospodarstwie i poza gospodarstwem
tylko poza gospodarstwem
Ludność związana z indywidualnym gospodarstwem rolnym według miejsca pracy
Źródło: Karwat-Woźniak,Chmieliński, 2014: badania terenowe IERiGŻ-PIB 1996, 2000, 2005 i 2011.
8

9. Udział osób zbędnych wśród pracujących w indywidualnym gospodarstwie rolnym
Źródło: Karwat-Woźniak, Chmieliński 2013, dane badań terenowych IERiGŻ-PIB 2011
7,5
9,5
10,5
7,2
5,5
4,4
5,2
3,5
2,4
20,3
30,2
23,9
17,6
13,8
16,2
18,7
14,2
9,6
0
5
10
15
20
25
30
35
Razem
1-2
2-5
5-10
10-15
15-20
20-30
30-50
50 i
więcej
w ocenie respondentów
według kryterium czasu pracy
Udział osób zbędnych:
Grupy obszarowe (ha UR)
9

10. Znaczenie przedsiębiorczości dla rozwoju obszarów wiejskich
•Łagodzenie skutków przemian na rynku pracy
▫Zmniejszający się udział rolnictwa w tworzeniu miejsc pracy na wsi -> rosnąca polaryzacja w strukturze gospodarstw (profesjonalne vs. niskotowarowe/bez produkcji) -> wzrost dwuzawodowości, ograniczanie angażowania się członków rodzin w pracę w gospodarstwie (wzrost bierności wśród najmłodszych), bezrobocie ukryte..
•Alternatywne źródła dochodu ludności związanej z małymi gospodarstwami
•Poprawa jakości życia
▫Wzrost poziomu skolaryzacji mieszkańców wsi -> zmiany stylu i oczekiwań odnośnie jakości i poziomu życia, rosnąca potrzeba edukacji (w tym ekonomicznej) -> wzrost świadomości konsumentów/potrzeb odnośnie placówek handlowo-usługowych i kulturalnych
•Ograniczenie procesu depopulacji
▫Migracje przestrzenne
▫Starzenie się społeczeństwa.
(Chmieliński, 2013; Chmieliński, Karwat-Woźniak, 2014)

11. Liczba przedsiębiorstw
•Liczba osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą wzrastała z 2,5 mln w 2000 r. do ponad 2,8 mln w 2009 r. i nieco ponad 2,9 mln w 2011. r.
•Z tego około 70% wszystkich pracodawców mieszkało w miastach, a tylko 30% na wsi.
Źródło: IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

12. Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym, 2012.
Źródło: IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

13. Zmiana wskaźnika przeżywalności przedsiębiorstw w okresie 2009-2012
A – gminy miejskie, B – obszary urbanizowane, C – wielofunkcyjne obszary przejściowe, D – obszary wybitnie rolnicze, E – obszary z przewagą funkcji rolniczej, F – obszary o funkcjach turystycznych i rekreacyjnych, G – obszary o funkcjach leśnych oraz H – obszary o funkcjach mieszanych. Źródło: J. Bański, Typologia obszarów funkcjonalnych w Polsce, MRR, Warszawa, 2009 oraz Raport IGiPZ-PAN, FDPA, 2014.

14. Struktura pracujących na własny rachunek według rodzaju działalności gospodarczej
0
5
10
15
20
25
Usługi remontowo-budowlane (murarz, dekarz, kamieniarz,…
Sklepy spożywcze i wielobranżowe
Handel/usługi okołorolnicze
Handel nierolniczy (hurtownie, handel obwoźny)
Zakład naprawy samochodów, mechanik
Fachowcy (elektryk, hydraulik, cieśla, stolarz, ślusarz)
Usługi transportowe
Inne usługi dla ludności*
Naprawa sprzętu AGD
Działalność produkcyjna (włączając fabryki)
Skład materiałów budowlanych i opału
Gastronomia
Usługi finansowe (ubezpieczenia, księgowość)
Ogrodnicze
Szewc, cholewkarz
Fryzjerstwo, salony piękności
Piekarnie, młyny
Medyczne (gabinet lekarski, apteki)
20,7
18,5
9,4
7
6,6
5,9
5,2
4,9
3,8
3,5
2,8
2,6
2,1
1,9
1,6
1,4
1,2
0,9
(Chmieliński, 2013)
* inne usługi dla ludności obejmują rzemiosło, prywatne przedszkola, zakłady poligraficzne, stacje paliw, usługi telekomunikacyjne, naukę jazdy, park rozrywki i inne.

15. Znaczenie przedsiębiorstw dla rynku pracy na wsi
Rodzaj przedsiębiorstwa
(całkowite zatrudnienie)
Udział w liczbie zakładów pracy
Zatrudnienie osób
z badanych wsi (%)
Ogółem
100,0
100,0
mikro (1 - 9)
47,7
16,8
Małe (10 - 49)
38,9
30,5
Średnie (50 - 249)
9,3
18,5
Duże (> 250)
4,2
34,2
Źródło: Chmieliński, 2013: Badania IERiGŻ-PIB, 2011

16. Przyczyny niskiego poziomu aktywności gospodarczej na wsi
•Niższy, niż w miastach, poziom wykształcenia ludności,
•monofunkcyjność – malejący, aczkolwiek wciąż wysoki udział zatrudnienia w rolnictwie w ogólnym zatrudnieniu na obszarach wiejskich,
•braki w rozwoju infrastruktury finansowej i instytucji wspierania przedsiębiorczości (w tym bariera informacyjna),
•niższa, niż w miastach, gęstość zaludnienia oraz siła nabywcza mieszkańców wsi (ograniczenia popytowe).

17. Bariery rozwoju przedsiębiorczości = zagrożenia
•Brak kapitału
▫Własnego
▫Utrudniony dostęp do zewnętrznych źródeł
•Brak informacji/utrudniony dostęp do informacji
•Brak wiedzy z zakresu przedsiębiorczości
•Kryzys zaufania
▫Nieufność wobec instytucji (jakości informacji, wiarygodności niektórych z nich, pobudek ich funkcjonowania) i innych podmiotów na rynku
▫Brak możliwości/chęci do współpracy przedsiębiorstw.

18. Szanse rozwoju przedsiębiorczości w zakresie otoczenia instytucjonalnego
•Zaufanie do instytucji doradczych na wsi;
•Wysoka ocena usług instytucji publicznych;
•Dostępność przestrzenna różnych podmiotów z otoczenia instytucjonalnego;
•Możliwości koordynacji systemu otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorczości bez potrzeby tworzenia nowych struktur;
•Możliwość wykorzystania wsparcia w ramach funduszy UE 2014-2020.

19. Potrzeby obecnych i przyszłych przedsiębiorców
•Wsparcie finansowe
▫Dofinansowanie
▫Poręczenia
▫Kredyty
•Wsparcie informacyjne (wiedza i dostęp do niej)
•Przyjazna legislacja
•Współpraca
•Edukacja ekonomiczna
Przedsiębiorcy wysoko oceniają przydatność usług oferowanych przez instytucje otoczenia biznesu, co jednoznacznie świadczy o istotnej roli tych instytucji w życiu gospodarczym obszarów wiejskich i konieczności ich rozwoju.
Badania IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

20. Znaczenie instytucji w rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej
•Instytucje są regułami gry w społeczeństwie, lub mówiąc bardziej nieformalnie, są „w sposób ludzki” stworzonymi ramami, regulującymi ludzkie interakcje
•Instytucje mają na celu przygotowanie wytycznych, pozwalają na opracowanie procedur, by ostatecznie zmniejszyć niepewność interakcji społecznych.
(North, 1990; Ostrom, 1986)

21. Cechy obecnego systemu instytucjonalnego otoczenia przedsiębiorstw
•Rozdrobnienie
•Specjalizacja (jakość usług) vs. brak oferty kompleksowego wsparcia
•Brak gwarancji jakości usług poszczególnych podmiotów (zwłaszcza rynkowych) i ciągłości działania (publiczne i prywatne)
Do podstawowych trudności we współpracy przedsiębiorców z instytucjami otoczenia biznesu należą: niedostateczna informacja o instytucjach i ich ofercie oraz brak doświadczenia we współpracy. Badania IGiPZ-PAN, FDPA, 2014
Instytucje otoczenia biznesu wysoko oceniają poziom współpracy z przedsiębiorcami na wsi. Jednakże identyfikują więcej barier niż czynników sprzyjających takiej współpracy. Wśród barier wymienia się najczęściej: - brak regulacji prawnych dotyczących partnerstwa publiczno-prywatnego, - ograniczona dostępność komunikacyjna i informacyjna, - brak dostatecznej wiedzy o działalności instytucji otoczenia biznesu, - brak wyodrębnionej oferty dla przedsiębiorstw wiejskich. Badania IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

22. Koncepcja systemu instytucjonalnego otoczenia przedsiębiorczości
Identyfikacja potrzeb
Informacja
Działania
•Założenie nowej firmy
•Rozwój istniejącego podmiotu
•Edukacja (podnoszenie kwalifikacji)
•Współpraca (instytucje/inne podmioty)
•Możliwości rynkowe/lokalne uwarunkowania
•Dostępność programów wsparcia oraz instytucji wsparcia rozwoju przedsiębiorczości
•Uwarunkowania prawne zakładania i prowadzenia działalności
•Dostępność, zakres oferty edukacyjnej
•Instrumenty własne
•Programy wsparcia
•Analizy rynku/strategie rozwoju lokalnego
•Porady prawne
•Kierowanie do odpowiednich instytucji
•Kojarzenie podmiotów (współpraca przedsiębiorstw)
•Organizacja procesu zrzeszania się (cechy, izby..)
Organizacja systemu wsparcia przedsiębiorczości – system parasolowy
PODMIOT
CENTRALNY – KOORDYNACJA PRZEPŁYWU INFORMACJI
INSTYTUCJE OTOCZENIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
PRZEDSIĘBIORCA (OBECNY/POTENCJALNY)
Opracowanie własne.

23. Podmioty otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorstw i przedsiębiorców wiejskich
•Regionalna Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
•Lokalne centra przedsiębiorczości (fundacje, stowarzyszenia, inkubatory),
•Punkty Konsultacyjno-Doradcze (PKD),
•Ośrodki innowacji (Centra Transferu Technologii, Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości, Inkubatory Technologiczne, e-inkubatory, Parki Technologiczne),
•Ośrodki Doradztwa Rolniczego,
•Lokalne Grupy Działania/Lokalne Grupy Rybackie,
•Fundusze pożyczkowe,
•Fundusze poręczeniowe,
•Fundusze venture capital,
•Firmy szkoleniowe,
•Inne,
•Gminne punkty informacji.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Koncepcja systemowego wsparcia przedsiębiorczości na obszarach wiejskich ,IGiPZ-PAN, FDPA, 2014, wywiady bezpośredni e, opinie z warsztatów przeprowadzonych w 2014; Otłowska, Buks, Chmieliński, 2006.
Wielkość czcionki odpowiada stopniowi rozpoznawalności instytucji w środowisku wiejskim.
Która z istniejących instytucji mogłaby koordynować działanie systemu instytucyjnego i stanowić punkt pierwszego kontaktu
dla potencjalnego/istniejącego przedsiębiorcy?

24. Podsumowanie
•Rola funduszy strukturalnych 2014-2020
•(Re)organizacja instytucji otoczenia przedsiębiorstw
▫Szkolenia pracowników
▫Koordynacja podmiotów wsparcia biznesu
▫Współpraca z organizacjami branżowymi
▫Współpraca z podmiotami rynku pracy
•Promocja
▫Internet
▫Media tradycyjne
▫Podmioty działające na wsi
•Współpraca z nauką
▫Analizy trendów społecznych i rynkowych
▫Innowacje
Największą popularnością w zdobywaniu informacji cieszy się Internet, z którego korzysta ponad 80% przedsiębiorców. Z usług firm doradczo-informacyjnych korzysta około 30% przedsiębiorstw wiejskich. Badanie IGiPZ-PAN, FDPA, 2014
Przedsiębiorca ma bardziej złożone (niż tylko informacja) wymagania wobec instytucji otoczenia biznesu.
Badanie IGiPZ-PAN, FDPA, 2014

25. Podsumowanie
•Utrwalanie się funkcji rezydencyjnej obszarów wiejskich oraz proces upodabniania się stylu i aspiracji życiowych ludności wiejskiej i miejskiej, powodują, że istnieje coraz większe zapotrzebowanie dla dotychczas rzadko występujących na wsi placówek handlowych i usługowych, co stwarza pole dla dalszego rozwoju przedsiębiorczości.
•W badaniach naukowych oraz w polityce na rzecz rozwoju przedsiębiorczości w coraz większym stopniu należy uwzględniać dualny charakter rozwoju obszarów wiejskich (urbanizacja i rozwój obszarów podmiejskich oraz marginalizacja terenów położonych wzdłuż granic województw i kraju).

26. Literatura
•Chmieliński P., 2013, Ludność wiejska na rynku pracy. Zarobkowanie, bezrobocie, przedsiębiorczość i praca za granicą w latach 2005 – 2011. red. nauk. A. Sikorska, IERiGŻ-PIB, Warszawa. Patrz: http://www.ierigz.waw.pl/publikacje
•Chmieliński P., 2006, Wspieranie przedsiębiorczości w działalności gospodarczej małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, [w:] Przedsiębiorczość w teorii i praktyce, red. M. Strużycki, Wyd. SGH, Warszawa.
•Karwat-Woźniak B. ,Chmieliński P., 2014, Ludność i praca w rolnictwie indywidualnym - niewykorzystany potencjał? Seminarium IERiGŻ-PIB Warszawa, 21.02.2014. Patrz: http://www.ierigz.waw.pl/download/11497-Karwat-Chmielinski-21-02-2014.pdf
•Chmieliński P., Karwat-Woźniak B., 2014, Zmiany w strukturze społeczno-demograficznej mieszkańców wsi i zatrudnieniu w rolnictwie indywidualnym [w:] Nowa polityka rolna UE – kontynuacja czy rewolucja?, pod. red. A. Kowalskiego, M. Wigiera, M. Dudka, Raport PW 2010-2014 nr 99, IERiGŻ-PIB, Warszawa, Patrz: http://www.ierigz.waw.pl/publikacje
•Chmieliński P., 2014, Uwarunkowania, wizja i cele strategiczne rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej w zakresie otoczenia instytucjonalnego, opracowanie w ramach projektu pn. Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich - diagnoza, kierunki, rekomendacje dla polityki rozwoju obszarów wiejskich, wyk. IGiPZ PAN, FDPA dla MRiRW, Warszawa
•North D., 1990, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge.
•Ostrom, E., 1986, An agenda for the study of institutions, ‘Public Choice’ nr 48.
•GUS: Roczniki statystyczne rolnictwa i obszarów wiejskich, Bank Danych Lokalnych (różne lata).
•Otłowska A., Buks J., Chmieliński P., 2006, Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich-stan i perspektywy rozwoju, Raport PW 2005-2009 nr 40, IERiGŻ-PIB, Warszawa. Patrz: http://www.ierigz.waw.pl/publikacje
•Opracowanie koncepcji systemowego wsparcia przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w ramach projektu pn. Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich - diagnoza, kierunki, rekomendacje dla polityki rozwoju obszarów wiejskich. Raport badawczy, IGiPZ PAN, FDPA dla MRiRW, Warszawa, 28 lutego 2014. Patrz: https://bip.minrol.gov.pl/Opracowania.-ekspertyzy.- publikacje/Koncepcja-systemowego-wsparcia-przedsiebiorczosci
•Kamińska W., 2011, Aktywność gospodarcza osób fizycznych na obszarach wiejskich w Polsce, [w:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Obszary wiejskie. Wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju, Studia KPZK PAN, 133, Warszawa,.
•Sikorska A., 2013, Procesy przekształceń strukturalnych w wiejskiej społeczności i chłopskim rolnictwie. Synteza, IERiGŻ-PIB, Warszawa. Patrz: http://www.ierigz.waw.pl/publikacje

27. Dziękuję za uwagę! Przedsiębiorczość pozarolnicza na obszarach wiejskich - stan i perspektywy rozwoju
Dr inż. Paweł Chmieliński
Zakład Polityki Społecznej i Regionalnej
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej
– Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa
chmielinski@ierigz.waw.pl
XI ROLNICZY FESTIWAL NAUKI „Przedsiębiorczość pozarolnicza na obszarach wiejskich z perspektywy 10 lat po akcesji” Brwinów, 17 października 2014r.