1. mgr Aleksandra Flasz- Gębarowska
PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY OCENIANIA
I.Wstęp
W każdej szkole, niemal w każdej sytuacji, tam gdzie spotykają się ludzie , występuje
zjawisko wartościowania i oceniania. Szczególnie lekcja w szkole jest sytuacją, w której
mimochodem lub celowo dokonuje się oceny. Na lekcji spotyka się nauczyciel – arbiter, który
wie i umie dużo, z uczniem – wchodzącym w życie młodym człowiekiem , który jeszcze nie
posiada tak dogłębnej wiedzy i nie nabył umiejętności wykorzystywania jej w życiu.
Oceniając zachowanie nauczyciel ujmuje wartości realizowane w szkole według jakiegoś
przyjętego z zewnątrz, przez szkołę, wzorca do którego się odnosi. Porównuje wtedy
zachowanie ucznia i określa według przyjętej skali. Ocenianie to niebezpieczna czynność,
błędna ocena może w większym lub mniejszym zakresie ograniczyć prawidłowe
funkcjonowanie ucznia. Przekonania na temat własnych - ograniczonych - możliwości, rodzą
się przy okazji komentarzy typu: "nie potrafisz", "nie umiesz", "jesteś do niczego", "jesteś
leniwy", "... mało inteligentny, ograniczony". Każdy taki komunikat blokuje rozwój; zresztą
zwykła ocena również dociera głębiej, niż się może wydawać. Uczeń szybko przyzwyczaja
się do wypracowanego w szkole poglądu, że jest "kiepski" z matematyki i bard zo często, już
jako dorosły, pielęgnuje w sobie ten obraz. Każdy pragnie potwierdzenia i wzmocnienia
swego poczucia własnej wartości, jest to ważny warunek poczucia bezpieczeństwa, ważny
budulec dla rozwoju; oceny innych to potężne źródło formowania własne go obrazu. W
środowisku wspierającym, zachęcającym - człowiek rozkwita, pokonuje trudności, wzrasta
jego kreatywność i otwartość na nowość. W środowisku permamentnie krytykującym,
nastawionym na przyłapywanie na błędach - człowiek traci wszelką motywację. Jedyną siłą
napędową, jaką ma w sobie to strach.
Psychologiczny aspekt oceniania jest równie ważny, jak i jego aspekt dydaktyczny. Im
młodsze dziecko, tym większa rozwaga powinna towarzyszyć ocenie jego wiedzy,
umiejętności i postaw. Aspekt psychologiczny szczególnego znaczenia nabiera w odniesieniu
do uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Doświadczenie uczy, że zanim
uczniowie ci trafią na badanie do poradni psychologiczno-pedagogicznej, zwykle przechodzą
przez pasmo niepowodzeń szkolnych. Poczucie własnej "inności" ukształtowało w nich cały
2. szereg mechanizmów obronnych. Odbudowanie zaufania do samego siebie nie nastąpi z dnia
na dzień, dlatego tak wiele miejsca w wewnątrzszkolnych systemach oceniania poświęca się
tej grupie uczniów. Ocenie powinna towarzyszyć rzetelna wiedza na temat możliwości
rozwojowych każdego dziecka, w stosunku do którego zalecono dostosowanie wymagań
edukacyjnych.
II.Ocenianie- definicja, rola oceny
Termin ocenianie w najszerszym znaczeniu tego słowa oznacza czynność, w wyniku której
wydaje się sąd o przedmiocie, osobie lub zjawisku odwołując się do jednego lub wielu
kryteriów, niezależnie od tego jaki jest przedmiot oceny oraz te kryteria.
Ocenianie jest procesem i systemem, który ma wspomagać pracę nauczycieli i rodziców nad
sprawnym i mądrym wchodzeniem w życie młodego pokolenia. Ma również pomóc uczniowi,
a pomoc ta sprowadza się do pewnych aspektów:
a. poznawanie własnych możliwości – podając się ocenie uczeń dowiaduje się jaki jest jego
poziom wiedzy z danej dziedziny czy przedmiotu, jakie umiejętności musi jeszcze posiąść
oraz co powinien zrobić aby podnieść poziom swojej wiedzy,
b. rozwój psychospołeczny – ocena ma wpływać na określenie siebie w stosunku do innych
osób w tej samej grupie,
c. budowanie właściwiej motywacji – ponieważ rzadko spotyka się uczniów, którzy z własnej
woli chcieliby się regularnie i systematycznie uczyć dlatego jedyną szansą na zmotywowanie
uczniów do pracy jest właśnie ocenianie,
d. kształtowanie zainteresowań – odpowiednie ocenienie ucznia może mieć decydujący
wpływ na ukierunkowanie, rozwój i utwierdzenie zainteresowań związanych z przedmiotem,
e. nabywanie wiedzy – aby uczeń mógł podnosić poziom wiedzy z danej dziedziny należy co
jakiś czas sprawdzać i oceniać jego kwalifikacje.
3. Wyróżniono następujące cele oceniania:
- diagnoza – określenie indywidualnych potrzeb i przyczyn trudności każdego ucznia,
- informacja o efektywności procesu nauczania – opisywanie rozwoju i postępów uczniów,
- ewaluacja i modyfikowanie procesu nauczania,
- ocenianie dla stopnia – różnicowanie i klasyfikowanie uczniów,
- upowszechnienie osiągnięć ucznia – porównywanie osiągnięć szkół, określenie stopnia
opanowania standardów,
- ewaluacja programów nauczania – ocena efektywności różnych modeli kształcenia.
Można spotkać się także z podziałem na role i funkcje jakie pełni ocena szkolna. Uogólniając
można podać, iż ocenianie pełni role:
-dydaktyczną – ma być miernikiem wyników pracy ucznia, określać to co uczeń już umie a co
powinien jeszcze opanować,
-wychowawczą – poprzez ocenianie nauczyciel może wykształcić u uczniów pewne pożądane
postawy,
-społeczną – ukazuje miejsce ucznia w grupie społecznej.
Ocena spełnia zasadnicze funkcje wtedy, gdy dokonywana jest zgodnie z jej
podstawowymi cechami, co oznacza, że ocena musi być obiektywna, trafna, rzetelna, jawna
i mobilizująca.
Obiektywność - to podstawowa cecha oceny. Według definicji z Encyklopedii
Pedagogicznej: “obiektywną jest taka ocena, która została wydana nie według mniemania
egzaminatora, a na podstawie z góry ustalonych kryteriów” [W.Pomykało, 1993]. Osiągnięcie
pełnego obiektywizmu jest niezmiernie trudne, można jednak do niego się zbliżyć. Oceną
obiektywną jest ocena wyrażająca rzeczywisty poziom wiadomości uczniów w takim
przybliżeniu, które nie wyrządzą szkody samemu uczniowi.
Trafność - inna cecha oceny, która wiąże się z obiektywnością. Ocena jest wtedy trafna, gdy
wyraża odpowiedni zakres osiągnięć ucznia, kiedy odzwierciedla rzeczywiście to, co
zamierzaliśmy stwierdzić. Przykładem narzędzia, którego najważniejszą właściwością jest
4. trafność może być test dydaktyczny. Ocena o dużym stopniu trafności wyróżnia się
zdolnością różnicowania poszczególnych uczniów w zależności od reprezentowanego przez
nich poziomu wiedzy i umiejętności, pozwala wyodrębnić w danej klasie uczniów lepiej i
gorzej przygotowanych.
Rzetelność: - ocena jest rzetelna, gdy przy sprawdzaniu osiągnięć ucznia z tego samego
zakresu materiału, otrzymujemy ten sam lub zbliżony wynik – stopień. (zajęcia kontrolne i
powtórzeniowe ).
Jawność – jest w ocenie szkolnej warunkiem koniecznym. Każdy oceniany musi znać wynik
swojej pracy, dlatego nauczyciel powinien przekazywać tą informację możliwie jak
najszybciej. Ważnym elementem jest również to, aby nauczyciel uzasadnił swoją ocenę i
wskazał uczniowi kierunek dalszej pracy.
Mobilizacja ucznia do pracy - warunek ten jest spełniony, gdy nauczyciel potrafi ukazać
zarówno pozytywne jak i negatywne strony wyników pracy ucznia. Bezstronna, rzeczowa
analiza odpowiedzi dopinguje go do dalszej pracy nad sobą, podsyca wiarę we własne siły i
zachęca do uzyskiwania coraz lepszych wyników w nauce.
III. Funkcje oceniania.
Funkcje destrukcyjne:
funkcja selekcyjna; służy w pierwszej kolejności do wyłonienia w klasie
uczniów wybitnych i szczególnie uzdolnionych;
funkcja dyscyplinująca; pomaga w utrzymaniu samodyscypliny i porządkuje
pracę na lekcji;
funkcja różnicująca; służy do przydzielania uczniów do grup o podobnym
poziomie osiągnięć poznawczych, określenia pozycji danego ucznia w grupie
w porównaniu z pozostałymi;
Funkcje konstruktywne :
funkcja wychowawcza; związana jest ze wspomaganiem rozwoju postaw uczniów
wobec uczenia się, wobec swoich obowiązków, ukierunkowania ku osiąganiu
satysfakcji z osiągniętych sukcesów;
funkcja diagnostyczna; pozwala ona na przewidywanie dalszego rozwoju
5. intelektualnego ucznia na podstawie przeprowadzonej analizy efektów kształcenia;
funkcja informacyjna; dostarczenie informacji zwrotnej głównym podmiotom;
funkcja kontrolna; powinna umożliwić ustalenie faktycznego stanu świadomości
i umiejętności uczniów w stosunku do wymagań programowych;
funkcja metodyczna; dzięki niej możliwe staje się usprawnianie procesu
edukacyjnego poprzez analizę i krytyczną samoocenę własnej działalności
dydaktyczno – wychowawczej. Umożliwia ona również wdrażanie odpowiednich
środków zaradczych, korygujących proces edukacyjny;
funkcja motywacyjna; powinna zapewnić właściwy stosunek do pracy, uczenia się,
jako podstawowych źródeł zaspokajania potrzeb edukacyjnych;
funkcja dydaktyczna; polegająca na porządkowaniu wiedzy uczniów
i wskazywaniu sposobów usuwania ewentualnych błędów.
Przedmiotem oceniania jest:
a. wiedza przedmiotowa, ogólnokształcąca i zawodowa, objęta ramowymi programami
nauczania, uwzględniająca podstawy programowe,
b. umiejętność praktycznego zastosowania zdobytej wiedzy,
c. umiejętność rozwiązywania zadań i problemów,
d. umiejętność uzasadniania, argumentowania, przekonywania,
e. umiejętność komunikowania przez uczniów swych sądów, rozwiązań, przekonań,
f. aktywność na lekcjach i innych zajęciach edukacyjnych,
g. przygotowanie do samokształcenia,
h. umiejętność pracy w zespole,
i. umiejętność rozwiązywania konfliktów, sytuacji trudnych i problemowych.
W ocenianiu ucznia bierze się pod uwagę następujące elementy: diagnozowanie jego
mocnych i słabych stron, które jest konieczne w dostosowywaniu metod nauczania;
motywowanie uczniów poprzez ukazywanie im celów tego, co osiągnęli; w przypadku
egzaminów państwowych selekcjonowanie do szkół wyższego szczebla i do pracy. Oceny
6. ucznia dostarczają rodzicom informacji o osiągnięciach ich dziecka oraz umożliwiają
porównanie z innymi uczniami w szkole, w kraju oraz w odniesieniu do kluczowych
elementów poszczególnych przedmiotów nauczania. Pomagają one w planowaniu dalszej
drogi szkolnej dziecka, informują o osiągnięciach szkoły i mogą być przyczyną zmiany
placówki na lepszą, wreszcie służą publicznemu rozliczeniu się szkoły. Nauczycielom oceny
uczniów dostarczają informacji o indywidualnych możliwościach uczniów oraz są podstawą
do organizowania następnego etapu kształcenia. Dzięki nim uzyskuje się informacje zwrotne
o skuteczności nauczania oraz o osiągnięciach klasy jako całości. Ocenianie ponadto
potrzebne jest do ewaluacji szkoły, a niekiedy nawet do określenia efektywności całego
systemu.
IV. Błędy w ocenianiu
W toku wystawiania stopni najważniejsze jest, by uczeń był w pełni świadomy tego: za co
będą wystawiane oceny, kto może spodziewać się oceny lepszej, a kto gorszej i dlaczego.
Niedopuszczalne są sytuacje, gdy uczeń nie wie, czy zaliczył pracę, czy też nie i dlaczego
zaliczył ją na określony, a nie na inny stopień. Uczeń musi wiedzieć, co konkretnie ma zrobić,
by przy następnej próbie poprawić uzyskaną ocenę.
Ocena wyników opiera się najczęściej na ustnych i pisemnych wypowiedziach uczniów,
a oceny tych wypowiedzi w dużej mierze uzależnione są od liczby i rodzajów błędów
popełnianych przez ucznia. Waga poszczególnych błędów jest jednak zawsze kwestią
subiektywną.
Wśród nauczycieli zdarza się negatywne zjawisko , jakim jest karanie ucznia oceną
niedostateczną za złe zachowanie. Zachowanie ucznia i jego umiejętności to dwie odrębne
sfery, toteż nie powinno się ich łączyć. Za złe zachowanie można ukarać ucznia naganą, złą
oceną z zachowania, dodatkową pracą.
Kolejnym negatywnym zjawiskiem jest niejednolitość kryteriów oceniania
i różnicowanie ich w zależności od ucznia. Częste jest wśród nauczycieli inne traktowanie
uczniów językowo dobrych, a inne o niewielkich umiejętnościach.
Sposób postrzegania uczniów przez nauczycieli ma kluczowy wpływ na ich ocenianie.
Niestety bardzo często nie jest on wolny od błędów. Całkowite ich wyeliminowanie nie jest
7. możliwe w praktyce, ale sama ich świadomość, że takie „pułapki” istnieją jest połową
sukcesu. Nauczycielskie próby unikania ich są niemalże całkowitym sukcesem.
Pomyłki w ocenianiu są wynikiem m.in.:
- tendencji do pozytywnego oceniania znanych i lubianych osób,
- obawy przed ferowaniem skrajnych ocen (najwyższych i najniższych),
- sugerowania się tzw. wrażeniem początkowym (tzw. pierwsze wrażenie),
- ulegania wpływom wcześniej wystawianych ocen za inne sprawności,
- przypisywania ocenianym uczniom cech będących przeciwieństwem lub
podobieństwem istoty charakteru osoby oceniającej.
Intensywne badania nad ocenianiem szkolnym wykazały, że istnieje ogromna rozbieżność
w ocenianiu tych samych prac uczniów przez różnych nauczycieli. Również zaobserwowano
rozbieżności w ocenach wystawianych przez różne komisje egzaminacyjne. Jeśliby przyjąć,
że do komisji trafiali podobni uczniowie, oznacza to, że na wynik egzaminu mają wpływ nie
tylko sami uczniowie, lecz również egzaminator. Wprawdzie zróżnicowanie ocen między
komisjami egzaminacyjnymi było niewielkie, ale oznacza to, że błędów w ocenianiu nie
udało się całkowicie uniknąć.
Bycie ekspertem w określonej dziedzinie nauki nie gwarantuje posiadania umiejętności
wydawania trafnych ocen. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele. Do najpopular niejszych
błędów należą:
- niewykorzystanie krańcowych ocen na skali, co powoduje, że oceny przesunięte
zostają w kierunku jej środka. W praktyce oznacza to, że dysponując skalą od 1 do 6
unika się wystawiania jedynki i szóstki, a najczęściej wykorzystuje się trójkę
i czwórkę. Błąd ten nazywamy błędem tendencji centralnej i świadczy on o bardzo
dużej ostrożności oceniającego. Rezygnując z ocen skrajnych nauczyciel zabezpiecza
się niejako przed popełnieniem zbyt dużego błędu. Aby wyeliminować w praktyce
błąd tendencji centralnej próbowano poszerzać skale ocen. Jednak efekt tych działań
nie był zadowalający, gdyż przeważyły tu utrwalone przez lata nawyki nauczycielskie.
- efekt kontrastu polega na sprawdzaniu specjalnie przygotowanych serii wypraco wań
szkolnych w określonej sekwencji. Na przykład po serii bardzo dobrych wypracowań
dawano do sprawdzenia przeciętną pracę ucznia. Innym razem po serii słabych
następowała bardzo dobra praca. Wniosek wysnuty na podstawie ww. badań skłania
8. do stwierdzenia, że wypowiedzi / prace uczniów otrzymują zawyżone noty jeśli
występują po pracach bardzo słabych, a zaniżone jeśli poprzedzają je prace bardzo
dobre.
- efekt pierwszeństwa i świeżości oznacza, że błędy występujące na początku
wypowiedzi ucznia lub jego pracy są surowiej oceniane niż te, które występują na
końcu jego pracy. Jest to podyktowane większym zaangażowaniem nauczyciela w
proces oceniania na początku niż na końcu wypowiedzi / pracy ucznia, gdy następuje
znużenie i tym samym „stępienie” uwagi nauczyciela.
- efekt „aureoli” jest to zjawisko występujące w przypadku, gdy jedna z cech
ocenianej osoby lub jej pracy została oceniona bardzo pozytywnie. Wtedy nauczyciel
ma skłonność do przypisywania ocenianemu również innych cech pozytywnych. Na
przykład uczniowi fizycznie atrakcyjnemu często przypisuje się znacznie bardziej
pożądane cech niż osobie średnio lub mało atrakcyjnej. Podobnie uzyskana przez
osobę opinia dobrego czy złego ucznia ma wpływ na jego kolejne oceny w szkole.
- wpływ uczuć na oceny; ludzie będący w dobrym nastroju lepiej oceniają innych niż
osoby będące w złym nastroju, przygnębione, zdenerwowane. Zatem zaleca się, aby
nauczyciele przeżywający takie stany psychiczne rezygnowali z dokonywania ocen
uczniów w danym czasie. Z drugiej strony dobry nastrój i wspaniałe samopoczucie
mogą również stanowić przyczynek do nadmiernego „szastania” ocenami z górnej
granicy skali.
Wyniki badań przeprowadzonych w angielskich i amerykańskich szkołach wykazały istnienie
tzw. efektu samospełniających się proroctw. Można wyróżnić trzy fazy tego zjawiska:
1. wytworzenie się określonych oczekiwań u nauczyciela; nauczyciel określa
wyjściowe oczekiwania wobec ucznia – pozytywne lub negatywne, to znaczy
przypina mu etykietkę dobrego lub złego ucznia. Mają na to wpływ następujące
czynniki: pochodzenie społeczne i etniczne, strój, wygląd zewnętrzny, płeć,
nazwisko, rodzeństwo uczęszczające do tej samej szkoły, pierwsze wrażenie.
2. zróżnicowane traktowanie dobrego i słabego ucznia przez nauczyc iela; wytworzone
przez nauczyciela oczekiwania prowadzą do tego, że zaczyna on traktować ucznia
według sformułowanych wcześniej oczekiwań. W efekcie niepowodzenie ucznia
dobrego tłumaczone jest niesprzyjającymi czynnikami zewnętrznymi: trudny
materiał, sytuacja losowa, itp.. Natomiast niepowodzenie ucznia słabego często
przypisywane jest jego cechom osobowym: lenistwo, brak zdolności, brak pilności,
zainteresowania przedmiotem.
9. 3. wytworzenie się u uczniów określonych reakcji na zróżnicowane traktowanie;
Uczniowie boją się bycia piętnowanymi i negatywnie ocenianymi. Zła ocena
najczęściej wywołuje zobojętnienie i wrogość wobec szkolnego otoczenia. Jest
często kojarzona jest z brakiem akceptacji i utratą sympatii nauczyciela. Doznawane
niepowodzenia i trudności szkolne wywołują stany lękowe, bierność i apatię u
uczniów.
V. Podsumowanie
Dziś trudno jest sobie wyobrazić nauczanie i wychowanie szkolne, nie tyle bez stopni, co bez
koniecznego wartościowania ludzkich działań, wyników ich pracy, a wreszcie
i samych ludzi. Z wielkim szacunkiem lecz i z odpowiednią rozwagą powinno się
podchodzić do wszelkiego rodzaju innowacji w sferze oceniania. Nie należy jednak
odczytywać tego, jako postulat zaprzestania poszukiwań nowych rozwiązań ewaluacyjnych,
gdyż i tak zawsze niosą one spore ryzyko niechęci ze strony środowiska szkolnego. Zawsze
istnieje jednak szansa na znalezienie choćby nieco lepszego rozwiązania systemu oceniania
uczniów. Trudno jest wyobrazić sobie szkoły i klasy bez ocen, gdyż powszechnie podkreś lana
jest nadrzędna rola motywacyjna oceny szkolnej, która wzmacnia motywację do dalszego
uczenia się i zaspokaja naturalną potrzebę sukcesu i osiągnięć człowieka.
10. Literatura wykorzystana:
Arends R. I, Uczymy się nauczać, Warszawa 1998.
Atszuler I, Badania nad funkcją oceny szkolnej, PZWS, Warszawa 1960
Grondas M, Psychologiczne aspekty oceniania, Poradnik nauczyciela, Wyd. RAABE,
Warszawa 2000
Hudańska I, Szkolny system oceniania, G&P, Poznań 2000
Kosińska E, Ocenianie w szkole, Rubikon, Kraków 2000
Niemierko B, Między oceną szkolną a dydaktyką. Bliżej dydaktyki, WSiP, Warszawa 1997
Puzynina J, Język wartości, PWN, Warszawa 1992
Taraszkiewicz M, Nowa szkoła... wspieranie kariery ucznia, CODN, Warszawa 1997