.

1. ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑΨË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ
Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû “Ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëûí ¿åä íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí
èðãýäýä áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýý õ¿ðãýõ òºñºë”-èéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýâëýâ.
ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН 12 ЖИЛИЙН
СУРГУУЛИЙН 10-12 ÄÓÃÀÀÐ АНГИЙН
ÃÀÇÀÐǯÉÍ СУРГАЛТЫН ÒªËªÂ˪êª,
ХӨТӨЛБӨР, ЗӨВЛӨМЖ
ÕÈ×ÝÝË: ÃÀÇÀÐǯÉ
Óëààíáààòàð
2012 îí

2. ÃÀÇÀÐǯÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÕªÒªËÁªÐ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÑÀÍ ÁÀÃ
Менежментийн багийн Ц.Чимэдлхам
ахлагч Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамны Ерөнхий боловсролын газрын
мэргэжилтэн, доктор (Ph.D)
×.Ãàíöýöýã
Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ãàçðûí
ìýðãýæèëòýí
Ñóðãàëòûí õºòºëáºð Å.Áàò÷óëóóí
боловсруулсан баг Àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéí ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâèéí çàõèðàë,
äîêòîð (Ph.D), ïðîôåññîð
Ã.Þì÷ìàà
Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí Ãàçàðç¿é ãåîëîãèéí ñóðãóóëèéí áàãø,
äîêòîð (Ph.D)
Ñóðãàëòûí õºòºëáºðийн Ö.Àëòàíòóÿà
эксперт Íèéñëýëèéí “Ýðäìèéí ºð㺺” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí áàãø
Ñургалтын хөтөлбөрийг Å.Áàò÷óëóóí
хэрэгжүүлэх çºâëºìæ Àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéí ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâèéí çàõèðàë,
боловсруулсан баг äîêòîð (Ph.D), ïðîôåññîð
Ã.Þì÷ìàà
Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí Ãàçàðç¿é ãåîëîãèéí ñóðãóóëèéí áàãø,
Åðºíõèé ýêñïåðò, ðåäàêòîð: Ö.×èìýäëõàì äîêòîð (Ph.D)
Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí, äîêòîð (Ph.D)
Ñургалтын хөтөлбөрийг Ö.Àëòàíòóÿà
×.Ãàíöýöýã хэрэгжүүлэх çºâëºìæийн Íèéñëýëèéí “Ýðäìèéí ºð㺺” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí áàãø
Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Åðºíõèé эксперт
áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí Ã.Óðàí÷èìýã
Íèéñëýëèéí 18 äóãààð ñóðãóóëèéí áàãø
Ðåäàêòîð: Å.Áàò÷óëóóí
Àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéí ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâèéí
çàõèðàë, äîêòîð (Ph.D), ïðîôåññîð
Öààñíû õýìæýý 60õ84/8
Õýâëýëèéí õóóäàñ 7.5 õ.õ
Õýâëýñýí òîî 1700 ø
Óëààíáààòàð õîò 2012

3. 4 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 5
ÃÀÐ×Èà ªÌÍªÕ ¯Ã
ªìíºõ ¿ã Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéã 12 æèëèéí òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä 2009-2010 îíû
õè÷ýýëèéí æèëä øèëæèëòèéí 7 äóãààð àíãèéí, 2010-2011 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 8 äóãààð àíãèéí, 2011-2012 îíû
õè÷ýýëèéí æèëä 9 ä¿ãýýð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéã áàãø òàíä
1. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õè÷ýýëèéí æèëèéí á¿òýö 6
õ¿ðã¿¿ëæ, õºòºëáºð á¿ðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä òàíü òóñëàõ çîðèëãîîð ¿íäýñíèé ñóðãàëòóóäûã çîõèîí
áàéãóóëñàí áèëýý.
2. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð 11
Ýíý óäàà áàãø íàðòàà åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí I-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº,
2.1 Åрєнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн аравдугаар ангийн ãàçàðç¿éí õºòºëáºð, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéã õ¿ðãýñíýýð áèä åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí
хєтєлбєр 13 èæ á¿ðýí ñóðãàëòûí õºòºëáºðòýé áîëæ áàéíà. ̺í äóíä, àõëàõ àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, çºâëºìæ¿¿äèéã
íýãòãýí õýâëýëýý.
2.2 Åрөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн арван нэгдүгээр ангийн ãàçàðç¿éí
хөтөлбөр 17 2012-2013 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 5, 10 äóãààð àíãèä äýâøèí ñóðàëöàæ áóé ñóðàã÷èä ýäãýýð àíãèéí ñóðãàëòûí
õºòºëáºðººð àíõ õè÷ýýëëýõ áºãººä øèíýýð çîõèîãäñîí ñóðàõ áè÷ãèéã õýðýãëýíý.
2.3 Åрөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн арван хоёрдугаар ангийн ãàçàðç¿éí
хөтөлбөр 24 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 5, 10 äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã àìæèëòòàé
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàìíààñ îðîí íóòàã, àéìàã, íèéñëýëèéí ò¿âøèíä
3. Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 29 òóõàéí àíãèéí ñóðàã÷äûí îíöëîãò íèéöñýí ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãà ç¿éã ýçýìø¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé áàãø íàðò
çîðèóëñàí ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëíà.
3.1 Åрөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 10 дугаар ангийн ãàçàðç¿éí
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зөвлөмж 29 Óëñ ýõ îðíûõîî èðýýä¿éí èðãýäèéã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áóÿíòàé èõ ¿éëñèéí òàíü çàì öàãààí áàéõ åðººë
ºðãºæ, àæëûí ºíäºð àìæèëò õ¿ñüå.
3.2 Åрөнхий áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 11 дүгээр ангийн ãàçàðç¿éí
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зөвлөмж 40
3.3 Åрөнхий áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 12 дугаар ангийн ãàçàðç¿éí
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зөвлөмж 51
ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑΨË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ

4. 6 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 7
1. ÅЪÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÒªËªÂ˪êª,
ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÆÈËÈÉÍ Á¯ÒÝÖ

5. 8 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 9
2. ÅЪÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÕªÒªËÁªÐ

6. 10 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 11

7. 12 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын
2011 оны 11 дүгээр сарын 24 - ний өдрийн
470 дугаар тушаалын арванзургаадугаар хавсралт
2.1. ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН 12 ЖИЛИЙН СУРГУУЛИЙН АРАВДУГААР АНГИЙН ГАЗАРЗҮЙН
ХӨТӨЛБӨР
Хүлээгдэж буй ерөнхий үр дүн:
• Дэлхийн мандлууд (хийн, чулуун, усан ба био мандал)-ын шинж чанар, тэнд явагддаг үзэгдэл юмсын онцлог, тархалт байршилт, хоорондох
хамаарлын зүй тогтол учир шалтгааныг тайлбарлах замаар газарзүйн шинжлэх ухааны судалгааны арга барилд суралцах
• Дэлхийн дотоод, гадаад хүчин зүйлс, хийн болон усан мандалд явагддаг үйл явц хүн төрөлхтөнд хэрхэн нөлөөлдгийг танин мэдэж, учир шалтгаан,
зүй тогтлыг тайлбарлаж сурснаар байгалийн гамшигт үзэгдлүүдийн талаар ойлгож ухааран болзошгүй аюул тохиолдох үед зөв шийдвэртэй арга
хэмжээ авах
• Интернэт, Газарзүйн мэдээллийн систем, газарзүйн зураг зэрэг мэдээллийн янз бүрийн эх үүсвэрийг ашиглан байгалийн нөхцөл, нөөцөд үнэлгээ
өгөх, байгаль ба нийгмийн хүчин зүйлсийн харилцан уялдааг тодорхой жишээн дээр тайлбарлаж, ахуй амьдралдаа хэрэглэхэд суралцах
• Байгалийн элементүүдийн тархалт байршил, байгалийн нөөц ашиглалтын талаар үнэлгээ өгөх, график, диаграмм, тойм зураг зохиох, унших,
Агуулгын Агуулга
тогтол-цооны
бүрэлдэ-хүүн Хүлээгдэж буй үр дүн Мэдлэг Чадвар Хэрэглээ Үнэлгээ
хэсэг
1 Дэлхий бидний -Дэлхийн гарàгийн онцлогийн • Дэлхийн гадаргын • Төрөл бүрийн газарзүйн зураг • Зарим од ба сарны хэлбэр, • Зураглалын төрөл бүрийн
орон гэр талаар танин мэдэж, “хүн уламжлалт ба цахим ашиглан байгаль, нийгмийн байрлал ашиглан улирлын аргуудыг ашиглан байгаль,
төрөлхтөний орон гэр” дүрслэлүүд юмс, үзэгдлийн явц, тэдгээрийн байдлыг шинжих, хоног нийгмийн үзэгдэл, юмсын
болохыг нь ухааран хайрлан, • Газарзүйн харилцан хамаарал, зүй тогтлыг хугацааг тоолох, цаг хугацааг тархалт, зүй тогтлыг тайлбарлаж
хамгаалах үзэл хүмүүжил мэдээллийн систем тайлбарлах, дүгнэлт гаргах хэмжих буй байдал
төлөвших ба зайнаас тандах • Интернэт, GoogleEarth программ • Газрын зураг, хотын план, • GoogleEarth программ болон
-Газар орон, нутаг дэвсгэр, судлал ашиглан мэдээлэл цуглуулан GPS зэргийг ашиглан оршин GPS, сансрын зураг зэргийг
үзэгдэл юмсын талаар • Дэлхий ба нарны дүгнэлт гаргах буй байрлал, орон зайгаа ашиглан мэдээлэл цуглуулж,
сонирхсон мэдээллээ аймаг, галактик • ГМС-ийн хэрэглээний хүрээг тодорхойлох дүгнэлт гаргаж чадаж буй эсэх
газарзүйн зураг, интернýт, • Нар, сар, дэлхийн тодорхойлох • Газарзүйн зураг болон нар, сар,
ГМС, GoogleEarth, GPS харилцан байрлал, • Газрын зураг, сансрын зураг, одны байрлал ашиглан зүг чиг,
ашиглан олж цуглуулах, үр дагавар хотын план, GPS зэргийг цаг хугацааг тодорхойлох чадвар
амьдрал ахуйдаа ашиглаж ашиглах
сурах • Нар, сар, дэлхийн харилцан
байрлалын үр дагаврыг
тайлбарлах
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 13

8. 2 Чулуун мандал -Дэлхийн гадаад ба дотоод • Дэлхийн дотоод • Дэлхийн дотоод бүтэц, чулуун • Барилга байшин барих болон • Чулуулгийг гарал үүсэл ба шинж
хүчний нөлөөгөөр үүсэх бүтэц мандлын бүрэлдэхүүн, бусад зорилгоор элс, хайрга чанараар ангилж буй байдал
үзэгдэл юмсын талаар танин • Чулуун мандлын хөдөлгөөний онцлогт шинжлэх зэрэг өргөн ашиглагддаг • Дэлхийн гадаад ба дотоод
мэдэж, газрын гадарга, эрдэс бүтэц, бүрэлдэхүүн ухааны үүднээс дүгнэлт өгч, чулуулгийг зөв сонгон хүчний гаралтай үзэгдлийн
чулуулаг, байгалийн нөөцийг • Чулуун мандлын шалтгааныг тайлбарлах хэрэглэх зүй тогтлын учир шалтгаан,
ариглан õàéðëàõ үзэл бодол хөдөлгөөн • Дэлхийн гадаад ба дотоод хүчин • Чулуун мандлын гаралтай тэдгээрийн нийгэмд нөлөөлж буй
төлөвших • Дэлхийн гадаад зүйлсийн хоорондын хамаарлыг байгалийн гамшиг (хад асга байдалд дүгнэлт гаргаж байгаа
-Чулуун мандлын буюу ба дотоод хүч, гаргах нурах, хөрсний гулсалт, газар эсэх
геологийн гаралтай тэдгээрийн үр • Чулуулгийн гарал үүслийн хөдлөлт)-аас сэргийлэх, • Хотгор гүдгэр ба гадаргын
байгалийн гамшигт үзэгдлүүд дагавар ялгаанд үндэслэн эрдэс хамгаалах хэлбэрийн зураг ашиглан гарал
(нурàíãè, хөрсний гулсалт, чулуулгийг ялгах, òàíèõ • Ашигт малтмалын орд газрыг үүсэл, хэв шинжийг тодорхойлох
газар хөдлөл г.м)-ийн учир • Уур амьсгал ба өгөршлийн нөхөн сэргээх, хөрс газрын чадвар
шалтгааныг танин мэдсэнээр хоорондох хамааралд үндэслэн доройтлоос хамгаалах арга
тэдгээр эрсдлээс сэргийлэх, нутаг орныхоо нөхцөл байдлыг хэмжээ авахад оролцох
тохиолдсон үед зөв шийдвэр тайлбарлах
гаргах арга барил эзэмших • Геологийн гаралтай гамшгаас
сэргийлэх
3 Хийн мандал -Хийн мандал дахь • Хийн мандлын • Хийн мандалд явагддаг • Уур амьсгалын болон • Цаг агаарын элементүүдийг
ба дэлхийн уур үзэгдэл юмсын зүй тогтлыг найрлага, бүтэц үзэгдлүүдийн мөн чанарт цаг агаарын зураг уншиж тэмдэглэх, газарзүйн
амьсгал судалснаар уур амьсгалын • Агаарын шинжлэх ухааны үүднээс дүгнэлт ашиглах, өдөр тутмынхаа хуваарилалтын зүй тогтлыг
өөрчлөлтийн нөлөөг температур, даралт, өгч, учир шалтгааныг тодорхой амьдралд хэрэглэх, ялган тайлбарлах байдал
бууруулах, түүнд дасан чийг тунадасны жишээн дээр тайлбарлах урьдчилан таамаглах • Циклон эсрэгциклон зэрэг
зохицож амьдрах арга ухаан хуваарилалт • Агаарын даралт ба чийг • Агаар мандлын гаралтай агаарын ерөнхий зүй тогтлууд
эзэмших • Дэлхийн уур тунадасны хуваарилалтын байгалийн гамшиг (аянга цаг агаарт хэрхэн нөлөөлдгийг
-Хийн мандлын гаралтай амьсгалын ялгаа, хоорондох хамаарлыг îéëãîæ цахилгаан, хүчтэй салхи, ялгах чадвар
гамшигт үзэгдлүүдийн талаар түүнд агаарын орчил амьдралдаа хэрэглэж сурах цасан ба шороон шуурга)-аас • Цаг агаарын элементүүдийн
ойлгон мэдсэнээр болзошгүй урсгалын нөлөө • Тухайн газар орны уур сэргийлэх газарзүйн тархалтын зүй тогтол
эрсдлээс сэргийлэх, • Уур амьсгалын амьсгалын байдалд үнэлэлт • Тухайн газар орны уур ба шалтгааныг зураг ашиглан
тохиолдсон үед зөв шийдвэр ялгаа ба өөрчлөлт дүгнэлт ºãºõ амьсгалын байдалд үнэлэлт тайлбарлах чадвар
гаргах арга барил эзэмших • Уур амьсгалын өөрчлөлтийн дүгнэлт гаргах
нөлөөг бууруулах ба дасан
зохицох талаар өөрсдийн
дүгнэлт гарган хэрэгжүүлэх
4 Усан мандал -Усан мандалд үүсдэг үйл • Усан мандлын • Газарзүйн зураг ашиглан • Өгсөн аргачлалыг ашиглан • Тунадас, ууршилт, гадаргын
14 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
явцын зүй тогтлыг танин бүрэлдэхүүн, шинж усан мандлын шинж чанарыг нутгийнхаа гол мөрөн, урсацын хуваарилалтын
мэдсэнээр усыг хэмнэлттэй чанар тодорхойлох, газарзүйн нуурын горим, урсац зэрэг хоорондох хамаарлыг
ашиглах, ариглан хамгаалах • Далай ба хуурай тархалтад үнэлгээ өгөх ерөнхий шинжийг судлах тайлбарлах ба дүрслэн үзүүлэх
зан үйл төлөвших газрын усны шинж • Усан мандлын хөдөлгөөн ба арга барил эзэмших байдал
чанар: гол мөрөн, нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн • Ахуйн хэрэглээ ба тариалан • Далайн усны шинж чанарын
-Усан мандлын гаралтай нуур, намаг хамаарлыг гаргаж, үр дагаврыг эрхлэх зэрэгт тохирох усаа өргөргөөр өөрчлөгдөх зүй
гамшиг тохиолдож болох цаг судлах ò¿¿íèé шинж чанарт нь тогтлыг зураг болон бусад
хугацаа, хотгор гүдгэрийн • Усны физик, химийн болон тулгуурлан сонгож хэрэглэх хэрэгсэл ашиглан тодорхойлох
байдалд үнэлгээ өгөх замаар биологийн шинж чанарыг • Усны шууд ба дамжсан чадвар
эрсдлээс сэргийлэх ухаанд тодорхойлох хэрэглээг үндэслэн усыг • Аргачлалын дагуу усны
суралцах • Усны шинж чанарын өөрчлөлтөд хамгаалах, арвилан хэмнэх зарцуулгыг тооцоолох, нөлөөлөх
нийгмийн нөлөөг үнэлж дүгнэх арга замыг өдөр тутмын хүчин зүйлсийн хамаарлыг
• Гадаргын болон газар доорх амьдралдаа хэрэглэх ашиглан дүгнэлт гаргах байдал
усны үйл ажиллагаагаар үүсэх • Усан гаралтай байгалийн • Усны эргэлтэд нөлөөлөх агаар
гадаргын хэлбэрийг ялгах, гамшиг (үер, голын далан мандал, чулуун мандал болон
үнэлгээ өгөх сэтрэх гэх мэт) болон амьд биесийн гүйцэтгэх үүргийг
болзошгүй аюулаас тодорхойлох чадвар
сэргийлэх
5 Биоман-дал -Дэлхий гарагийн нэг онцлог • Биомандлын • Байгалийн юмс, үзэгдлийн • Экосистемийн тэнцвэрт • Газарзүйн бүс, бүслүүр үүсэхэд
ба газарзүйн болсон амьд организм бүрэлдэхүүн, хил харилцан холбоо хамаарлыг байдлыг хадгалах зан үйлийг нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг
бүрхэвч болон амьдралын орчны хязгаар жишээгээр тайлбарлах сурталчлах ялган, жишээн дээр тайлбарлах
ялгаа, хоорондох хамаарлыг • Хөрсний • Уур амьсгал ба ургамлын • Хөрсний шинж чанарын байдал
ойлгож ухааран байгальд бүрэлдэхүүн, шинж тархалтын зургийг тулган талаарх мэдлэг чадвараа • Газарзүйн бүслүүр ба газарзүйн
зүй зохистой хандах зан үйл чанар харьцуулж, зүй тогтлыг газар тариалан, ургамал бүсийн ялгааг газрын зураг
төлөвших • Ургамал, амьтны тайлбарлах ургуулахад ашиглах дээр харьцуулан дүгнэлт гаргах,
-Байгаль орчныг хамгаалах, тархалт, газарзүйн • Газарзүйн бүс ба бүслүүрийг • Аж ахуйгаа эрхлэн хөтлөхөд үнэлгээ өгөх байдал
нийгмийн зүгээс үзүүлж буй мужлал ялгах байгалийн хам бүрдлүүдийн • Модлог ба өвслөг ургамал,
сөрөг нөлөөг багасгахад хувь • Газарзүйн бүрхэвч • Биогеоценозын бүрэлдэхүүн уялдаа холбоог харгалзан амьтны тархалтыг амьдрах
нэмэр оруулах чадвартай ба зүй тогтол хэсгүүдийг ялган таних зөв шийдвэр гаргах орчны нөхцөлтэй нь холбон,
иргэн болж төлөвших • Орон нутгийн биологийн зураг ашиглан тайлбарлах
олон төрөл байдал, байдал
тэдгээрийг хамгаалах ажилд • Хөрсний шинж чанарыг ялгах,
оролцох хөрсний хэсгүүдийн харьцаагаар
бүтцийг нь тодорхойлж буй эсэх
Àрга зүй:
• 10 дугаар ангийн газарзүйн хичээлийн үндсэн агуулга нь өмнөх ангид газарзүйн хичээлээр эзэмшсэн мэдлэг чадварыг гүнзгийрүүлэн дэлхийн
мандлуудын хувьд өргөсгөн авч үзнэ. Дэлхийн мандлуудад явагддаг үзэгдэл, юмс, тэдгээрийн учир шалтгаан, зүй тогтлын талаар шинжлэх ухааны
танин мэдэхүйн талаас нь судална. Жишээ нь: өмнөх ангиудад зөвхөн “дэлхийн ус, ба агаар” гэхчлэн үзэж байсан бол энэ удаад цогц байдлаар нь
дэлхийн нэг бүрхэвч үүсгэж буй талаас нь судлах юм.
• Газарзүйн зургийн талаар өмнөх бүх ангид судалсаар ирсэн боловч 10 дугаар ангид тэдгээрийг нэгтгэн дүгнэх байдлаар төрөл бүрийн зургууд,
зураглалын аргуудыг ашиглан өөрт хэрэгтэй мэдээллээ авч ашиглахад чиглэгдэнэ. Түүнчлэн энэ ангид нэмж орж буй нэг шинэ сэдэв бол интернýт болон
ГМС, дэлхийн гадаргын виртуаль дүрслэлүүд (тухайлбал GoogleEarth программ), сансрын зураг, видео, кино зэргийг ашиглан мэдээлэл цуглуулах,
дүгнэлт гаргах, ахуй амьдралдаа хэрэглэхэд чиглэсэн мэдлэг чадвар эзэмшүүлэхэд анхаарна.
• Орчин үед тавигдаж буй “мэдлэгээ өөрөө бүтээх”, хийх явцдаа суралцах” арга барил эзэмшүүлэхэд ихээхэн анхаарна. Тухайлбал, дэлхийн гадаад ба
дотоод хүчний үйлчлэлээр явагддаг үйл явцууд, агаар дахь үзэгдлүүд, тэдгээрийн учир шалтгаан, дэлхийн гадарга дээрх тархалт хуваарилалтын зүй
тогтлыг танин мэдэх, тайлбарлахын тулд газрын зураг, ГМС, GoogleEarth программ, бусад холбогдох зураг, схем ашиглан дасгал даалгавар хийх, бие
даан ажиллуулахад сурагчдыг чиглүүлнэ. Энэ нь МХТ-ийг газарзүйн сургалтад ашиглах боломжийг багш сурагчдад олгож байна. Хамгийн наад захын
жишээ дурдахад интернэт ашиглан цахим газрын зургууд, цаг агаарын мэдээ îéëãîæ õýðýãëýõ гэх мэт
• “Газарзүйн хэл” эзэмшүүлэх, газарзүйн судалгааны арга барил эзэмшүүлэхэд анхаарна. Энэ нь чулуун болон хийн, усан болон шим мандалд явагдаг
үзэгдэл юмсын талаар шинжлэх ухааны үүднээс судлах явцад хэрэгжинэ.
• Хичээлээр судалж буй зүйлсийг амьдрал ахуйдаа хэрэглэх талаас нь сургалтын арга зүйг чиглүүлнэ. Жишээ нь: нар сарны хүрээ, оддын байрлалыг
ашиглан цаг агаарын байдлыг урьдчилан тоймлох, цаг агаарын зураг унших, салхи, ба усны эрозийн явцыг ажиглан амьдралдаа хэрэглэх, усны хомсдол,
агаарын бохирдлыг бууруулах, хөрс газрын доройтлоос сэргийлэхэд хувь хүний зүгээс оруулах хувь нэмрийг ойлгуулахын тулд дасгал ажиллах, тооцоо
хийх, бодит жишээ цуглуулах зэрэг аргыг хэрэглэнэ.
• Хичээл хоорондын холбоог анхаарна. Ялангуяа математикийн хичээлийн мэдлэг чадварыг график байгуулах, график дүрслэлээс тоон утгыг
тодорхойлоход ашиглах бол интернýтээс цахим газрын зураг хайх, GoogleEarth ашиглан мэдээлэл цуглуулах зэрэгт мэдээлэл зүйн хичээлтэй холбоно.
Ус ба агаарын химийн найрлага, эрдэс чулуулгийн өгөрших явц зэрэгт химийн хичээл, дэлхийн мандлуудад явагдах физик үзэгдлийг тайлбарлахад
физикийн хичээлтэй холбогдоно. Хичээлийн шинжлэх ухааны түвшин нэлээд өндөр байгааг харгалзан үзвэл тэр болгон монгол хэл дээр уншиж судлах
нэмэлт материал ховор байгаа тохиолдолд интернýтээс мэдээлэл авахад англи хэлний мэдлэг чадварыг шаардаж байгааг анхаарна уу.
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 15

9. цуглуулга
Хэрэглэгдэхүүн
цуглуулга бий.
загвар, бүдүүвч
үзүүлсэн зургууд
тоон үзүүлэлтүүд
ашиглах боломжтой.
шууд ажиглуулж болно.
• Орон нутгийн музей, голын сав газар экскурс зохиох
16 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
• Ургамал, амьтны тархалт болон хөрсний хэв шинжийн тархалтын зураг
• Нар, сар, дэлхийн хэмжээ ба оддын хэмжээг харьцуулсан бүдүүвч зураг, гэрэл зураг
• Дэлхийн физик газарзүйн зураг, уур амьсгалын болон агаарын температур, даралтын хуваарилалтыг
зураг, бусад мэдээлэл, GoogleEarth программ, цахим газрын зургууд ба цахим атлас зэргийг олж
дүрсийн макет, загвар, блок диаграммууд (3 хэмжээст диаграмм), амьтан ургамлын хатаадас,
• Нарны аймгийн гаригуудын бүрэлдэхүүн болон гариг хоорондын зай болон хэлбэр, хэмжээг үзүүлсэн
хэмжилтийн үр дүнгээ графикаар дүрслэх, тэндээсээ нэгтгэн дүгнэлт гаргах зэрэг арга зүйг хэрэглэнэ.
• Усны урсгалын хурд, салхины хурд хүч, агаар, хөрсний температурын өөрчлөлт, жилийн ба хоногийн
ч хүндрэлтэй биш билээ. Орон нутгийн музейд ургамал амьтны болон хөрс, чулуулгийн баялаг
• Интернэт ашиглан Google.com-хайлтаас дэлхийн мандлуудад явагддаг үзэгдэл юмстай холбоотой
явц зэргийг хэмжилт хийх замаар тодорхойлуулах, жилийн ба хоногийн дундаж утгыг тооцоолох,
сургууль орчимд экскурс хийх нь ашигтай. Тухайлбал, голын хөндийн элементүүд болох эрэг, дэнж,
• Эрдэс чулуулаг, өгөршил, ус, салхины үйл ажиллагаа, хөрсний үе давхарга, ургамал амьтны амьдрах
дэлбэрэлтийг загварчлан үзүүлэх шаардлагатай бол тунадас, цан, хяруу, үүлний хэв шинжүүдийг
• Дэлхийн дотоод, гадаад хүчний үйл ажиллагаа ба агаар, усан мандалд явагддаг үзэгдлүүдийн талаар
орчны ялгааг танилцуулахад танхимд хичээллэхээс илүүтэйгээр орон нутаг судлалын музей болон
ажиглуулна. Жишээ нь: жорын дагуу далайн усыг “найруулах”, усны уурын өтгөрөл, галт уулын
ойлгуулахын тулд загварчлах, сорил туршилт хийхээс гадна амьдрал дээр байдаг үзэгдэл юмсыг
• Эрдэс чулуулгийн цуглуулга, төрөл бүрийн хэв шинжийн хөрсний дээж, газрын гадаргын хэлбэр
• Янз бүрийн уур амьсгалын хэв шинжийг үзүүлсэн уур амьсгалын диаграмм, уур амьсгалын элементийн
тохойрол, цүнхээл үүсэх, жалга ганга зэргийг экскурсээр явж ажиглах нь манай нөхцөлд тийм
Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын
2012 оны 5 дугаар сарын 03-ны өдрийн
А/208 дугаар тушаалын гучин тавдугаар хавсралт
2.2. ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН 12 ЖИЛИЙН СУРГУУЛИЙН ÀÐÂÀÍ ÍÝÃįÃÝÝÐ АНГИЙН ГАЗАРЗҮЙН
ХӨТӨЛБӨР
Хүлээгдэж буй ерөнхий үр дүн:
• Газарзүйн судалгааны аргууд (сэдэвчилсэн зураг унших, ашиглах, зохиох, ГМС болон бусад геодүрслэл)-ыг нийгэм-эдийн засгийн газарзүйн салбарт
ашиглах арга барил эзэмших, тэдгээрийн үндсэн дээр бүс нутгийн онцлогийг тодорхойлох;
• Нийгмийн хөгжилд нөлөөлдөг хүчин зүйлс (түүхэн болон газарзүйн, нийгэм-улс төрийн гэх мэт)-ийн талаар ойлгож, мэдсэний үндсэн дээр улс
орнуудын хөгжлийн түвшинг шалгуур үзүүлэлтээр ангилах, харьцуулах, дүгнэлт гаргах;
• Хүн ам, нийгэм-эдийн засгийн үзүүлэлтийн нутаг дэвсгэрийн ялгааг байгаль-нийгмийн харилцан хамааралд нь авч үзэн харьцуулах;
• Дэлхийн улс орнууд болон бүс нутгийн соёлын ялгааг ойлгох, бусдын зан заншил, түүх соёлыг хүндэтгэх, тулгамдсан аливаа асуудлыг хамтдаа
шийдвэрлэх;
Агуулгын Агуулга
тогтолцооны Хүлээгдэж буй үр дүн Үнэлгээ
бүрэлдэхүүн хэсэг Мэдлэг Чадвар Хэрэглээ
Газарзүйн - Нийгэм-эдийн засгийн - Нийгэм-эдийн засгийн - Улс орон, бүс нутгийн газарзүйн онцлогийг - Сонирхсон улс орон, бүс - График, диаграмм
судалгааны аргууд газарзүйн судалгааны судалгааны аргууд, илэрхийлэх мэдээллийг интернет болон нутаг, орон нутгийнхаа унших, үзүүлсэн зүйлсэд
арга барил эзэмшиж, Зайнаас тандан бусад эх сурвалж ашиглан цуглуулах, талаар мэдээлэл цуглуулан нөлөөлсөн хүчин зүйлсийн
амьдрал ахуйдаа судлал, ГМС-ийн боловсруулах, дүгнэлт гаргах; ашиглах; хамаарал ба учир
ашигладаг болох; ашиглалт; - Улс орнуудын ялгааг төрөл бүрийн - Улс орны нийгэм-эдийн шалтгааныг тайлбарлах
- Төрөл бүрийн - Сэдэвчилсэн зургийн дүрслэл (газрын зураг, гэрэл зураг, шог засаг, хүн ам, аж ахуй, чадвар эзэмшсэн эсэх;
мэдээллийн эх онцлог ба төрлүүд: зураг гэх мэт) ашиглан харьцуулах, үйлчилгээний салбарын - Мэдээллийн нэг хэлбэрийг
сурвалж ба зурагзүйн дижитал газрын тайлбарлах, мэдээлэл боловсруулах хөгжил, цаг хугацааны нөгөөд хувиргаж чадаж
дүрслэлийн аргуудыг зураг, анаморф (хотжилт, ядуурал, хүн амын амьдралын өөрчлөлтийг үзүүлсэн байгаа эсэх; хүснэгтийг
ашиглан тодорхой нутаг зураг, электрон атлас түвшин г.м); дүрслэл (график, ашиглан график байгуулах,
дэвсгэрийн нийгэм- ашиглалт - Тоон мэдээлэл боловсруулан график, диаграмм, хүснэгт г.м)-ийг диаграмм уншин хүснэгт
эдийн засгийн газарзүйн - Нийгэм-эдийн засгийн диаграмм байгуулах, анализ хийх; мэдээллийн хэрэгслээс зохиох ãýõ ìýò
байдалд дүгнэлт гаргах; элементүүдийг - Зураг, диаграмм уншин хүснэгт зохиох, олж ашиглах; - Нийгэм-эдийн засгийн
дүрслэх аргууд ба эсээ бичих зэргээр мэдээллийн өөр өөр - Нийгэм эдийн засгийн газарзүйн сэдэвчилсэн
тэдгээрийн хэрэглээ хэлбэрийг хооронд нь шилжүүлэх; үзүүлэлтийг илэрхийлэх зургийг унших, хэрэглэх,
- График ба орчин үеийн аргууд боловсруулах чадвар
диаграммын төрөл, (анаморф зураг г.м)-ыг - Тодорхой нутаг дэвсгэрийн
сонголт хэрэглэх хүрээнд өөр өөр
мэдээллийн эх сурвалжèéг
нэгтгэн дүгнэлт хийх
чадвар
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 17

10. Дэлхийн улс - Дэлхийн улс орнуудын - Дэлхийн улс - Дэлхийн улс орнуудын хөгжлийн ялгааг - Улс орнуудыг хөгжлийн - Өөр өөр хугацааны зураг
орнуудын хөгжлийн ялгаа ба орнуудын хөгжлийн тодорхой үзүүлэлтээр гарган харьцуулах; ялгааг илэрхийлэх ашиглан улс төрийн
хөгжлийн ялгаа ба түүнд нөлөөлж буй түвшинг илэрхийлэгч - Түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлс шалгууруудыг харьцуулж, болон нийгэм-эдийн
бүс нутаг хүчин зүйлсийг танин үзүүлэлтүүд (газарзүйн, түүхэн, нийгэм-улс төрийн)- тайлбарлах, үнэлгээ өгөх; засгийн үзүүлэлтэд гарсан
мэдсэнээр өөрийн - Хөгжингүй (Хойд) ба ийг тодорхой улс орны жишээн дээр - Хөгжлийн ялгааг өөрчлөлтийг тайлбарлаж
онцлогт тохирсон ядуу буурай (ªмнөд) тайлбарлах; илэрхийлэгч чадаж буй эсэх;
хөгжлийн зөв замыг орнуудын хөгжлийн - Улс орнуудын нийгэм-эдийн засгийн элементүүдийг энгийн - Колоничлолын үр
сонгоход хувь нэмэр ялгаанд нөлөөлөх онцлогийг газарзүйн утгаар нь дүрслэх, жишээгээр гаргаж өөрийн дагавар, түүний эерэг ба
оруулах үзэл бодолтой хүчин зүйлс төрөл бүрийн график, диаграмм, үзэл бодлоо илэрхийлэх сөрөг нөлөөг жишээгээр
иргэн болж төлөвших; - Улс орнуудын хүснэгтээр илэрхийлэх (улс төрийн, хил (хүн амын тоо, боловсрол тайлбарлаж чадаж байгаа
- Бүс нутгийн ялгаа ба хөгжлийн ялгааг хязгаарын өөрчлөлт, байгалийн гамшиг, ба шинжлэх ухаанд эсэх;
тэдгээрийн бүрэлдэн ойртуулахын тулд дайн зэргээс болж шилжсэн хүн амыг зарцуулж буй хөрөнгө, - Нийгэм-эдийн засгийн
буй болсон нөхцөл авч буй арга хэмжээ хүснэгтээр үзүүлэх гэх мэт) энерги зарцуулалт, газарзүйн үзүүлэлтийг
шалтгааныг танин (Мянганы хөгжлийн - Төрөл бүрийн эх сурвалж ашиглан бүс агаарт ялгаруулж буй харьцуулан улс орнуудын
мэдсэнээр бүх улс зорилт г.м) нутгийн газарзүйн тодорхойлолт гаргаж, нүүрсхүчлийн хийн хэмжээ хөгжлийн ялгааг
үндэстний хөгжлийн - Бүс нутгийн ялгарал дүгнэлт хийх; г.м) харьцуулан шалтгааныг
түүхийг ойлгож, ухааран ба учир шалтгаан - Өөр өөр цаг хугацааны газарзүйн зураг, - Орон нутаг, аймаг тайлбарлаж чадаж байгаа
энх тайванч үзэл тоон мэдээлэл, диаграмм зэргийг сумынхаа газарзүйн эсэх;
хүмүүжил төлөвших; харьцуулан тодорхой хүрээн дэх үйл тодорхойлолт гаргаж, - Тодорхой бүс нутаг юмуу
- Бусад улс орон, бүс явдал, нийгмийн үзэгдэл юмсын хувирал, хөгжлийн цаашдын чиг улс орны газарзүйн
нутгийн газарзүйн онцлог, өөрчлөлт, хөгжлийн явцыг тооны болон хандлагыг тодорхойлоход тодорхойлолт гаргах арга
амьдралын хэв маяг, чанарын шинжээр нь ялган тайлбарлах оролцох; барил эзэмшсэн байдал
өв уламжлалыг судлан (хил хязгаар, үйлдвэрийн бүтээмжийн - Мянганы хөгжлийн
òýäíèé соёлыг хүндэтгэх өсөлт, малын тоо толгой, хүн ам гэх мэт) зорилтыг хэрэгжүүлэхэд
замаар газарзүйн соёлд - Хөгжлийн ялгааг тодорхойлогч бусад орон нутагт шаардагдаж
суралцах; үзүүлэлтийг харьцуулан үнэлгээ өгөх (нэг буй зүйлсийг тодорхойлох;
хүнд ноогдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн,
õүний хөгжлийн индекс (ÕÕÈ) ба бүх
үндэстний аз жаргалын индекс г.м)
Хүн ам ба - Хүн амын газарзүйн - Хүн амын сууршлын - Хүн амын газарзүйн үндсэн үзүүлэлт (тоо, - Хүн амын шинж чанар ба - Хүн амын нас хүйсний
суурьшил үндсэн үзүүлэлт ба 3 үндсэн хэлбэр: өсөлт, нягтшил ба байршил)-ийн нутаг холбогдох үзүүлэлтүүдийг бүтцийн үзүүлэлтээс
түүний нутаг дэвсгэрийн (шугаман, тархмал, дэвсгэрийн ялгааг бүс нутгаар гарган судлах, хөтлөх асуултыг нөхөн үйлдвэрлэлийн хэв
ялгааг танин мэдсэнээр бөөгнөрсөн) шалтгааныг тайлбарлах томъёолох: боловсрол шинжийг тодорхойлох, хэв
хүний хүчин зүйлийг - Хүн амын тоо, өсөлт, - Хүн амын тархалт сууршилтад нөлөөлөх ба амьдралын чанарын шинж тус бүрийн давуу ба
зөв үнэлэн, түүнд хувь нас хүйс, арьстны бүс хүчин зүйлсийг тодорхойлох, тайлбарлах хоорондох хамаарал г.м сул талыг жишээн дээр
18 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
нэмрээ оруулах; нутгийн ялгаа (түүхэн, байгаль орчны, технологийн - Төрөл бүрийн эх тодорхойлж буй эсэх;
- Хүн амын нягтшил, - Хүн амын тархалт дэвшлийн, шилжин сууршилтын г.м) сурвалжаас хүн амын - Нас хүйсний суваргад
тархалт, суурьшилт ба суурьшил ба - Хүн амын өсөлт ба нөөцийн хоорондын үзүүлэлт (тоо, өсөлт, анализ хийж, тодорхой
шилжих хөдөлгөөнд шилжилтэд хамаарлыг тодорхойлж хүн амын хотжилт) -үүдийг харуулсан хугацааны өмнөх болон
нөлөөлж буй хүчин нөлөөлөгч хүчин хэт өсөлт ба хүн ам хэт цөөрөх учир мэдээлэл цуглуулж, дараах хүн амын бүтцийн
зүйлсийг үнэлж цэгнэх; зүйлс (татагч ба шалтгааныг тайлбарлах; боловсруулалт хийх: хандлагыг илэрхийлэн
түлхэгч хүч г.м) - Хүн амын нягшилт их ба бага газар орон, - Хүн ам зүйòýé холбоотой гаргаж, нийгэм-эдийн
- Хотжилт ба бүс нутгийн шинж чанарыг харьцуулах, газарзүйн хэлээр харилцах засгийн бусад хүчин
(хөгжингүй ба хөгжиж шалтгааныг тайлбарлах; (хүн амын нягтшил, зүйлстэй холбон
буй орнуудын - Газар ашиглалтын хэв шинжүүдийг ялган тархалт сууршил, хотжилт тайлбарлаж байгаа байдал;
хотжилтын ялгаа) тодорхойлох (оршин суугчдын, амралт г.м)
түүнээс үүсэх сувиллын, худалдаа-арилжааны, хөдөө аж
газарзүйн нөлөөлөл; ахуйн, тээвэр-харилцааны, олон нийтэд
зориулсан г.м)
- Хотжилт ба аж үйлдвэржилт, тээвэрт - Нийгэм-эдийн засгийн - Шашин, арьстаны
нөлөөлж байгаа хүчин зүйлсийг нэгтгэн нөхцлийг сайжруулах, бүс ялгаа, хүн амын шилжих
авч үзэх; нутгийн ялгааг багасгахын хөдөлгөөн, тэдгээрийн
- Тодорхой нутаг дэвсгэр, улс орны тулд зохистой төлөвлөлт үр дагавар, түүхэн
хэмжээнд тоон мэдээлэл ашиглан хүн хэрхэн хийж болох жишээ учир шалтгаан зэргийг
амын нас хүйсний суварга байгуулах, авч дүгнэлт гаргах холбогдох газрын зураг
өөр өөр улс орны хүн амын суваргыг - Хот суурин томрох, хүн ашиглан дүгнэлт хийх
ажиглах, унших, харьцуулах, нийгэм-эдийн ам нэмэгдэхэд хүргэж байдал;
засгийн газарзүйн хүчин зүйлс болон хүн буй байгалийн болон - Хүн амын нягтшил,
амын шинж чанарын цаашдын төлвийг нийгмийн нөлөөг үнэлэх, хотжилтын түвшинд
тодорхойлох; амьдрах газраа сонгох зөв байгалийн нөхцөл хэрхэн
- Хүн амын өсөлтийг тооцоолон гаргаж, шийдвэрийг гаргах; нөлөөлснийг жишээгээр
нөлөөлөх хүчин зүйлстэй холбон - Хотжилтын улмаас байгаль тайлбарлах байдал;
тайлбарлах орчинд үүсэх эерэг болон - Хүн амын шилжилтэд
- Хүн амын нягтшлын зургийг уур сөрөг талыг тодорхой татагч ба түлхэгч хүчин
амьсгалын болон бусад зурагтай жишээн дээр тайлбарлах; зүйлийн нөлөө, тэдгээрийн
харьцуулан уншиж, хоорондын хамаарлыг - Хүн амын шилжих цаг хугацааны өөрчлөлтийн
жишээгээр тайлбарлах; хөдөлгөөний улмаас хот хамаарлыг илэрхийлэх
- Хот суурин газар орчин тойрондоо хэрхэн суурин газар тохиолддог байдал;
нөлөөлж байгааг тайлбарлах (тээвэр, зам, хүндрэл, бэрхшээлтэй - Мэдээллийн эх сурвалж
худалдаа, харилцаа, үйлчилгээ г.м) асуудалд дүгнэлт гаргах ашиглан сонгон авсан
- Хотын бүтцийн онол (нэг төвт, олон төвт, (суурüшил, боловсрол, бүс нутаг ба улс орны
секторан гэх мэт)-ыг том хотуудын жишээн эрүүл мэнд ба эрүүл ахуй, хүн амын ахуй байдал,
дээр тайлбарлах; тээвэр, орчны бохирдол хотжилтын түвшин,
доройтол г.м) тэдгээрт нөлөөлсөн хүчин
зүйлс ба үр дагаварыг
тодорхойлох, бичгээр
илэрхийлэх чадвар;
Эдийн засгийн - Нийгэм эдийн засгийн - Дэлхийн аж - Аж үйлдвэрийн анхдагч, хоёрдагч, - Эдийн засгийн үзүүлэлтийг - Дэлхийн аж ахуйн салбар
хөгжил ба хөгжлийг тодорхойлох үйлдвэрийн гуравдагч салбарыг тодорхойлох, ангилах, тодорхойлох, хоорондох тус бүрийн газарзүйн
байгалийн нөөц үндсэн үзүүлэлтүүдийг байршилт, нутаг ялгааг жишээн дээр тайлбарлах; холбоо хамаарлыг гаргах, байршил, тархалтын учир
ашиглалт ашиглан тухайн улс орон, дэвсгэрийн - Хөгжингүй болон хөгжиж буй орнууд дахь шалтгааныг тайлбарлахын шалтгаан, нөлөөлж буй
бүс нутгийн хөгжлийн хуваарилалт аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн салбарын тулд сэдэвчилсэн хүчин зүйлсийг ялгаж,
дүр зургийг гарган - Аж үйлдвэр ба хөдөө харьцаа, хөгжлийн түвшин, цаг хугацааны зургуудыг сонгон хэрэглэх жишээгээр тайлбарлаж
харьцуулах, дүгнэх; аж ахуйн салбарын өөрчлөлтийг тодорхойлох, хэрэгтэй (аж үйлдвэрийн байршил чадаж буй эсэх;
- Нийгмийн хөгжилд нутаг дэвсгэрийн мэдээллийг интернýт болон бусад эх ба түүхий эдийн нөөц; - Орон нутгийн нөхцөлд
нөлөөлөх хүчин зүйлс, ялгаа, нөлөөлөх сурвалжаас цуглуулж боловсруулах; газрын тосны олборлолт тухайн аж ахуйн салбарын
тэдгээрийн эерэг ба хүчин зүйлс, - Аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн салбарын ба экспортын хэмжээ; хөгжил, цаашдын хэтийн
сөрөг талыг ойлгож газарзүйн онцлог бүтээмж болон зардалд нөлөөлж буй аялал жуулчлалд нөлөөлөх төлөвд үнэлгээ өгч байгаа
ухаарснаар орон нутаг, - Эрчим хүч ба усны байгаль- нийгмийн хүчин зүйлсийг зураг, хүчин зүйлийн үзүүлэлт ба эсэх;
улс орныхоо хөгжилд зөв нөөцийн эх үүсвэр, диаграмм ашиглан тодорхойлох; жуулчлалаас олох орлогын - Сэргээгддэг ба
байр сууринаас хандах тэдгээрийн ашиглалт - Үйлдвэржилтийн үйл явц ба технологийн хэмжээ г.м ) сэргээгддэггүй эрчим
үзэл бодолтой болж - Үйлдвэрлэлийн байршилт, тархалтад нөлөөлж буй - Тодорхой нутаг дэвсгэрийн хүчний төрлүүдийг ялгаж,
төлөвших; хөгжилтийг байгаль- нийгмийн хүчин зүйлсийг жишээн дээр усны нөөцийн нөөцийн ашиглалтаас
түргэсгэгч тухайлбал, газарзүйн зураг ашиглан тодорхойлж учир ашиглалтын байдалд гарах үр дагаврыг орон
биотехнологи, шалтгааныг тайлбарлах; үнэлгээ өгч, нөөцийн нутгийн болон бүс нутгийн
кибернетик, - Эрчим хүчний эх үүсвэрүүд, сэргээгддэг хомсдолд хүргэж байгаа жишээн дээр тайлбарлах
геомэдээллийн (газрын гүний дулаан, нарны ба салхины, шалтгааныг тодорхойлох, байдал;
салбаруудын үүсэл, урсгал усны эрчим хүч, биотүлш) ба түүнээс сэргийлэх талаар
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 19
хөгжилтэй танилцах сэргээгддэггүй (газрын тос, нүүрс, арга хэмжээ авахад
оролцох;