Đời sống- Xã hội

1. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
CÂU CHUY N “L N THU C”
1

2. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
Có l n, m t b n tr ã tìm n tôi h i ý ki n xem, sau khi lén lút i “gi i quy t sinh lý”, c u y
nghi ng b m c b nh, có th n nhà thu c mua lo i thu c kháng sinh “x n” nh t v dùng t ch a
b nh ư c không. Tôi v i vàng thuy t gi ng m t h i, i khái: “Hi n nay, ta ang có tình tr ng r t
áng lo ng i là có m t s ngư i b các b nh lây qua ư ng tình d c (trư c ây g i là b nh hoa li u
như: giang mai, l u, m ng gà, h t xoài...) nhưng không ch u n bác sĩ chuyên khoa ư c ch n
oán, hư ng d n i u tr mà l i nghe mách b o tìm mua lo i kháng sinh m i nh t như các lo i
Cephalosporin th h th 2, 3, các Fluoroquinolon th h th 2... t ch a b nh. Làm như th không
ch h i cho b n thân, b i vì dùng thu c không úng b nh s n ng thêm mà vô tình có th làm h i cho
c ng ng. Nh ng thu c kháng sinh m i nh t ư c khuy n cáo ch dùng trong b nh vi n khi ư c bác
sĩ i u tr ch nh, hư ng d n và theo dõi s d ng vì ó là thu c r t quý có tính d tr , n u s d ng
b a bãi ch c ch n trong th i gian ng n s b kháng”. Lúc u tôi nói, anh b n tr có v hi u nhưng
sau có v ngơ ng n v i hai ch “ kháng”. Tôi c dùng ch , văn v nôm na gi i thích cho anh b n
tr hi u th nào là kháng sinh b “ kháng”. Anh b n tr sau khi nghe bu t mi ng: “A, ý th y mu n
nói “l n thu c”!” (ch “l n thu c” ngư i Nam b thư ng dùng).
M t l n khác, m t v cao tu i n tìm tôi h i ý ki n xem có th t s d ng m t lo i thu c an
th n gây ng khá thông d ng là Seduxen ch a ch ng m t ng . Tôi v i vàng trình bày tác h i c a
vi c ngư i b nh t ý dùng b a bãi thu c lo i này, trong ó có tác h i r t nghiêm tr ng là thu c làm
cho b nghi n. Ngư i ã b nghi n s ph i ti p t c dùng thu c không b thu c ư c và b “s dung
n p”. Theo thói quen, sau m y ch “s dung n p”, tôi b i thêm ti ng nư c ngoài “tolerance” gi ng y
như ang gi ng bài cho sinh viên. Ngay lúc ó, v cao tu i tr m t và nhíu mày. Tôi th y mình h nên
trình bày thêm cho c hi u th nào là “s dung n p” i v i thu c gây nghi n. Rút kinh nghi m, tôi
dùng l i l không chuyên môn l m nói v i c . Khi y, c ã bu t mi ng: “A, ý c a dư c sĩ mu n
nói t i “l n thu c”!”.
Tôi k hai m u chuy n trên cho th y, trình bày m t v n chuyên môn cho ngư i nghe không
thu c gi i chuyên môn không d dàng chút nào. Ph i di n t sao cho d hi u. Ph i bi t bi n it
ng chuyên môn r i r m, l l m thành ngôn ng c a i thư ng. Tuy nhiên, i u tôi mu n nói nhi u
hơn trong bài vi t này là ch “l n thu c” mà nhi u ngư i thư ng hay s d ng hi n nay có n hai
nghĩa.
Vi khu n kháng kháng sinh
Trư c h t, i v i vi c s d ng thu c là kháng sinh, “l n thu c” có nghĩa là vi khu n gây b nh
không còn nh y c m, có kh năng ch ng l i tác d ng c a thu c ưa n h u qu là kháng sinh mà
ngư i b nh s d ng không m y may gây tác h i i v i vi khu n. Như v y, l n thu c ây ng
nghĩa v i “ kháng” là t chuyên môn mà sinh viên y dư c nào cũng n m lòng, kháng c a chính
2

3. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
vi khu n i v i thu c là kháng sinh. L n thu c ây là s rút g n c a “vi khu n kháng kháng
sinh”.
Tuy s nói rõ hơn v v n này ph n sau, nhưng thi t nghĩ ta cũng nên bi t qua vi khu n l n
thu c kháng sinh như th nào hi u vì sao có l i khuyên ph i dùng kháng sinh úng thu c, úng li u
và th i gian.
Vi khu n cũng là loài sinh v t m c dù chúng r t nh ph i nhìn qua kính hi n vi m i th y, chúng
cũng có b n năng u tranh sinh t n. Khi b kháng sinh t n công và nh t là li u kháng sinh ta dùng
không m nh tiêu di t ho c c ch (có lo i kháng sinh ch c ch làm cho vi khu n y u i ch
không ch t h n vì chính cơ th chúng ta s tiêu di t chúng) thì vi khu n cũng bi t cách “thiên bi n v n
hóa” t n t i. Th nh t, chúng s bi n i thành d ng “chai lì” có th ch u ng ư c tác d ng c a
kháng sinh mà không ch t. Th hai, chúng ti t ra ch t ho t ng như m t lo i men (còn g i là
enzyme) phân h y thu c, thí d có nhi u vi khu n ti t ra men Penicillinase phân h y các thu c
penicillin, thu c penicillin không còn nguyên v n c u trúc xem như m t h t tác d ng. Th ba, có m t
s kháng sinh ch có tác d ng khi th m sâu vào bên trong cơ th vi khu n thì có m t s vi khu n t
“ i u ch nh”, t thay i v b c c a chúng thu c kháng sinh không th m qua ư c. Th tư, các
kháng sinh thu c nhóm penicillin và m t s nhóm khác có tác d ng tiêu di t vi khu n b ng cách c n
tr không cho vi khu n t ng h p v b c b o v thì m t s vi khu n này thích ng b ng cách s ng
“tr n tr i” không c n v b c. Và còn nhi u cách kháng khác n a, nhưng dù vi khu n có l n tránh,
kháng khéo léo n âu, các nhà y dư c h c cũng không bó tay ch u thua. Thí d như trong i u
tr , ngay t u ph i dùng lo i kháng sinh có tác d ng (nên lưu ý có kháng sinh có tác d ng hi u qu
i v i loài vi khu n này nhưng không hi u qu i v i loài vi khu n khác) t c ph i dùng úng
thu c. Ngay t u ph i s d ng ngay li u t n công t c là li u m nh vi khu n b tiêu di t ngay
không k p t n t i dư i d ng “chai lì”. Sau ó, duy trì li u có hi u qu trong su t th i gian i u tr ,
b ng cách dùng nhi u l n thu c trong ngày và dùng trong nhi u ngày. Nên c bi t lưu ý, th i gian
dùng kháng sinh thông thư ng không dư i 5 ngày. Có lo i b nh nhi m khu n ph i dùng kháng sinh
c tháng, riêng b nh lao ph i dùng thu c t 6 tháng tr lên. T c là ph i dùng kháng sinh úng li u và
th i gian thì m i mong kh i b nh. ch ng l i vi khu n kháng, các nhà y dư c tìm cách ch
t o thu c vô hi u hóa các men phân h y kháng sinh do vi khu n ti t ra (như bào ch bi t dư c
Augmentine g m kháng sinh amoxicillin k t h p v i ch t kháng l i penicillinase là acid clavulanic ã
tr ư c các b nh nhi m khu n mà m t mình amoxicillin không còn tác d ng). Ho c, trong phác
i u tr , k t h p nhi u kháng sinh cùng m t lúc vi khu n không k p tr tay kháng, gi ng như
hi p ng tác chi n gi a các binh ch ng ch ng l i k thù (ta th y trong i u tr b nh lao bao gi các
nhà i u tr cũng k t h p t 3 kháng sinh tr lên).
Các cách ch ng l i kháng v a k thu c ph m vi c a các nhà chuyên môn. Riêng i v i ngư i
b nh, ngư i dùng thu c ch dùng thu c khi có s ch nh, hư ng d n c a th y thu c, không s d ng
3

4. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
b a bãi kháng sinh (hoàn toàn tránh tình tr ng m i b c m sơ sơ v i u ng 1, 2 viên Ampi r i thôi r t
tai h i!) chính là góp ph n c l c vào vi c kh ng ch n n “l n thu c” kháng sinh.
S dung n p d n n tăng li u dùng
Nghĩa th hai c a “l n thu c” mà bà con ta cũng thư ng hay s d ng là tình tr ng c a cơ th do
dùng m t th thu c l p i l p l i nhi u l n v i li u lư ng cũ s th y thu c không có tác d ng và ph i
tăng li u thu c lên m i th y thu c có “ép phê”. L n thu c ây ng nghĩa v i t “s dung n p” mà
tôi quen dùng t th i còn là sinh viên d ch ch nư c ngoài là “tolerance”. “Tolerance” còn ư c
d ch là: s dung nh n, dung tha, quen thu c, ch u thu c... (ôi, ti ng Vi t mình phong phú quá mà tr
nên r i r m trong s mô t khoa h c và ta nên thông c m v i m t s tác gi vi t bài chuyên môn
thư ng m ngo c ơn vi n d n ch nư c ngoài không h n khoe ch mà th t ra mu n làm rõ
nghĩa). Không ch i v i thu c, có m t s ch t con ngư i quen dùng trong sinh ho t h ng ngày cũng
gây ra tình tr ng “l n” này. Thí d như rư u, có nhi u ngư i lúc u ch u ng n a ly bia là m t
b ng, xây xâm, th mà ch m t th i gian sau, n u ngày nào cũng “lai rai vài s i” s u ng t i vài x
rư u như chơi và không th y h h n gì. Ch th y “th m i ã!”. Còn i v i thu c, “l n thu c” là
m t c tính c a thu c gây nghi n, trong ó có thu c ng , thu c an th n, thu c hư ng tâm th n nói
chung, k c ma túy. Ta không l y làm l , có m t s b n tr nghi n hút heroin, lúc u ch xài 1 “tép”,
d n d n s ph i xài nhi u “tép” r i ph i d n thân vào t i ác th a mãn s tăng “ ô” này. Có nhi u
ngư i quen dùng thu c an th n gây ng (như Seduxen) càng ngày càng tăng li u dùng thì m i ng
ư c. Nhưng ngay m t s thu c thông thư ng như Aspirin, các thu c tr au th p kh p, có nhi u
ngư i quen dùng c th y hi u qu c a thu c gi m d n theo th i gian.
Khác v i “l n thu c kháng sinh” ã k gây ra b i chính s thay i c a tác nhân gây b nh là vi
khu n, “l n thu c” trong trư ng h p th hai gây ra b i chính cơ th c a ngư i dùng thu c. Khi thu c
ư c ưa vào trong cơ th , nó ch cho tác d ng khi g n ư c vào nơi ti p nh n (còn ư c g i là th
th , ch nư c ngoài r t thông d ng g i là receptor). Nơi ti p nh n ó có th là t bào, là mô, là cơ
quan (như h th n kinh ch ng h n). Khi cơ th quen dùng m t th thu c, các nơi ti p nh n này s thay
i b n ch t ho c gia tăng s lư ng ti p nh n ưa n ph i gia tăng n ng thu c trong cơ th (t c
ph i gia tăng li u dùng) m i áp ng cho tác d ng ư c. i phó v i s l n thu c này, ch có cách
là tăng li u nhưng không th tăng li u mãi vì s ưa n li u c. i v i thu c có kh năng b l n
theo ki u này, th y thu c s cho dùng v i li u và th i gian dùng như th nào phòng tránh l n
thu c. Ho c khi ã l n, b t bu c ph i thay thu c khác. Trong lĩnh v c dư c, ngư i ta ph i luôn luôn
tìm ra thu c m i, m t ph n thay th thu c cũ b l n.
Có khá nhi u ngư i tuy không phân bi t m t cách r ch ròi hai trư ng h p mà ch “l n thu c”
c p n nhưng u nh n th c ư c, nói n “l n thu c” là nói n s tác h i. M c ích c a bài vi t
này nh m giúp ngư i c bi t thêm “l n thu c là vi khu n kháng kháng sinh”, “l n thu c cũng là
4

5. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
s dung n p ưa n tăng li u dùng t ư c tác d ng c a thu c”. i v i ngư i dùng thu c,
h n ch c hai s l n thu c k trên, ch có cách là s d ng thu c khi th t c n thi t theo s hư ng d n
c a th y thu c, không l m d ng và không s d ng b a bãi.
5

6. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
KHÁNG KHÁNG SINH
M tv n liên quan n vi c s d ng kháng sinh ã và ang tr thành n i ưu tư l n c a nh ng
ngư i ho t ng trong lãnh v c y dư c, ó là v n vi khu n kháng i v i thu c kháng sinh, g i
t t là kháng thu c, hay nói theo m t s bà con ta là thu c kháng sinh b “l n”. Hi n nay nhi u b nh
vi n, khi cho làm “kháng sinh ”, t c là làm xét nghi m xem vi khu n còn nh y c m v i kháng sinh
nào, nhi u th y thu c ph i lo âu: các vi khu n gây b nh ã “l n” v i r t nhi u kháng sinh thông d ng!
Trong ph m vi bài vi t này, xin ư c c p vì sao vi khu n có th ch ng l i tác d ng c a kháng sinh
gây nên hi n tư ng kháng kháng sinh và thái chúng ta ph i như th nào iv iv n này.
Theo nh nghĩa chuyên môn, m t lo i vi khu n kháng kháng sinh khi lo i vi khu n này v n có
th sinh trư ng, phát tri n ư c v i s hi n di n c a m t n ng kháng sinh cao hơn g p nhi u l n
n ng ngăn ch n s sinh trư ng, phát tri n c a các lo i vi khu n khác ho c c a chính lo i vi khu n
ó trư c ây. Nói nôm na, v i li u dùng thông thư ng, kháng sinh b l n ch ng có tác d ng gì iv i
vi khu n.
Vi khu n có th kháng kháng sinh b ng nhi u cơ ch khác nhau. Th nh t, chúng có th t s n
xu t ra các enzyme phá h y c u trúc và làm m t tác d ng c a kháng sinh. Thí d , chúng ti t ra enzyme
có tên là betalactamase phá h y các thu c thu c nhóm penicillin. Th hai, bi t r ng nhi u kháng sinh
ch cho tác d ng khi th m qua l p v c a t bào vi khu n, vi khu n kháng l i b ng cách t t ng
h p l p v c a t bào khác i kháng sinh không th m qua ư c. Th ba, m t s vi khu n kháng
l i kháng sinh nhóm tetracyclin b ng cách t ch t o m t lo i “bơm” c bi t t ng thu c kháng
sinh ra kh i cơ th c a chúng không làm h i ư c chúng. Và cu i cùng, thư ng kháng sinh ch t n
công vào m t nơi nh t nh trên cơ th c a vi khu n g i là ích tác d ng thì vi khu n kháng l i
b ng cách bi n i ích tác d ng này, th là xem như kháng sinh b vô hi u hóa b i vì không còn có
ích tác d ng g n vào phát huy tác d ng n a.
Ngư i ta ghi nh n chính vi c s d ng kháng sinh b a bãi, không úng cách, không li u s làm
cho vi khu n không b tiêu di t h t, m t s có kh năng thích ng, c bi t có s t bi n gen trên
nhi m s c th ki m soát s nh y c m i v i kháng sinh, s này t n t i, phát tri n thành “ch ng” vi
khu n m i mà kháng sinh ã s d ng s không còn tác d ng i v i ch ng này n a. Có kho ng 10%
trư ng h p vi khu n thoát kh i s t n công c a kháng sinh theo m t trong b n cơ ch kháng ã k
và b t ngu n t t bi n gen nên có tính ch t di truy n, t c vi khu n b m truy n tính kháng này
l i cho con cháu và c th phát tri n mãi. Nhưng nguy h i hơn là 90% trư ng h p còn l i là tính
kháng ư c truy n không ch t vi khu n b m sang vi khu n con cái mà còn t vi khu n lo i này
sang qua vi khu n lo i khác thông qua m t s c u trúc di truy n có tên là PLASMID. Thí d như vi
6

7. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
khu n b nh thương hàn khi nhi m vào cơ th ta mà l i ti p xúc ư c v i m t lo i vi khu n s ng bình
thư ng ru t mang tính kháng. Vi khu n b nh thương hàn s thu n p plasmid có tính kháng c a
vi khu n kia, nó s có luôn tính kháng và tai h i là nó l i truy n tính kháng ó cho con cháu c a
nó. Vì th ng l y làm l , hi n nay vi khu n b nh thương hàn ã kháng v i nhi u lo i kháng sinh
mà trư c ây t ra r t công hi u.
V n kháng kháng sinh không ph i m i ư c t ra trong th i gian g n ây mà có th nói khi
kháng sinh u tiên ư c s d ng thì cũng là lúc ngư i ta ph i i u v i hi n tư ng kháng. Vào
năm 1941, kháng sinh u tiên là penicillin ư c dùng trong i u tr thì ch 3 năm sau, ngư i ta phát
hi n lo i vi khu n có tên là Staphylococcus aureus kháng l i penicillin khi y ư c xem là thu c th n
di u. T ó n nay, các nhà khoa h c không ng ng nghiên c u tìm ra các kháng sinh m i ch ng
l i các vi khu n kháng. Vào u nh ng năm 1980, các bác sĩ i u tr có trong tay r t nhi u kháng
sinh m i. Nhưng t 20 năm nay thì l i không phát hi n thêm kháng sinh m i nào c . Và ã b t u
th i i m mà các kháng sinh có m t không i u tr các b nh nhi m khu n. Vào tháng 5 năm
1996 m t a tr 4 tháng tu i ngư i Nh t ã b viêm nhi m Staphylococcus aureus mà không m t
kháng sinh nào có th tr ư c. Ch ng vi khu n này ư c cô l p và cho th y nó kháng c
vancomycine là kháng sinh ư c xem là lo i d tr sau cùng có hi u qu i v i t t c các vi khu n
kháng m nh nh t vào th i i m này. S ki n này làm các nhà chuyên môn y dư c trên th gi i r t
lo âu. Rõ ràng là hi n tư ng vi khu n kháng s ti p t c là n i ám nh cho con ngư i khi bư c vào
th k 21.
Trên ây là phác h a không m y sáng s a v hi n tư ng vi khu n kháng. Tuy nhiên, chính
chúng ta, nh ng ngư i s d ng thu c, có th góp ph n c i thi n tình tr ng “l n thu c kháng sinh”
b ng cách lưu ý m y i u sau ây:
1. Nên dành quy n ch nh kháng sinh cho th y thu c. Không nên t ý s d ng kháng sinh m t cách
b a bãi, không úng lúc, không li u.
2. Khi ư c bác sĩ ghi ơn ch nh dùng kháng sinh, nên dùng thu c úng li u lư ng, th i gian
như ã ch nh, không nên ngưng, b thu c n a ch ng.
3. Lưu ý, có m t s kháng sinh ch ng ch nh, t c là không ư c dùng : ph n có thai, ph n cho
con bú, tr con. ây là các i tư ng ph i bác sĩ khám b nh và ch nh kháng sinh khi c n
thi t. S d ng kháng sinh b a bãi các i tư ng này có khi là nguy hi m.
4. M t s b nh nhi m khu n thư ng có tri u ch ng s t nhưng không ph i t t c các trư ng h p b
nóng s t u là do nhi m khu n. Hơn n a, n u th c s b nhi m khu n, vi c dùng kháng sinh
li u thư ng kéo dài trong nhi u ngày (thông thư ng là t 5 n 7 ngày). Vì v y, hoàn toàn không
nên ch m i th y c m s t sơ sơ là v i u ng vài viên thu c kháng sinh r i thôi (!).
7

8. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
5. Trên nguyên t c, n u vi khu n còn nh y c m v i kháng sinh c i n, thông d ng thì s d ng kháng
sinh lo i này và tránh dùng kháng sinh lo i m i. Hi n nay có tình tr ng r t áng lo là có m t s
ngư i b b nh nhưng không ch u n bác sĩ ư c khám và hư ng d n i u tr mà l i nghe l i
mách b o tìm mua các kháng sinh lo i m i nh t (các fluoroquinolon, các
cephalosporin th h th ba, th tư) t ch a b nh mà l i dùng sai. Làm như th không ch h i
cho b n thân b i vì dùng thu c không úng b nh s n ng thêm mà vô tình có th có h i cho c ng
ng. Nh ng kháng sinh m i thư ng ư c khuy n cáo ch dùng trong b nh vi n ho c khi có s ch
nh cân nh c c a bác sĩ i u tr . ó là thu c quý có tính d tr , n u s d ng b a bãi ch c ch n
trong th i gian ng n s b l n, b kháng. Th tư ng tư ng n lúc nào ó t t c các kháng sinh
ub kháng và không tìm ư c thu c m i thay th . ó s là th m c nh c a nhân lo i.
8

9. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
NH NG I U NÊN VÀ KHÔNG NÊN KHI
S D NG THU C KHÁNG SINH
Cũng gi ng như m t t nư c luôn có l c lư ng quân i làm nhi m v phòng th b o v , cơ th
ta có l c lư ng g i là h th ng mi n d ch (g m các t bào b ch c u, kháng th ...) luôn s n sàng ch ng
tr , tiêu di t các vi sinh v t gây b nh xâm nh p. Khi các vi sinh v t gây b nh xâm nh p phát tri n
nhanh và nhi u quá, vư t kh i s ki m soát c a h th ng mi n d ch, s làm cho ta m c b nh nhi m
trùng. Có 2 lo i vi sinh v t gây b nh ph bi n là siêu vi (còn g i là virus) và vi khu n. Khi m c b nh
nhi m trùng, ta ph i dùng thu c g i là kháng sinh nhưng kháng sinh ch có tác d ng tr b nh nhi m do
vi khu n ch a ph n không tr ư c b nh nhi m do virus. Kh i u câu chuy n như v y cho th y
r ng có nh ng i u NÊN và KHÔNG NÊN trong s d ng kháng sinh mà ngư i s d ng thu c c n
bi t vi c s d ng thu c ư c phát huy cao nh t l i ích c a nó.
Nh ng i u NÊN tuân th khi s d ng kháng sinh
Trư c h t là nh ng i u NÊN mà ngư i s d ng thu c c n tuân th .
Nên bi t kháng sinh là lo i thu c gì
Kháng sinh là nh ng h p ch t trư c ây có ngu n g c thiên nhiên (t c ư c ly trích t các vi sinh
v t như vi n m) và nay ư c t ng h p nhân t o, có tác d ng c ch s phát tri n ho c tiêu di t các vi
khu n gây b nh. Kháng sinh là thu c r t t t, cho tác d ng l m lúc ư c g i là th n kỳ khi ư c s
d ng úng v i s ch nh, hư ng d n c a bác sĩ i u tr . Còn n u s d ng không úng, kháng sinh s
gây nhi u tác h i khôn lư ng.
Nên bi t kháng sinh có tác d ng như th nào
Kháng sinh gây t n h i vi khu n b ng cách làm hư h i thành ph n c u t o c a chúng như l p v
b o v , màng trao i ch t v.v... Tuy nhiên, v phương di n i u tr , ngư i ta quan tâm hai lo i tác
d ng: tác d ng di t khu n và tác d ng kìm khu n (kìm khu n có khi còn ư c g i hãm khu n, tr
khu n, t nh khu n). Kháng sinh di t khu n là kháng sinh có tác d ng gi t ch t vi khu n, còn kháng
sinh kìm khu n ch làm cho con vi khu n ngưng phát tri n, không sinh s n ch không b tiêu di t.
Kháng sinh kìm khu n ư c dùng khi cơ th ngư i b nh còn s c, h th ng mi n d ch còn m nh
tiêu di t vi khu n b thu c làm cho y u. N u cơ th ngư i b nh quá y u b t bu c ph i dùng lo i kháng
sinh di t khu n. Ch có th y thu c m i bi t kháng sinh nào là di t khu n, là kìm khu n và dùng trong
trư ng h p nào.
9

10. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
Nên bi t lo i nhi m trùng nào m i dùng kháng sinh
Như trên trình bày, kháng sinh ch ư c dùng tr b nh nhi m khu n ch không dùng tr b nh
nhi m virus (như c m cúm). Các b nh nhi m khu n thư ng g p là viêm nhi m tai mũi h ng (như
viêm xoang, viêm tai gi a), viêm nhi m ư ng hô h p (viêm ph qu n, viêm ph i), viêm ư ng ti t
ni u, nhi m trùng da v.v...
Nên bi t kháng sinh có th gây ra các tác d ng ph
Tác d ng ph do kháng sinh gây ra có th chia làm 3 lo i:
+D ng: nh là n i m ay, ban , ng a, n ng có th ưa n s c ph n v gây ch t ngư i.
+ Nhi m c các cơ quan: như c i v i gan, th n (tetracyclin, sulfamid), c v i các t bào
máu (cloraniphenicol), th n kinh thính giác (streptomycin, gentamycin gây i c), xương răng
(tetracyclin làm h i răng tr con)...
+ Lo n khu n ư ng ru t ưa n tiêu ch y: ây là tác d ng ph thư ng hay g p, i v i tr có
th gây m t nư c nghiêm tr ng và b nh thi u vitamin do tiêu ch y b i kháng sinh.
Nên bi t v hi n tư ng g i là kháng kháng sinh
kháng kháng sinh là tình tr ng do s d ng kháng sinh không úng (do dùng không li u,
không th i gian) làm cho vi khu n không b tiêu di t hoàn toàn, m t s còn s ng sót s có kh năng
kháng l i kháng sinh ã s d ng, kháng sinh ã s d ng không còn tác d ng nh ng l n i u tr
sau n a.
Nên s d ng kháng sinh theo s ch nh c a bác sĩ
i u tr
Nên s d ng kháng sinh theo s ch nh c a bác sĩ i u tr , c bi t i v i tr con, khi nghi ng
tr b b nh nhi m khu n, ta nên ưa tr n bác sĩ khám và ch nh thu c. Rõ ràng là ch có bác sĩ
m i bi t rõ khi nào s d ng kháng sinh, c n ch n l a lo i gì cho dùng úng thu c, úng cách,
li u, th i gian. Nên lưu ý, tránh hi n tư ng kháng kháng sinh nêu trên, c n ph i dùng thu c
úng li u lư ng, th i gian mà th y thu c ã ch nh.
Nh ng i u KHÔNG NÊN khi s d ng kháng sinh
Sau ây là nh ng i u KHÔNG NÊN, c n ph i tuân th .
Không nên t ý s d ng kháng sinh
nhi u nư c trên th gi i, ch có th mua kháng sinh nhà thu c khi có ơn thu c ư c ghi b i
bác sĩ. nư c ta trư c ây, B Y t có quy nh m t s r t ít kháng sinh ư c mua không c n ơn,
nhưng nói chung, tình tr ng t ý s d ng kháng sinh b t c lo i nào v n còn ph bi n. Nhi u kháng
10

11. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
sinh thu c lo i r t m i, thu c lo i ch dùng h n ch trong b nh vi n, l i b l m d ng dùng b a bãi. Xin
ư c nh c l i, ch có bác sĩ i u tr m i có th m quy n xác nh lo i b nh nhi m và lo i kháng sinh
dùng thích h p.
Không nên ngưng s d ng kháng sinh n a ch ng ho c kéo dài s d ng
Thông thư ng, m t s kháng sinh dùng li u cho c t ph i t 7 n 10 ngày, th m chí có th
kéo dài hơn tùy theo lo i b nh và s ti n tri n c a b nh. Ta ph i theo úng ch nh dùng thu c, t c là
dùng úng li u, th i gian theo ơn thu c c a bác sĩ. ng vì th y b nh có th mà ngưng vi c
dùng thu c, vi khu n không b tiêu di t h t tr i d y, v a h i cá nhân ngư i b nh do làm b nh tái phát,
v a h i c ng ng vì làm gia tăng s kháng thu c kháng sinh. Còn s d ng kéo dài coi ch ng b tai
bi n.
Không nên dùng l i kháng sinh trư c ây ã dùng còn th a l i trong t thu c
B i vì thu c có th quá h n gây h i. R t nhi u kháng sinh quá h n dùng có c tính r t cao (như
tetracyclin quá h n gây c cho th n).
Không nên ch ngư i khác s d ng kháng sinh khi th y b nh ngư i ó na ná gi ng mình
B i vì tri u ch ng b nh có v gi ng nhưng nguyên nhân b nh có th khác. Như s t không ph i là
tri u ch ng c a m i b nh nhi m khu n. Hơn n a, m t kháng sinh thích h p cho ngư i này nhưng
không thích h p, th m chí gây tai bi n n ng n cho ngư i khác.
11

12. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
M T S TH C M C TRONG S D NG
KHÁNG SINH
S d ng kháng sinh nh t thi t ph i t hi u qu , an toàn và h p lý. Ngư i không có nh ng hi u
bi t cơ b n v kháng sinh không th nào s d ng t các m c tiêu v a k . Có l i khuyên ph i dùng
kháng sinh theo ch nh c a bác sĩ là vì bác sĩ là ngư i bi t rõ vi c s d ng kháng sinh, bi t khi nào
s d ng, c n l a ch n lo i gì cho dùng úng thu c, úng cách, li u, th i gian. Chính ngư i
tr c ti p s d ng thu c cũng c n có nh ng hi u bi t cơ b n v kháng sinh, ph i bi t th c m c tìm
hi u nh ng i u còn nghi ng v i nh ng nhà chuyên môn là bác sĩ, dư c sĩ v s d ng kháng sinh
s d ng kháng sinh sao cho úng. M t s th c m c v s d ng kháng sinh c bi t tr con thư ng
ư c nêu ra, nên xin trình bày ây cùng v i l i gi i áp.
Nghe nói tr b s t, c m cúm là b nhi m trùng, t i sao không ư c dùng ngay kháng sinh?
- M t s b nh nhi m khu n thư ng có tri u ch ng s t nhưng không ph i t t c các trư ng h p s t
u do nhi m khu n. Thí d , tr có th b s t do m c răng hay c m n ng. Do v y, khi tr b s t thì
ng v i cho u ng ngay kháng sinh mà hãy tìm cách h nhi t cho tr b ng cách cho dùng thu c h
nhi t Paracetamol hay p trán, lau mình b ng khăn nhúng nư c mát. Còn i v i c m cúm là do siêu
vi (còn g i là virus, vi rút) gây ra thì kháng sinh không có tác d ng ch a tr . Có th tr b viêm mũi,
viêm h u h ng, nhưng ch b nhi m siêu vi và chưa có bi n ch ng thì dùng kháng sinh không nh ng
không có tác d ng mà còn có th gây tình tr ng kháng kháng sinh (kháng thu c) v sau. Trong
trư ng h p này, n u tr b s t ch nên cho dùng thu c h nhi t, kèm theo hút s ch mũi, nh mũi nư c
mu i sinh lý 0,9% (pha 9 gram mu i NaCl trong 1 lít nư c s ch, ho c h i mua nhà thu c). N u nghi
ng tr b nhi m khu n, nên cho tr n khám bác sĩ nh b nh chính xác và ch nh dùng kháng
sinh khi c n thi t. Xin ư c nh c l i, cho tr dùng kháng sinh theo s ch nh c a bác sĩ là an toàn
nh t. Ch có bác sĩ m i xác nh ư c trư ng h p nhi m siêu vi kèm theo lo i nhi m vi khu n (tri u
ch ng viêm nhi m kéo dài không b t có xu hư ng n ng thêm). Lúc này rõ ràng dùng kháng sinh là
c n thi t, bác sĩ s cho dùng kháng sinh.
Bi t r ng dùng kháng sinh b t bu c ph i li u, t i sao nh ng l n khám b nh khác nhau,
bác sĩ ch nh cho dùng thu c khác nhau, như có l n bác sĩ cho dùng 3 l n (còn g i là 3 c )
trong ngày, l n khác l i là 2 l n/ngày, nhưng c bi t có khi ch dùng 1 li u duy nh t trong
ngày?
12

13. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
Tuy bác sĩ ch nh cho dùng thu c s l n khác nhau như th nhưng u là úng li u. B i vì tùy
theo lo i kháng sinh, có kháng sinh b ào th i ra kh i cơ th nhanh quá, ph i dùng nhi u l n thu c
trong ngày, nhưng có kháng sinh ư c gi l i trong cơ th ta lâu hơn và duy trì tác d ng, ta ch c n
dùng m t l n duy nh t trong ngày. Như erythromycin là kháng sinh thông thư ng ph i u ng 3-4
l n/ngày, trong khi ó azithromycin là kháng sinh m i cùng nhóm macrolid v i erythromycin ch c n
u ng 1 l n trong ngày.
Bi t r ng dùng kháng sinh ph i th i gian, t c tr con b b nh bác sĩ ch nh dùng thu c
10 ngày nhưng n ngày th 5 cháu có v hoàn toàn kh i, ngưng dùng thu c ây có ư c
không? Ho c bi t r ng t i u tr thông thư ng i v i nhi u kháng sinh ph i t 5 ngày tr
lên, th t i sao g n ây tr em b viêm tai gi a ư c khám, bác sĩ cho u ng kháng sinh ch trong
3 ngày?
Nên lưu ý, ph i dùng kháng sinh theo úng ch nh c a bác sĩ. Tri u ch ng b nh như s t, au
(như au h ng trong viêm h ng) có v h t nhưng nhi m khu n v n còn, ta c n dùng kháng sinh
th i gian theo ơn thu c c a bác sĩ tiêu di t h t vi khu n. Thông thư ng, dùng kháng sinh th i
gian ph i t 5 ngày tr lên. Tuy nhiên, m t s kháng sinh m i ư c dùng g n ây có th rút ng n th i
gian i u tr . Như azithromycin có th dùng trong 3 ngày, cho hi u qu i u tr m t s b nh nhi m
khu n tương ương v i m t s kháng sinh khác ph i u ng trong 10 ngày.
Tr con ư c b m cho dùng kháng sinh nh m v i li u dành cho ngư i l n b ng a, n i m n
ngoài da, ph i chăng dùng quá li u kháng sinh thì b d ng?
- Trư ng h p dùng quá li u thu c b tai bi n ư c g i là ng c thu c. iv id ng thu c,
trong ó có d ng kháng sinh, ch c n ti p xúc v i li u th t nh v n có th b r i lo n này. Có r t
nhi u tác nhân trong môi trư ng, th c ăn, th c u ng, gây ra d ng, vì v y, trong trư ng h p v a nêu
không th kh ng nh d ng là do dùng kháng sinh. i u h t s c lưu ý là i v i tr , ph i dùng thu c
úng li u. Kháng sinh ít gây tai bi n do dùng quá li u so v i nhi u thu c khác.
13

14. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
KHÔNG ƠC DÙNG THU C QUÁ LI U
Trong s d ng thu c, luôn luôn có l i khuyên “ph i dùng thu c úng li u, th i gian”. úng
li u ây có nghĩa là ph i dùng thu c theo úng s lư ng thu c ã ư c ch nh (t c là ã ư c bác
sĩ ghi trong toa ho c theo hư ng d n s d ng thu c) cho m t l n dùng thu c ho c cho c ngày (t c 24
gi ). Còn th i gian là ph i dùng cho s ngày ã ư c n nh (như theo m t phác i u tr
b nh lao, ph i dùng thu c trong 9 tháng ch ng h n). Có khá nhi u ngư i quan tâm n l i khuyên
ph i dùng thu c úng li u nhưng t trư ng h p “vì vô tình l u ng thu c quá li u” thì s d n n
vi c gì và ph i làm gì x trí?
Trư c h t, ta nên bi t vi c dùng thu c không úng li u g m 2 trư ng h p: dùng không li u và
dùng quá lâu. C 2 trư ng h p ud n n h u qu không t t. Dùng thu c không li u không ch
không tr d t ư c b nh c a cá nhân ngư i b nh mà có khi gây h i cho c ng ng. Như s d ng
kháng sinh không li u có th d n n hi n tư ng vi khu n kháng thu c, vi khu n kháng này
không b tiêu di t sau ó s gây h i cho b t c ai b nó xâm nhi m. Còn dùng thu c quá li u s gây tác
h i cho chính s c kh e c a ngư i dùng thu c, th m chí có th gây t vong. B i vì, v i h u h t các
thu c, n u dùng úng li u thì ó là thu c ch a b nh, còn n u dùng quá li u ó là ch t c không hơn
không kém.
Li u dùng c a thu c hay còn g i li u i u tr không ph i ư c n nh m t cách tùy ti n mà ph i
tr i qua quá trình nghiên c u ư c g i là th tác d ng dư c lý tìm ra. Trư c h t, thu c ph i th c
tính, xác nh “t li u 50” (lethal dose 50, vi t t t LD50) t c th trên m t s i tư ng súc v t
(thư ng là chu t nh t tr ng), xác nh li u gây ch t 50% súc v t ó. t ó xác nh “li u t i
a”, t c là li u không th vư t, n u vư t qua li u t i a s gây c ho c gây ch t... Cũng th trên súc
v t, các nhà dư c h c xác nh “li u t i thi u”, t c là li u mà n u dùng th p hơn s không có ư c
tác d ng c a thu c (như h huy t áp hay an th n ch ng h n). Li u i u tr s ư c xác nh và s n m
gi a li u t i thi u và li u t i a. Thu c càng an toàn, t c ít c, khi kho ng cách gi a li u i u tr và
li u t i a càng l n, còn thu c d gây c tính khi kho ng cách ó h p, t c li u i u tr quá g n li u
t i a hay li u c. Như v y ta th y ph i tr i qua quá trình nghiên c u th c hi n m i xác nh ư c
li u i u tr và li u này s tùy theo cơ th ngư i b nh, tình tr ng b nh mà ư c n nh phát huy
cao nh t tác d ng i u tr và h n ch th p nh t các tác d ng ph hay tai bi n.
Tùy theo th i gian thu c cho tác d ng mà ta có li u dùng cho 1 l n, li u dùng cho 24 gi (t c c
ngày), li u dùng cho 1 t i u tr . Thí d , i v i m t s nhi m khu n thông thư ng, li u dùng 1 l n
cho ngư i l n là 1 viên Amoxicillin 500mg, li u cho c ngày là u ng 3 ho c 4 l n, và li u cho m t t
i u tr là u ng 10 ngày. i v i tr con, li u thư ng tính trên cân n ng, thí d li u
14

15. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
Erythromycin dùng cho tr là 40mg/kg/ngày; t c là tr n ng bao nhiêu ký c nhân s ký y cho 40 s
có li u dùng trong 1 ngày cho tr và li u này thư ng ư c chia u ng làm nhi u l n trong ngày. Xin
ư c nh c l i, li u n nh cho 1 ngày thư ng ư c chia dùng nhi u l n trong ngày, ta ph i dùng úng
như v y. Tuy t i không g p l i u ng m t l n duy nh t. M t s ngư i nghĩ r ng u ng g p m t l n,
thu c cho tác d ng m nh s mau kh i b nh, làm như th là không ph i, có khi là nguy hi m vì quá
li u!
Qua ph n trình bày trên cho th y, ta ph i dùng thu c úng theo li u ã ch nh. B i vì n u dùng
không li u, li u th p hơn li u t i thi u xem như thu c không cho tác d ng, còn n u dùng quá
li u, li u vư t qua li u t i a gây c, có khi r t nguy hi m. Th n tr ng trong s d ng thu c òi h i
ph i luôn luôn cao c nh giác, ch ng nh m l n: ch ng nh m l n tên thu c và ch ng nh m l n v
li u dùng.
Th t trư ng h p “l u ng thu c quá li u” thì ph i làm gì? N u s quá li u không thái quá, t c
u ng thu c hơi l m t ít, cơ th chuy n hóa t t có th s ch ng vi c gì. Nhưng n u sau khi u ng thu c
quá li u mà b t u th y các r i lo n (tùy theo lo i thu c các r i lo n s khác nhau) thì có th ãb
ng c thu c, l p t c ph i x trí theo c p c u ng c. Trư c h t, ngư i b ng c còn t nh ph i làm
cho ói m a. N u có s ngưng th ph i làm hô h p nhân t o. Sau ó, nhanh chóng ưa ngư i b ng
c n cơ s y t , b nh vi n g n nh t ư c c u c p. S c u c p s k p th i n u nhân viên y t bi t
ư c thu c ã gây c. Vì v y, ta c n ph i thu th p thông tin ngay b ng cách: h i ngư i b ng c
ho c ngư i chung quanh xem b nh nhân ã dùng thu c gì, n u ư c, nên em theo thu c, bao bì ho c
ơn thu c ưa cho bác sĩ i u tr ng c xem nhanh chóng tìm ư c lo i thu c gi i c.
V i ý th c th n tr ng, ta ng bao gi tình tr ng dùng quá li u thu c b ng c. Ph i xem
th t k li u dùng, n u có gì nghi ng ph i h i ngay bác sĩ i u tr ho c dư c sĩ phân ph i thu c. Riêng
i v i tr con do cơ th phát tri n chưa hoàn ch nh, r t nhi u thu c ch c n hơi quá li u m t chút có
th tr thành li u c và c bi t, vi c c p c u ng c có nhi u khó khăn hơn so v i ngư i l n. Vì
v y, vi c cho tr dùng thu c ph i xem là h tr ng. ng vì m t chút lơ nh cho tr dùng thu c quá
li u mà gánh ch u h u qu áng ti c.
15

16. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
D NG THU C
Khi s d ng thu c, ưa thu c vào trong cơ th , thu c ư c xem là “ch t l ”. Vì v y, ngoài tác
d ng chính là i u tr phòng b nh do thu c em l i, cơ th ta có th ch ng l i ch t l ó b ng nh ng
ph n ng gây r i lo n. c bi t, có ph n ng g i là d ng thu c.
D ng thu c ư c nh nghĩa là ph n ng khác thư ng c a cơ th khi ti p t c l n th hai hay
nh ng l n sau v i m t thu c mà thành ph n c a thu c có tính ch t g i là “gây d ng”
Nên lưu ý m t s c i mc ad ng thu c như sau:
-D ng thu c không ph thu c vào li u lư ng nên s x y ra d ng dù thu c dùng úng li u ho c
th m chí dùng thu c r t ít, t c dư i li u ch nh.
- Ph n ng d ng ch x y ra m t s ít b nh nhân g i là ngư i d d ng, ho c ngư i có “cơ a
d ng”. Cho nên, có thu c nhi u ngư i dùng ch ng vi c gì nhưng dùng ngư i khác thì b d ng,
th m chí d ng r t n ng.
- Trong thu c, ngoài dư c ch t còn có tá dư c, ch t b o qu n, k c t p ch t và ngư i dùng thu c
có th b d ng v i b t c thành ph n nào trong ó.
- Ph n ng d ng s bi n m t v i vi c ngưng dùng thu c.
D ng thu c bi u hi n b ng nhi u d ng. N ng nh t là s c ph n v bi u hi n b ng ch ng xanh tím
tái, t t huy t áp, lo n nh p tim, tr y tim m ch, có th gây ch t ngư i. Ho c bi u hi n nh hơn nhi u
cơ quan khác nhau: trên da n i m ay, m n ng a; trên h hô h p khó th , hen suy n; trên h tiêu hóa
au b ng, nôn m a, tiêu ch y; trên m t b viêm k t m c v.v...
D ng thu c ư c phân lo i 4 ki u (g i là týp 1, 2, 3, 4), trong ó có “ph n ng t c thì ki u ph n
v ” (týp 1) x y ra nhanh, kh i phát sau khi ti p xúc thu c kho ng 15 phút. Có ph n ng ch m hơn g i
là “ph n ng c t bào” (týp 2) v i tri u ch ng xu t hi n sau vài gi . Ho c xu t hi n sau vài ngày
như h i ch ng Stevens-Johnson, h i ch ng Lyell gây bong da, tróc niêm m c, như b b ng toàn thân
trông r t thương tâm.
i v i thu c, b t c dư c ch t nào cũng u có kh năng gây d ng thu c. ng u là các
kháng sinh và các thu c có g c là ch t m (protein, peptid) như các hormone. Ngay như các
vitamin như vitamin C, vitamin B1 cũng gây d ng thu c (tiêm
vitamin B1 có th b s c ph n v ưa n ch t ngư i). c bi t lưu ý có hi n tư ng g i là ph n ng
chéo gi a thu c gây d ng v i thu c khác cùng nhóm. Thí d , ngư i ã b b ng v i kháng sinh
amoxicillin thì có th b d ng v i các thu c khác trong cùng nhóm g i là nhóm penicillin và v i c
16

17. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
nhóm cephalosporin. Ho c ngư i ã d ng v i aspirin cũng có th b d ng v i các thu c khác n m
trong nhóm thu c ch ng viêm không steroid (NSAID).
V ư ng dùng thu c, không ch dùng d ng u ng hay tiêm m i d b d ng thu c mà dùng d ng
thu c cho tác d ng t i ch như thu c bôi ngoài da hay thu c nh m t cũng b d ng thu c. Có ngư i
dùng thu c nh m t có ch a sulfamid ã b h i ch ng Stevens-Johnson r t n ng ho c th m chí có th
b s c ph n v .
phòng tránh tình tr ng d ng thu c, c n lưu ý các i u sau:
- Xem vi c dùng thu c là h tr ng, ch dùng thu c khi th t s c n thi t và có s hi u bi t t i thi u
v cách dùng, li u lư ng, tính năng, tác d ng ph c a thu c. N u có gì nghi ng v b nh c a mình thì
cách t t nh t n bác sĩ khám ư c ch nh dùng úng thu c.
- Khi ang dùng thu c n u x y ra các ph n ng b t thư ng như ng a, n i m ay, khó th , ho c
c m th y r t khó ch u thì ngưng ngay thu c ó, n tái khám bác sĩ ã ch nh thu c bác sĩ cho
hư ng x trí thích h p (có th ph i i thu c).
- Khi ã b d ng lo i thu c nào tuy t i không dùng lo i thu c ó. Khi i khám bác sĩ ho c
n nhà thu c mua thu c ph i thông báo cho bác sĩ ho c dư c sĩ bi t nh ng lo i thu c ã b d ng
trư c ây và nh ng lo i thu c hi n ang dùng. ư c thông báo, bác sĩ dư c sĩ s tránh cho dùng
nh ng thu c gây nguy h i.
17

18. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
HI N TƯ NG S C PH N V
S c ph n v (còn g i là choáng ph n v ) là m t ph n ng d ng r t n ng khi cơ th ti p xúc v i
ch t gây d ng (còn g i là d ng nguyên hay kháng nguyên) và khi ph n ng d ng này x y ra n u
không phát hi n và x trí c p c u k p th i ngư i b nh có th t vong.
Nguyên nhân thư ng hay g p gây ra s c ph n v là do dùng thu c, c bi t dùng d ng thu c tiêm
chích. Có ngư i khi ư c tiêm thu c kháng sinh như penicillin, streptomycin và m t s kháng sinh
khác, ch 1-2 phút sau là tím tái, co th t khí qu n, m ch nhanh, suy hô h p và r i tr y tim m ch, t t
huy t áp, hôn mê và n u không ư c c p c u k p th i s t vong.
Ta c n bi t, m t trong nh ng ch t sinh h c có tên histamin gi vai trò quan tr ng trong s c ph n
v . Bình thư ng histamin t p trung nhi u trong các t bào b ch c u ( c bi t là t bào mast hay còn
g i dư ng bào) và k t h p v i m t ch t sinh h c khác là heparin (g i là ph c h p histamin-heparin)
không bi u l c tính nào c ch khi cơ th g p d ng nguyên (như thu c) s sinh ra kháng th ch ng
l i. Ph n ng gi a kháng th và d ng nguyên quá mãnh li t sinh ra r i lo n, t bào ch a ph c h p
histamin-heparin b kích thích phóng thích ra histamin d ng t do và gây ra nh ng tri u ch ng tr m
tr ng g i là s c ph n v . B nh nhân s c ph n v c n ư c c p c u cho tiêm thu c adrenalin ( nâng
và duy trì huy t áp), thu c glucocorticoid (như methylprednisolon), thu c kháng histamin (như
promethazin) tr d ng, th oxy và thông khí t t v.v...
Bi t ư c dùng thu c có th gây ra s c ph n v , ta ph i c bi t th n tr ng trong s d ng thu c,
n u ư c ch nên dùng d ng thu c u ng, h t s c tránh dùng d ng thu c tiêm.
C n lưu ý, không ch có thu c mà m t s ch t khác như n c ong t, th c ăn (như d a t c thơm,
u ph ng, dâu tây, m t s h i s n như tôm, cua) ưa vào cơ th cũng có th tr thành d ng nguyên
gây s c ph n v . Ch trong tháng 2 năm 2006 ta ã x y ra hai v liên quan n gi i ph u th m m b
nghi ng là do s c ph n v gây ch t ngư i. V th nh t do dùng thu c gây mê ưa n s c và suy hô
h p. V th hai do tiêm ch t g i là “m nhân t o” vào trong cơ th gây tai bi n ch t ngư i. “M nhân
t o” ây th c ch t là “silicon l ng” và t lâu ã b c m dùng trong gi i ph u th m m . Trư c ây
khá lâu, khi ngư i ta chưa bi t tác h i c a nó, silicon l ng ư c dùng tiêm nâng ng c, t o dáng cho
ph n . Nhưng silicon l ng khi ưa vào trong cơ th , sau m t th i gian s phát tán t tung, vào máu
gây c, và ngay khi tiêm cũng có th gây s c ph n v (vì là ch t l ). Vì v y, silicon l ng hoàn toan b
c m dùng. Th mà ta, ch t c h i này v n còn ư c s d ng. Bi t ư c i u này, xin các ch em
c nh giác, ph i cân nh c th t k khi tính n chuy n làm p thông qua các d ch v th m m (tuy t i
không tham gia cái g i là “làm th m m d o”).
18

19. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
S D NG THU C KHÁNG SINH
HISTAMIN
Khi nói n thu c kháng histamin ngư i ta thư ng ch ó là thu c kháng histamin th th H1, và
như tên g i, ây là thu c có tác d ng i kháng, làm gi m các tri u ch ng r i lo n do histamin gây ra.
Histamin và d ng
Histamin là m t trong nh ng ch t sinh h c trung gian gi vai trò quan tr ng trong s c ph n v và
ph n ng d ng. Bình thư ng histamin có trong cơ th (ph n l n là ngu n g c n i sinh: t histamin b
kh carboxyl t o thành), t p trung nhi u trong các t bào: b ch c u a nhân ưa ki m (basophils), t
bào mast
(mast cells) và các t bào này có nhi u da, niêm m c ru t, khí qu n, ph i... Trong các t bào,
histamin k t h p v i heparin t o thành ph c h p histamin-heparin không có ho t tính. Ch khi nào có
ph n ng kháng nguyên-kháng th ưa nd ng, ho c có tác ng c a các y u t khác như: l nh,
t n thương t bào, hóa ch t..., t bào ch a ph c h p histamin-heparin b kích thích phóng thích ra
histamin d ng t do. Chính histamin d ng t do gây các tri u ch ng b t l i như:
- Trên h hô h p: s mũi, hen suy n (do co th t khí qu n).
- Trên da: n i m ay, phát ban, ng a, phù Quincke.
- Trên m t: làm viêm, k t m c m t.
- Trên h tiêu hóa: gây s ti t quá HCl và pepsin, gây tiêu ch y do co th t ru t.
- Trên h tim m ch: gây giãn m ch, h huy t áp, gây co th t tim.
Histamin ch gây c khi nó g n v i các t bào t ch c mô (da, mũi, h hô h p, m t...) nh ng
v trí nh y c m g i là th th histamin (histamin receptor). Có 3 lo i th th histamin:
Th th H1: là nơi g n histamin gây hi u ng co th t cơ trơn khí qu n, ru t nhưng làm giãn cơ
trơn m ch máu, tăng tính th m mao m ch gây phù n , kích thích t n cùng dây th n kinh gây ng a
(phát hi n năm 1939, 2-methylhistamin tác ng chuyên bi t). Thu c kháng th th H1 ư c dùng tr
d ng.
Th th H2: là nơi g n histamin gây tăng ti t d ch v (phát hi n năm 1972, 4-methylhistamin tác
ng chuyên bi t). Thu c kháng th th H2 ư c dùng tr viêm loét d dày - tá tràng (cimetidin,
ranitidin, famotidin...).
19

20. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
Th th H3: Hi n di n h th n kinh trung ương v i nhi m v i u hòa t ng h p và phóng thích
histamin (phát hi n 1983,
(R)-a -methylhistamin là ch t ch v n).
Có th c ch tác ng c a histamin b ng cách:
- Tiêu h y histamin b ng histaminase (trích t th n heo), k t qu r t kém, hi n nay không còn
dùng làm thu c.
- S a ch a tác ng b ng thu c cho hi u ng trái ngư c (ch a h huy t áp b ng ADRENALIN
làm tăng huy t áp).
- Ngăn ch n s t o thành histamin (Tritoqualin, bi t dư c: HYPOSTAMINE, c ch s kh
histidin thành histamin).
- n nh màng t bào ngăn ch n s phóng thích histamin d ng t do ra kh i t bào: Natri
cromoglycat (bi t dư c LOMUDAL, INTAL), Ketotifen (Zaditène) tác ng lên t bào mast ph i c
ch s phóng thích histamin gây co th t khí qu n nên dùng d phòng hen suy n.
- i kháng tương tranh v i histamin t i các th th (thu c kháng histamin).
Cơ ch tác ng c a thu c kháng histamin
Thu c kháng histamin tr ư cd ng vì i kháng tương tranh thu n ngh ch v i histamin t i th
th H1 (tranh giành, th m chí ánh b t histamin ra kh i th th chi m l y th th ), histamin không
g n v i th th H1 s không còn gây ra d ng.
Phân lo i thu c kháng histamin
Phân lo i theo c u trúc: chia thành nhi u nhóm g i là nhóm các d n ch t, g m có:
- Nhóm d n ch t phenothiazin: promethazin (Phénergan, Pipolphen), alimemazin (Théralène)...
- Nhóm d n ch t piperazin: hydroxyzin (Atarax), cyclizin (Marezin), cinnarizin (Stugeron),
cetirizin (Zyrtec).
- Nhóm d n ch t ethanolamin: diphenhydramin (Nautamine, Benadryl), dimenhydrinat
(Dramamin), clemastin (Tavist)
- Nhóm d n ch t alkylamin: clorpheniramin (Chlor-trimeton, Pheniram), dexclorpheniramin
(Polaramine, Polaramine repetabs), pheniramin (Trimeton).
- Nhóm d n ch t ethylendiamin: tripelamin (PBZ, Ahistamin), pyrilamin (Nisaval), antazolin
(Antistin).
- Nhóm d n ch t piperidin: cyproheptadin (Periactin, Peritol), terfenadin (Teldan).
20

21. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
Trong th c ti n i u tr , khi ch n thu c thu c m t nhóm không t yêu c u ngư i ta ch n thu c
thu c nhóm khác v i hy v ng s khác nhau v c u trúc hóa h c s ưa n hi u qu trong i u tr
ho c không gây tác d ng ph .
Phân lo i theo th h : theo th i gian thu c ra i và l i i m, thu c ư c chia làm 2 th h .
- Th h th 1: còn g i thu c kháng histamin c i n, bao g m thu c ư c ra i u tiên t năm
1939 n thu c c a nh ng năm 1970. Thu c c i n có 2 b t l i: gây bu n ng và th i gian tác d ng
ng n, ph i dùng nhi u l n trong ngày (các nhà dư c h c ph i c i ti n d ng bào ch t Polaramine
(d ng viên nén thư ng ch a 2mg ho t ch t) ph i u ng 4 l n trong ngày c i ti n thành Polaramine
repetabs (d ng viên 2 l p ch a 6mg ho t ch t) u ng 1-2 l n trong ngày.
- Th h th 2: g m các thu c xu t hi n t năm 1980 như: cetirizin, astemizol, loratidin,
mequitazin, terfenadin, fexofenadin... Thu c th h m i này kh c ph c ư c 2 b t l i c a thu c th h
1. Nh có c u trúc hóa h c không th m vào m (lipophobic), thu c th h m i không xâm nh p h
th n kinh trung ương nên không gây bu n ng cũng như không gây tác d ng ph li t i giao c m
(hay tác d ng ch ng ti t cholin như: khô mi ng, táo bón, r i lo n i u ti t m t...). Nh th i gian bán
h y dài, m t s thu c m i như: astemizol, loratidin, cetirizin ch c n u ng m t l n trong ngày.
H n ch c a thu c kháng histamin
Ph m vi i u tr c a thu c kháng histamin có gi i h n do hai h n ch sau:
- Do tác d ng ch là i kháng tương tranh thu n ngh ch v i histamin t i th th nên trong trư ng
h p r i lo n có s phóng thích t quá nhi u histamin như b s c ph n v , m t mình thu c kháng
histamin không th gi i quy t ư c mà ph i k t h p thêm thu c khác.
- Trong d ng, không ch có histamin mà còn có m t s ch t sinh h c trung gian khác tham gia
gây ph n ng. Như trong viêm mũi d ng ưa n: ng a mũi, nh y mũi, s mũi nư c, ngh t mũi,
ngoài histamin còn có vai trò c a các prostaglandin, các leukotrien, các kinin. Vì v y, m t mình thu c
kháng histamin có khi không tác d ng ho c ch làm gi m nh tri u ch ng d ng.
Các ch nh c a thu c kháng histamin
- Tr ho c phòng m t s bi u hi n c a d ng c p tính trong: s mũi mùa, côn trùng chích, viêm
mũi d ng, viêm da d ng, n i m ay, viêm k t m c d ng, s n ng a, phù Quincke.
- Ph tr trong i u tr s c ph n v (ph i k t h p nhi u thu c như: adrenalin + corticoid + kháng
histamin + th oxy).
- Ngoài tr d ng, m t s thu c kháng histamin còn ư c dùng: ch ng nôn say tàu xe
(dimephydrinat, diphenhydramin, cinarizin...), tr nh c n a u (cinnarizin, flunarizin,
21

22. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
dimethothiazin), tr h i ch ng Ménière (hydroxyzin), kích thích s thèm ăn (cyproheptadin, nhi u
nư c b ch nh này) dùng như thu c an th n gây ng (promethazin, doxylamin).
Nh ng i u lưu ý trong s d ng thu c kháng histamin
- Thu c kháng histamin ch tr tri u ch ng d ng (ho, s mũi nư c, n i m ay, ng a...). C n tìm
ra và lo i tr kháng nguyên (th c ăn, thu c, môi trư ng s ng) thì m i tr t n g c ư c b nh.
- Nhi u bi t dư c tr c m - s mũi (Contac, Decolgen fort, Cetamol F, Actifed, Comtrex,
Denoral...) ho c tr ho (Toplexil, Atussin, Rhinathiol - Promethazine), trong thành ph n có ch a thu c
kháng histamin c i n gây bu n ng (như clorpheniramin). Vì v y, c n lưu ý ngư i s d ng v tác
d ng gây bu n ng , tránh dùng thu c n u ph i làm vi c, òi h i s t p trung, t nh táo và tránh u ng
rư u khi ang dùng thu c. Hơn n a, trong thu c lo i này còn ch a thêm thu c làm co m ch, ch ng
sung huy t niêm m c mũi (như phenylpropanolamin, ephedrin, pseudoephedrin) c n tránh dùng
ngư i b cao huy t áp, tr còn quá nh tu i.
Tác d ng ph gây bu n ng c a thu c kháng histamin c i n có khi ư c dùng như ch nh
chính th c tr m t ng . Nên lưu ý ch dùng thu c trong trư ng h p này trong th i gian ng n và lưu ý
các bà m không ư c dùng thu c cho tr ng kéo dài. Tr dùng thu c gây bu n ng kéo dài s m i
m t, không phát tri n t t trí tu .
ta hi n nay v n còn dùng cyproheptadin (Periactin, Peritol) tr ch ng chán ăn (nhi u nư c không
dùng ch nh này).
Nên lưu ý các i tư ng không ư c dùng cyproheptadin:
+ Ph n có thai (thu c nh hư ng n thai), ph n cho con bú (thu c c ch s ti t s a), tr con
dư i 2 tu i. Ngư i cao tu i cũng nên tránh dùng cyproheptadin.
+ Có tình tr ng không dung n p thu c kháng histamin: tr con b kích thích v t vã, ngư i l n b d
ng b i chính thu c kháng histamin.
Vào năm 1990, m t báo cáo khoa h c ăng trong t p chí The American Medical Association tư ng
trình m t trư ng h p t vong c a m t ph n khi ngư i này dùng cùng lúc thu c terfenadin và
ketoconazol. Sau ó, nhi u báo cáo khác cho th y dùng terfenadin chung v i các kháng sinh h
macrolid (như erythromycin, josamycin, clarithromycin) ho c thu c kháng n m Ketoconazol,
itraconazol s b r i lo n nh p tim. Vì v y, hi n nay FDA M ã c m dùng terfenadin và thay th b ng
fexofenadin (Telfast). Fexofenadin là ch t chuy n hóa c a terfenadin khi dùng không b gan chuy n
hóa nên tránh ư c tương tác thu c giai o n chuy n hóa v i các thu c khác, không ưa nr i
lo n nh p tim v a k . ta không c m dùng terfenadin nhưng b t bu c ch dùng khi có toa bác sĩ (các
thu c kháng histamin khác ư c bán không c n toa). Nên lưu ý astemizol có th gây tương tác thu c
gi ng terfenadin, hi n nay ta ã c m s d ng.
22

23. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
TH N TR NG TRONG S D NG THU C
GI M AU
au là tri u ch ng thư ng hay g p ngư i b nh. Vì v y, thu c gi m au là lo i thu c ư c dùng
thư ng xuyên và ph bi n nh t. Có nhi u lo i thu c gi m au khác nhau, trong ó có thu c gi m au
m nh nhưng l i có tác d ng gây nghi n ho c có thu c dùng lâu dài s gây tác d ng ph n ng n là làm
viêm loét d dày tá tràng. giúp vi c s d ng thu c gi m au h p lý, T ch c Y t Th gi i (WHO)
ã ra 3 b c thang dùng thu c gi m au như sau.
B c 1 là khi au nh và v a ta nên dùng thu c gi m au thông thư ng mua không c n có toa c a
bác sĩ là Paracetamol ho c thu c n m trong nhóm có tên g i chung là thu c ch ng viêm không steroid
(vi t t t là NSAID, g m có: aspirin, ibuprofen, diclofenac...). N u dùng thu c gi m au b c 1 là
Paracetamol hay aspirin không c i thi n có nghĩa ngư i b nh b au b c cao hơn t c au n ng b c
2 ho c au d d i như au ung thư là au b c 3. Lúc này ph i dùng n thu c gi m au lo i gây
nghi n có ngu n g c thu c phi n v i lo i trung bình như codein ho c lo i m nh như morphin. Thu c
gi m au b c 2 và 3 có tính ch t gây nghi n b t bu c ph i cho bác sĩ i u tr ch nh, t c là ch
ư c dùng khi có ơn thu c ư c ghi b i bác sĩ.
Riêng thu c gi m au b c 1 là Paracetamol và các thu c NSAID (trong ó có aspirin) là lo i ư c
hay dùng nh t vì mua nhà thu c d dàng không c n n toa c a bác sĩ. Chính vì thu c gi m au b c
1 có th mua d dàng, s d ng r ng rãi và dùng ngày càng tăng li u ã ưa n t l tai bi n do thu c
này ngày càng tăng nhi u nư c trên th gi i. S t ý s d ng thu c và không bi t ư c các tác d ng
ph ti m tàng, không bi t ư c s khác nhau gi a các thu c gi m au thư ng làm cho ngư i b nh lơ
là trong l a ch n thu c, dùng b t c thu c gì mà h t cho là thích h p, dùng trong th i gian r t dài và
th là b các tai bi n tr m tr ng.
Nhi u ngư i ã bi t r ng dùng thu c Paracetamol gi m au là an toàn hơn aspirin ho c các
thu c NSAID khác ch Paracetamol không gây h i d dày, t c không gây viêm loét d dày - tá
tràng. G n ây, nhi u chuyên gia qu c t trong nhi u thông báo khác nhau ã nh n m nh n s lưu ý
c bi t n nguy cơ b tác d ng ph c a thu c gi m au i v i 2 nhóm ngư i: Nhóm ngư i b hen
suy n và nhóm ngư i có v n v tim m ch.
Trư c h t, i v i ngư i b hen suy n ho c ngư i có cơ ad b d ng nên lưu ý không nên dùng
thu c aspirin ho c các thu c ch ng viêm không steroid (NSAID) khác. B i vì lo i thu c gi m au này
có th gây co th t ph qu n. Làm kh i phát cơn hen, làm tri u ch ng hen suy n n ng thêm nm c
23

24. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
có th nguy hi m n tính m ng. H i ch ng b lên cơn hen suy n do dùng thu c aspirin hay nói chung
do dùng thu c NSAID ư c g i là h i ch ng AIA (vi t t t c a Aspirin Induced Asthma). Pháp, có
n 25% b nh nhân hen ph i ưa i c p c u b nh vi n, làm thông khí ư ng th do b h i ch ng
AIA. Trên th gi i, t l b nh nhân b hen suy n ngày m t gia tăng, và các b nh nhân này có lúc ph i
dùng thu c gi m au tr b nh. Do h i ch ng AIA khó lư ng trư c ư c, cho nên ngư i có ti n s
b d ng nên th n tr ng tránh dùng aspirin ho c thu c NSAID nào khác, ngo i tr ư c bác sĩ ch
nh thu c vì s c n thi t, tránh lên cơn hen.
Th n, nh ng ngư i ang có b nh lý v tim m ch ph i h t s c th n tr ng trong l a ch n thu c
gi m au. Nên tránh dùng các thu c NSAID nói chung (ngo i tr aspirin li u th p có tác d ng ng a
huy t kh i có th ư c bác sĩ tim m ch ch nh dùng ng a au th t ng c, ng a nh i máu cơ tim).
N u t ý dùng thu c NSAID có th làm tăng nguy cơ suy tim ngư i cao tu i ang dùng thu c l i
ti u tr b nh tăng huy t áp. Ho c thu c aspirin có th làm tăng huy t áp ngư i ang m c b nh cao
huy t áp.
C n ghi nh n thêm v trư ng h p au do viêm xương kh p. Viêm xương kh p hay còn g i thoái
hóa kh p là m t lo i b nh viêm kh p thư ng hay g p ngư i cao tu i. Khi b au do viêm, trong ó
có viêm xương kh p, nhi u ngư i thư ng nghĩ ngay n vi c dùng thu c NSAID. Tuy nhiên, như ã
trình bày trên, thu c NSAID luôn có nguy cơ gây tác d ng ph , c bi t i v i ngư i cao tu i.
Theo hư ng d n m i trong i u tr au do viêm xương kh p ư c ngh b i Hi p h i i u tr b nh
th p kh p c a châu Âu và Hi p h i i u tr au Hoa Kỳ, trong trư ng h p b b nh viêm xương kh p
t nh - n-v a, Paracetamol là thu c ư c l a ch n dùng th u tiên vì thu c không gây ra m t s
tác d ng ph thư ng th y khi dùng thu c gi m au khác ví d như b r i lo n d dày và nguy hi m
hơn là các v n v tim m ch. N u Paracetamol t ra có hi u qu s ư c ti p t c dùng lâu dài. N u
Paracetamol t ra kém hi u qu s ư c ph i h p dùng thêm thu c NSAID ho c thay th h n b ng
thu c NSAID. ương nhiên khi dùng thu c NSAID, bác sĩ i u tr s có s ch n l a thu c thích h p
ho c ch nh bi n pháp phòng ch ng tác d ng ph do thu c NSAID gây nên.
Riêng thu c Paracetamol, tuy an toàn hơn aspirin trong m t s trư ng h p, ta v n ph i lưu ý c
tính c a nó i v i gan. Ngư i ta ghi nh n ã có khá nhi u trư ng h p ng c Paracetamol d n n
ho i t t bào gan, c bi t ngư i cao tu i ho c ngư i có ch c năng gan ho t ng kém:
Paracetamol gây nhi m c gan là do dùng quá li u. Vì v y, nên lưu ý:
- Không ư c dùng Paracetamol t i u tr c m s t, gi m au quá 10 ngày ngư i l n và quá 5
ngày tr con, tr khi ư c bác sĩ hư ng d n.
- i v i ngư i l n, li u thông thư ng không nên quá 3g/ngày (m i l n ch nên dùng 500mg-
1000mg, m t ngày không quá 3 l n). Riêng ngư i cao tu i nên dùng li u th p hơn do ch c năng gan
ã kém. nư c ngoài, ngư i ta ghi nh n ngư i cao tu i d b ng c, do dùng quá li u Paracetamol
24

25. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
ch vì t ý dùng nhi u thu c v i tên bi t dư c khác nhau, nhưng th c ch t ch a cùng m t ho t ch t là
Paracetamol mà b n thân ngư i ó không bi t.
- Ngư i u ng rư u nhi u không nên dùng b a bãi Paracetamol, c bi t không nên u ng thu c v i
m c ích “ng a nh c u, u ng rư u không say” (cũng gi ng như m t s ngư i trư c khi u ng
rư u thư ng u ng vài viên aspirin tăng “ ô”, nhưng tăng “ ô” âu không th y, ch làm h i d dày,
có nguy cơ b xu t huy t tiêu hóa!). Paracetamol và rư u u có h i cho gan, do ó n u k t h p s làm
tăng nguy h i lên nhi u l n.
Tóm l i, nh ng i u trình bày trên cho th y, vi c ch n và dùng thu c gi m au không ph i là
vi c ơn gi n, h i h t mà òi h i ph i có s th n tr ng úng m c. i v i ngư i s d ng thu c khi
c n gi m au ch nên dùng thu c gi m au b c 1 và nên ch n Paracetamol là thu c dùng u tiên,
dùng úng li u và không dùng kéo dài.
N u tình tr ng au không c i thi n ho c c i thi n, sau ó l i tái phát, ta nên n cơ s i u tr
ư c bác sĩ khám, xác nh nguyên nhân và giúp ch n lo i thu c gi m au thích h p. Không nên t ý
dùng b t c lo i thu c gi m au nào mà mình không rõ ho c dùng lo i thu c gi m au b c cao hơn,
b c 2 ho c b c 3, có th b nghi n thu c và tai bi n nguy hi m.
ây xin ư c nói thêm v d ng thu c băng dán gi m au. ây là d ng thu c là mi ng băng dán
dùng dán lên da và có hai lo i. Lo i băng dán ch cho tác d ng t i ch t c là dán lên da, dư c ch t
gi m au (như thu c ch ng viêm không steroid ketoprofen ho c methyl salicylat) th m vào da làm
gi m au ch ng viêm t i ch hơn. Có lo i th hai, dù là mi ng băng dán, khi dán lên da dư c ch t s
th m xuyên qua da vào tĩnh m ch dư i da, vào máu và cho tác d ng gi m au toàn thân. Hi n nay
ngư i b au d d i như au ung thư có th dùng băng dán Durogesie (ch a dư c ch t gây nghi m
fentanyl) gi m au và b t bu c ph i dán úng cách theo ch nh và hư ng d n c a bác sĩ i u tr
au do ung thư.
25

26. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
COI CH NG NG C PARACETAMOL!
Trong th i gian v a qua, có m t s b nh nhi b ng c thu c Paracetamol ph i ưa vào b nh vi n
Nhi c p c u và B Y t nư c ta ã có văn b n g i n các ơn v y t yêu c u tăng cư ng tuyên
truy n giáo d c c ng ng v vi c s d ng Paracetamol h p lý tr em. Không ch có tr em mà
nhi u nư c, ngư i ta ghi nh n có khá nhi u ngư i l n ng c Paracetamol ưa n ho i t t bào
gan, c bi t hay x y ra cho ngư i cao tu i và ngư i có gan ho t ng kém.
Paracetamol (còn ư c g i acetaminophen) là thu c gi m au h s t ư c cho là khá an toàn. Nó
ư c ch n thay th aspirin dùng h s t cho tr (tr b s t có th do nhi m siêu vi, dùng
aspirin có th b h i ch ng Reye r t nguy hi m, vì v y tr dư i 12 tu i không nên dùng aspirin). Tuy
nhiên, khi dùng Paracetamol ph i luôn luôn lưu ý c tính c a nó i v i gan, làm gan b nhi m c
thư ng g i là ho i t .
Vì sao Paracetamol làm gan b nhi m c khi dùng li u cao?
Paracetamol gi ng như nhi u lo i thu c khác, khi u ng vào h tiêu hóa s ư c h p thu vào máu,
v a cho tác d ng i u tr là gi m au h s t, v a ư c gan chuy n hóa th i tr ra kh i cơ th . Gan
chuy n hóa Paracetamol thành nhi u ch t khác nhau không còn ho t tính sau cùng thành ch t d
tan trong nư c ti u ư c lo i ra. M t trong nh ng ch t chuy n hóa c a Paracetamol có tên N-acetyl
benzoquinonimin là ch t r t c, gan ph i dùng ch t sinh h c do nó t o ra có tên là glutathion
chuy n hóa ti p ch t c thành ch t cu i cùng không c và ư c ào th i như ã nói trên. Trong
trư ng h p dùng quá nhi u Paracetamol (ngư i l n dùng 6-10 gram trong 24 gi , n u y u gan thì
kho ng 3-4 gram; còn tr con m t ngày u ng li u 150mg/kg và n u có b nh lý v gan thì ch c n cho
u ng
100mg/kg là có th b ng c), gan không glutathion chuy n hóa thu c, N-acetyl
benzoquinonimin t n ng s gây ho i t t bào gan.
- i v i tr b ng c Paracetamol, nguyên nhân thông thư ng là do các b c ph huynh t ý cho
dùng nhi u thu c v i bi t dư c khác nhau nhưng th c ch t ch a cùng dư c ch t paracetamol mà
không bi t ưa n quá li u. Ho c nôn nóng h s t nhanh cho dùng thu c quá li u. Ho c cho dùng
úng li u nhưng không ghi nh n ư c tr ã có th tr ng y u, ch c năng gan có v n (trư ng h p
này ph i gi m li u) ưa n tr v n b ng c. D u hi u cho th y tr dùng quá li u paracetamol là
trong vòng 24 gi sau khi u ng tr b au b ng, nôn ói, xanh tái, ng l m li bì, c n ph i ưa g p n
b nh vi n c p c u ng c.
Nh ng lưu ý khi dùng Paracetamol
26

27. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
- Không ư c dùng Paracetamol t i u tr c m s t quá 5 ngày tr em ( ngư i l n không quá
10 ngày) tr khi ư c bác sĩ hư ng d n.
- Li u thông thư ng h s t cho tr là 10-15 mg/kg cân n ng, ngày u ng 3-4 l n, và li u t i a cho
tr là không quá
60 mg/kg/ngày. Còn i v i ngư i l n, m i l n u ng 500 mg - 600 mg, ngày u ng 3 l n, không nên
quá 3 gram trong ngày. Riêng i v i ngư i cao tu i nên dùng li u th p hơn do ch c năng gan ã
kém.
- Ngư i thư ng xuyên u ng rư u không nên dùng b a bãi Paracetamol, c bi t không nên u ng
thu c g i là “ ng a nh c u, u ng rư u nhi u không say” (!). Paracetamol và rư u u h i gan,
s k t h p s làm tăng nguy h i lên nhi u l n.
27

28. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
TH N TR NG I V I THU C
CORTICOID
Thu c corticoid là lo i thu c dùng ph i h t s c th n tr ng. B i vì khi s d ng úng, thu c cho tác
d ng i u tr r t t t nhưng n u l m d ng, dùng b a bãi, thu c s gây các tai bi n r t nguy hi m.
Thu c corticoid ư c c p ây g i y là glucocorticoid. Th c ch t ây là m t nhóm thu c
g m nhi u thu c, trong ó có hai thu c có ngu n g c thiên nhiên ư c ti t ra t tuy n thư ng th n (là
tuy n úp trên qu th n c a chúng ta) có tên là cortisone và hydrocortisone. Hai thu c có ngu n g c
thiên nhiên này ư c s d ng u tiên vào cu i nh ng năm 1940 và t ó n nay có nhi u thu c
thu c nhóm ư c t ng h p cho tác d ng m nh hơn nhi u, ó là: prednisone, prednisolone,
dexamethasone,
triamcinolone, betamethasone v.v... Thu c ư c bào ch nhi u d ng: d ng thu c viên u ng, d ng
kem bôi ngoài da, d ng khí dung ư c bơm x t vào h ng; d ng thu c tiêm, có c d ng tiêm th ng vào
kh p cho tác d ng kéo dài. c bi t, d ng thu c viên u ng là d ng ư c dùng nhi u hơn c , trư c ây
nhi u ngư i g i là “thu c h t dưa” vì viên thu c ư c bào ch có d ng gi ng như h t dưa.
Trư c h t, ta c n bi t các corticoid ư c ti t ra t tuy n thư ng th n trong cơ th ta có nhi u tác
d ng khác nhau nh hư ng n s chuy n hóa ch t ư ng, ch t m, ch t béo, n s cân b ng nư c
và mu i khoáng, n h tim m ch, th n kinh, cơ xương, cùng nhi u cơ quan khác. Nói chung, nh ng
tác d ng mà
corticoid em n có vai trò h t s c quan tr ng n n i khi c t b th n ho c khi suy v tuy n thư ng
th n là nơi ti t ra các corticoid, ta không th s ng ư c n u không b sung thu c corticoid m t cách
liên t c.
Trong i u tr b nh, thu c corticoid ư c dùng do có tác d ng: ch ng viêm, ch ng d ng, c ch
h mi n d ch c a cơ th . Các thu c này t ra hi u qu trong i u tr các b nh liên quan n sưng viêm,
d ng như: viêm cơ, viêm xương kh p, hen suy n, th p kh p v.v... Do làm gi m au, gi m sưng
nhanh và gi m nhi u tri u ch ng khác, c bi t thu c có tác d ng kích thích h th n kinh gây hưng
ph n, s ng khoái, thu c làm ng m , gi nư c gây m p nên thu c r t d b l m d ng, ư c dùng b a
bãi và lâu ngày. Th m chí có ngư i l m d ng, dùng dài ngày xem như “th n dư c tr bá b nh”.
i u h t s c quan tr ng ta c n bi t là n u thu c corticoid dùng b a bãi và lâu ngày s ưa n các
tác d ng ph , các tai bi n r t nguy hi m. Dùng thu c corticoid lâu ngày có th b loãng xương, ngư i
cao tu i r t d b gãy xương còn tr con thì ch m l n do ch m phát tri n xương. Thu c làm teo cơ
28

29. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
nhưng l i gây ng m m t, sau c , vai, c bi t có tác d ng gi nư c và ion natri l i trong cơ th
gây phù mà nhi u ngư i tư ng l m là thu c làm cho m p, gây tăng tr ng. Chính do tác d ng gi nư c
và ion natri mà thu c corticoid làm tăng huy t áp và h i th n. Do làm tăng ti t acid d ch v nên dùng
thu c corticoid lâu ngày có th b loét d dày, th m chí xu t huy t tiêu hóa. Do thu c c ch h mi n
d ch t ó làm gi m s c kháng ch ng l i b nh t t c a cơ th nên ngư i s d ng corticoid r t d b
nhi m trùng, n u h ang có m t v t thương nhi m trùng thì v t thương khó lành, còn n u ang tình
tr ng nhi m khu n ít, ti m n thì có th b c phát thành nhi m khu n n ng, vì v y, thu c không ư c
dùng khi b b nh lao, b các b nh n m. c bi t, n u dùng thu c corticoid trong th i gian dài s có
nguy cơ teo tuy n thư ng th n do tuy n này quen v i tình tr ng có thu c trong cơ th s ngưng ho t
ng, không còn duy trì ch c năng n i ti t và như th là r t nguy hi m.
Nh ng tác d ng ph nguy h i k trên ch y u là do dùng thu c corticoid d ng viên u ng không
úng cách và dài ngày. ây ph i k thêm tai bi n do tiêm chích thu c corticoid lo i tác d ng kéo dài
như triamicinolone (bi t dư c: Kcort) vào kh p m t cách b a bãi ã x y ra m t s ngư i, th m chí
x y ra tr con nư c ta. Thu c corticoid tiêm chích t i kh p thì tuy có tác d ng gi m au, gi m sưng
viêm t i kh p nhanh nhưng s có nh ng tác d ng ph nguy hi m cho b nh nhân như có th gây r i
lo n chuy n hóa toàn thân, làm h y ho i kh p, gây teo cơ nơi tiêm chích, gây nhi m khu n n u tiêm
không úng cách và vô trùng. Riêng thu c corticoid d ng kem bôi ngoài da tư ng dùng ngoài không
vi c gì th c ch t v n có th gây tai bi n r t áng ng i.
Hi n nay, có m t s thu c bôi ngoài da có ch a corticoid ư c bày bán t i các qu y m ph m u
ư c ngư i bán gi i thi u là kem tr m n, dư ng da, làm tr ng da... không ít ngư i tư ng l m ó là
m ph m nên dùng thoa m t hàng ngày. Có th k tên m t s dư c ph m bôi ngoài da ch a corticoid
ư c dùng nh m như m ph m như: Cortibion, Halog, Synalar, Topsyne, Topgel, Diprosone...
Dùng thư ng xuyên như th r t tai h i b i vì lúc u khi bôi th y có v như làm m n da nhưng d n
dà thu c làm teo da, r n da, n i m n t m li ti, chưa k n u bôi di n r ng thu c h p th qua da vào máu
gây tai bi n toàn thân như ã k trên.
Như v y, ta th y thu c corticoid tuy có nhi u tác d ng tr li u r t t t nhưng ng th i có nhi u tác
d ng ph gây nguy hi m. Vì v y, ta không nên t ý s d ng b a bãi mà ch nên dùng khi có s ch
nh, theo dõi c a th y thu c. Ngay như thu c corticoid bôi ngoài da nhi u nư c ch ư c mua t i
nhà thu c khi có toa c a bác sĩ i u tr và thư ng bác sĩ cho toa dùng không quá 7 ngày. Ta nên bác
sĩ ch nh thu c corticoid b i vì chính bác sĩ tr c ti p khám m i bi t ư c trư ng h p nào không
ư c dùng thu c, trư ng h p nào ư c và dùng thu c lo i nào, li u lư ng ra sao, th i gian s d ng
thu c kéo dài bao lâu. Ngoài ra, th y thu c còn có nh ng l i khuyên giúp cho vi c dùng thu c an toàn
và hi u qu như: không ư c t ng t ngưng thu c mà ph i gi m li u t t tránh nh hư ng n
29

30. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
tuy n thư ng th n, trong th i gian dùng thu c nên ăn nhi u ch t m, gi m b t ch t béo, ư ng b t,
mu i v.v...
Tóm l i, dùng thu c corticoid cũng gi ng như s d ng con dao hai lư i. Bi t cách s d ng thì ó
là thu c r t t t nhưng n u dùng b a bãi, không úng thì chính thu c s gây các tai bi n r t áng ti c.
30

31. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
S D NG THU C TR TĂNG HUY T ÁP
Theo T ch c Y t th gi i, s huy t áp t t nh t là
120/80mmHg, s 120 là s huy t áp trên và 80 là s dư i. B cao huy t áp khi hai s trên dư i cao hơn
140/90. M t m c tiêu c a vi c i u tr cao huy t áp, trong ó có dùng thu c, là ưa huy t áp v dư i
130/85mmHg, i v i ngư i b nh tu i trung niên ho c có b nh ái tháo ư ng, ho c ưa huy t áp v
dư i 140/90mmHg ngư i t 60 tu i tr lên. Nhi u thu c tr cao huy t áp ang ư c s d ng nư c
ta, các thu c y chia thành nhi u nhóm v i m t s c tính như sau:
Nhóm thu c l i ti u:
G m có hydroclorothiazid, indapamid, furosemid, sprironolacton, amilorid, triamteren... Cơ ch
c a thu c là làm gi m s nư c trong cơ th , t c làm gi m s c c n c a m ch ngo i vi ưa n làm h
huy t áp. Dùng ơn c khi b cao huy t áp nh , dùng ph i h p v i thu c khác khi b nh cao huy t áp
n ng thêm. C n có s l a ch n do có lo i làm th i nhi u kali, lo i gi kali, tăng acid uric trong máu,
tăng cholesterol máu.
Nhóm thu c tác ng lên th n kinh trung ương:
G m có reserpin, methyldopa, clonidin,... cơ ch c a thu c là ho t hóa m t s t bào th n kinh gây
h huy t áp. Hi n nay ít dùng do tác d ng ph gây tr m c m, khi ng ng thu c t ng t s làm tăng v t
huy t áp.
Nhóm thu c ch n Alpha:
G m có prazosin, alfuzosin, terazosin, phentolamin,... cơ ch c a thu c là c ch s gi i phóng
noradrenalin t i u dây th n kinh là ch t sinh h c làm tăng huy t áp, do ó làm h huy t áp. Có tác
d ng ph là gây h huy t áp khi ng lên, c bi t khi dùng li u u tiên.
Nhóm thu c ch n Beta:
G m có propranolol, pindolol, nadolol, timolol, metoprolol, atenolol,... cơ ch c a thu c là c ch
th th beta-giao c m tim, m ch ngo i vi, do ó làm ch m nh p tim và h huy t áp. Thu c dùng cho
b nh nhân có kèm au th t ng c ho c nh c n a u. Ch ng ch nh i v i ngư i có kèm hen suy n,
suy tim, nh p tim ch m.
Nhóm thu c i kháng Calci:
G m có nifedipin, micardipin, amlodipin, felidipin, isradipin, verapamil, diltiazem,... cơ ch c a
thu c là ch n dòng ion calci không cho i vào t bào cơ trơn c a các m ch máu gây dãn m ch và t ó
31

32. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
làm h huy t áp. Dùng t t cho b nh nhân có kèm au th t ng c, hi u qu i v i b nh nhân cao tu i,
không nh hư ng n chuy n hóa ư ng, m trong cơ th .
Nhóm thu c c ch men chuy n:
G m có captopril, enalapril, benazepril, lisinopril,... cơ ch c a thu c là c ch m t enzyme có tên
là men chuy n angiotensin (angiotensin converting enzyme, vi t t t ACE). Chính nh men chuy n
angiotensin xúc tác mà ch t sinh h c angiotensin I bi n thành angiotensin II và chính ch t sau này gây
co th t m ch làm tăng huy t áp. N u men chuy n ACE b thu c c ch , t c làm cho không ho t ng
ư c, s không sinh ra angiotensin II, s có hi n tư ng dãn m ch và làm h huy t áp. Thu c h u hi u
trong 60% trư ng h p khi dùng ơn c (t c không k t h p v i thu c khác). Là thu c ư c ch n khi
ngư i b nh b kèm hen suy n (ch ng ch nh v i ch n beta), ái tháo ư ng (l i ti u, ch n beta). Tác
d ng ph : làm tăng kali huy t và gây ho khan.
c bi t nhóm thu c c ch men chuy n xu t hi n t u nh ng năm 1980 ư c công nh n là
thu c không th thi u trong i u tr cao huy t áp ã thôi thúc các nhà khoa h c tìm ra nh ng thu c
m i khác tác ng n men chuy n ACE. N u làm cho men này b t ho t theo ki u c a thu c c ch
men chuy n thì thu c s gây tác d ng ph như gây ho khan ch ng h n (chính tác d ng ph này mà
nhi u ngư i b nh b thu c không ti p t c dùng). Nguyên do là vì men chuy n ACE không ch xúc tác
bi n angiotensin I thành angiotensin II gây tăng huy t áp mà còn có vai trò trong s phân h y ch t
sinh h c khác có tên bradykinin, n u c ch men ACE, bradykinin không ư c phân h y m cc n
thi t s th a gây nhi u tác d ng, trong ó gây ho khan. Thay vì c ch men ACE, hư ng nghiên c u
m i tìm ra các thu c có tác d ng ngăn không cho angiotensin II g n vào th th c a nó (angiotensin II
receptor, type 1) n m m ch máu, tim, th n, do ó s làm h huy t áp. Vì th , hi n nay có nhóm
thu c tr cao huy t áp có tên là nhóm thu c i kháng th th angiotensin II.
Nhóm thu c i kháng th th Angiotensin II (angiotensin II receptor antagonists):
Thu c u tiên ư c dùng là losartan, sau ó là các thu c irbesartan, candesartan, valsartan (có
ngư i h i thu c Diovan chính là tên bi t dư c c a valsartan n m trong nhóm thu c này). Nhóm thu c
m i này có tác d ng h huy t áp, ưa huy t áp v tr s bình thư ng tương ương v i các thu c nhóm
i kháng calci, ch n beta, c ch men chuy n. c bi t, tác d ng h huy t áp c a chúng t t hơn n u
ph i h p v i thu c l i ti u thiazid. L i i m c a thu c nhóm này là do không tr c ti p c ch men
chuy n nên g n như không gây ho khan như nhóm c ch men chuy n hay không gây phù như thu c
i kháng calci. Tác d ng ph có th g p là gây chóng m t, ho c r t hi m là gây tiêu ch y. Ch ng ch
nh c a thu c là không dùng cho ph n có thai ho c ngư i b d ng v i thu c.
Các thu c thu c các nhóm k trên hi n nay u có nư c ta. ư c i u tr b ng thu c, ngư i
b nh c n i khám và ư c bác sĩ i u tr ch nh, hư ng d n s d ng thu c. B i vì bác sĩ n m v ng
tính năng các thu c, khám b nh tr c ti p s l a ch n thu c thích h p và hư ng d n th c hi n các
32

33. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
nguyên t c dùng thu c. S l a ch n thu c tr cao huy t áp s tùy thu c vào: y u t nguy cơ c a b nh
tim m ch, có s t n thương các cơ quan (như suy th n, suy tim, dày th t trái,...), có kèm b b nh ái
tháo ư ng... c bi t, bác sĩ s giúp tuân th các nguyên t c sau:
- Trư c h t, dùng li u th p ban u và tăng li u d n d n v i ch m t lo i thu c.
- N u không hi u qu , m i k t h p 2 thu c.
- N u thu c ư c ch n u tiên có hi u qu kém và có nhi u tác d ng ph thì i nhóm thu c
khác, không c n tăng li u ho c k t h p thêm thu c th 2.
- Nên dùng lo i thu c cho tác d ng kéo dài, u ng m t l n trong ngày.
Như ã trình bày ph n trên, thu c tr cao huy t áp có nhi u lo i và v n s d ng thu c không
ơn gi n mà khá ph c t p. Ch có bác sĩ i u tr m i là ngư i có th m quy n ch nh, hư ng d n
dùng thu c an toàn và hi u qu , c bi t, có ý ki n có nên thay thu c i u tr b y lâu nay b ng m t
thu c m i hay không.
33

34. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
COI CH NG DƯ C PH M GÂY LOÃNG
XƯƠNG!
Loãng xương là tình tr ng có s gi m kh i lư ng xương và hư ho i vi c u trúc c a h th ng xương
d n n gi m s c m nh c a xương và có nguy cơ gãy xương.
xương luôn x y ra 2 quá trình ng th i, quá trình h y xương và quá trình t o xương. Có m t s
y u t , như tu i già ngư i cao tu i, c bi t ph n sau mãn kinh ho c do dùng m t s dư c
ph m, làm cho tăng quá trình h y xương và gi m quá trình t o xương x y ra ng th i, ưa n loãng
xương.
Loãng xương ư c chia làm 2 lo i: tiên phát và th phát. Loãng xương tiên phát là lo i loãng
xương t phát sinh ra g m loãng xương x y ra ph n sau mãn kinh và ngư i già
(c nam và n trên 70 tu i). Còn loãng xương th phát là lo i loãng xương x y ra sau khi b m t hay
nhi u y u t tác ng, như do b b nh t t làm n m b t ng lâu ngày, c bi t do s d ng lâu dài m t
s dư c ph m. Bài vi t xin c p n m t s dư c ph m khi dùng kéo dài có th gây ra loãng xương.
Trư c h t là các thu c ch ng viêm glucocorticoid (thư ng ư c g i t t là corticoid). ó là các
thu c có tác d ng t t tr các b nh lý liên quan n viêm m n tính như hen suy n, viêm xương kh p,
viêm a kh p d ng th p hay liên quan n các b nh t mi n như lupus, v y n n, chàm v.v... Có th
k : hydrocortison, prednison, prednisolon, dexamethason, triamcinolon, betamethason... Dùng
glucocorticoid lâu ngày có th b loãng xương vì thu c lo i này làm tăng ào th i calci qua nư c ti u
(thi u calci s làm gi m quá trình t o xương), ngoài ra, thu c còn làm thoái hóa protein t c cũng làm
m t m t ch t cơ b n c a xương.
K n là các thu c ch ng ng kinh. Các thu c ch ng ng kinh dùng lâu ngày s làm tăng nguy
cơ b loãng xương, do các thu c này (như phenobarbital, phenytoin, carbamazepin...) có tác d ng gây
c m ng enzyme chuy n hóa thu c gan, g i chung là cytochrom P450, làm cho h enzyme chuy n
hóa thu c ho t ng m nh hơn trong cơ th , làm cho b t c thu c nào dùng s b chuy n hóa gan
không còn ho t tính (nhưng có khi l i tăng c tính). Không nh ng th , chính các ch t có trong cơ th
có khi l i b chuy n hóa gan tr thành ch t khác. Thí d , như vitamin D b chuy n hóa gan
thành ch t không còn tác d ng c a vitamin. Tóm l i các thu c ch ng ng kinh dùng lâu ngày s gây
c m ng, t c làm cho các enzyme chuy n hóa thu c ho t ng m nh lên, làm cho vitamin D có trong
cơ th m t tác d ng, không còn chuy n hóa t t calci t o xương. Nói dùng thu c ch ng ng kinh
lâu ngày tăng nguy cơ loãng xương là vì th , là làm m t vitamin D.
34

35. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
Các thu c c ch mi n d ch như cyclosporin, tacrolimus... (thư ng dùng ngăn s th i ghép khi
ghép t ng như ghép t y, ghép th n) dùng lâu ngày cũng có th gây loãng xương.
Thu c lá không ph i là dư c ph m nhưng có ch a ch t có tác d ng dư c lý là nicotin. Nicotin gây
c cho t bào t o xương (osteoblastes), tăng s chuy n hóa estrogen. Vì v y, ph n hút thu c lá lâu
ngày s b mãn kinh s m, d b loãng xương.
Bi t ư c m t s dư c ph m ư c nêu trên có th gây ra ho c làm tăng nguy cơ loãng xương, ta
nên th n tr ng trong s d ng thu c. Không dùng thu c tùy ti n, b a bãi chính là phòng ch ng các
tác d ng ph nguy hi m c a thu c, trong ó có tác d ng gây loãng xương. S d ng thu c t t nh t là
theo s ch nh và hư ng d n c a th y thu c. Riêng i v i ph n , ngoài vi c th n tr ng trong s
d ng thu c, c n phòng ng a loãng xương t th i còn tr (ch không i n tu i s p mãn kinh) b ng
cách có ch dinh dư ng giàu calci. Th c ph m giàu calci chính là s a và các s n ph m t s a. B
sung y calci qua ch ăn u ng, tăng cư ng v n ng, th n tr ng trong s d ng thu c là bi n
pháp ơn gi n phòng ng a loãng xương.
35

36. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
THU C I U TR LOÃNG XƯƠNG
Ngày nay, loãng xương ã tr thành v n l n c a s c kh e c ng ng. Theo WHO, loãng xương
là b nh ng hàng th hai sau b nh lý tim m ch. Năm 1990, th gi i ã có kho ng 1,7 tri u trư ng
h p gãy c xương u do loãng xương, d oán t l này n năm 2050 s tăng lên 6,3 tri u và 50%
c a con s này thu c các nư c châu Á.
Xin nh c l i, trong c u trúc c a xương luôn x y ra 2 quá trình ng th i: quá trình h y xương (do
t bào h y xương hay còn g i “h y c t bào” th c hi n) và quá trình t o xương (do t bào t o xương
hay còn g i “t o c t bào” th c hi n). tr em, quá trình t o xương chi m ưu th l n hơn quá trình
h y xương nên xương thay i kích thư c và tăng trư ng. ngư i trư ng thành kh e m nh, quá trình
t o xương cân b ng v i quá trình h y xương ưa n vi c u trúc xương có s thay i nhưng ng
th i có s s a ch a, vì v y, xương không thay i kích thư c và không tăng trư ng. Còn iv i
ngư i cao tu i c bi t i v i ph n tu i sau mãn kinh, quá trình h y xương tăng ho c quá trình
t o xương gi m ho c s tăng h y xương và s gi m t o xương x y ra ng th i, ưa n loãng xương.
Do loãng xương là h u qu c a s m t cân b ng gi a 2 quá trình t o xương và quá trình h y
xương, nên thu c i u tr loãng xương có th chia làm 2 nhóm l n: thu c giúp t o xương và thu c
ch ng h y xương (th t ra, thu c giúp t o xương v n có ph n nào ch ng h y xương và ngư c l i).
Thu c giúp t o xương
+ Calci: ây ư c xem là nguyên li u t o xương m i. Thu c ư c dùng d ng mu i: carbonat,
lactat, gluconat, citrat. Li u dùng 500-1000mg/ngày, nên u ng cùng v i b a ăn.
+ Vitamin D và các ch t chuy n hóa vitamin này: ây là thu c thư ng ư c k t h p dùng chung v i
calci. Li u dùng
400-800 IU/ngày. Vitamin D giúp s h p thu calci qua niêm m c ru t vào máu, giúp s s d ng
calci hi u qu hơn. Hi n nay hay dùng calcitriol là d ng chuy n hóa c a vitamin D (vitamin D khi
vào cơ th s ư c chuy n hóa thành d ng cu i cùng là calcitriol là d ng có ho t tính, dùng thu c là
calcitriol cơ th không ph i m t công chuy n hóa, tuy nhiên, ph i lưu ý theo dõi calci máu và calci
ni u vì thu c có nguy cơ gây tăng calci máu, n u th y tăng ph i h li u thu c).
+ Thu c giúp tăng ng hóa (anabolic agents): Thu c như nandrolon (Durabolin, Deca-durabolin)
ngoài tác d ng tăng ng hóa t ng h p ch t m còn có tác d ng kích thích s t o xương (Deca-
durabolin dùng li u 50mg/m i 3 tu n).
36

37. Hi u & dùng thu c úng – Tác gi : PGS.TS Nguy n H u c
--- NXB Tr ---
M t thu c có ngu n g c hormone c n giáp là PTH (1-34) (perathyroid hormone) ư c công
nh n là thu c giúp tăng ng hóa ng th i giúp t o xương ang ư c nghiên c u tr loãng
xương. Tác d ng c a PTH là giúp tăng s h p th calci th n và s h p thu calci ru t vào
máu. S n ph m PTH do ngư i i u ch t công ngh sinh h c có tên teriparatide (bi t dư c
Parathar) ã ra i nhưng chưa ư c s d ng r ng rãi.
S d ng thu c giúp t o xương là calci không ch i u tr mà còn phòng ng a. Hi n nay có
khuy n cáo i v i ph n , c n phòng ng a loãng xương ngay t th i còn tr b ng cách có ch
dinh dư ng giàu calci. Th c ph m giàu calci chính là s a và các s n ph m t s a. B sung y
calci qua ch ăn u ng là bi n pháp ơn gi n phòng ng a loãng xương.
Thu c ch ng h y xương
ây là nhóm thu c quan tr ng vì t p trung nhi u thu c m i, tác d ng c a thu c lo i này là c ch
ho t ng c a t bào h y xương (osteoclasts), giúp cho quá trình tái t o xương thu n l i. ư c chia
làm nhi u nhóm nh hơn như sau:
+ Hormone và các ch t tác ng n hormone:
- Estrogen (Premarin), estrogen ph i h p v i progesteron (prempak C) ho c thu c tương t hormone
tibolol (Livial). ây là các thu c dùng trong tr li u hormone. Thay th phòng ng a và i u tr
cho ph n sau mãn kinh. C n cân nh c th t k , dùng li u th p trong th i gian ng n các thu c lo i
này và c n theo dõi phòng nguy cơ ung thư n i m c t cung, ung thư tuy n vú.
- Thu c i u hòa ch n l c th c th estrogen (selective Eotradiol Receptor Modulators, vi t t t
SERMS). i n hình là naloifen (Evista). ây là thu c ư c quan tâm nghiên c u s d ng nhi u
trong li u pháp hormone thay th vì nó ch tác ng vào các th th c a hormone estrogen ch
không tác ng như m t hormone. L i i m là không nh hư ng n n i m c t cung, b o v tuy n
vú (do ch ng l i estrogen các mô này) nhưng l i có tác d ng b o v xương, tăng kh i lư ng
xương (do có tác d ng gi ng như estrogen mô xương). N u ph n mãn kinh không dùng ư c
estrogen s dùng ư c SERMS.
+ Calcitonin: ây là m t hormone có c u trúc m t chu i g m 32 acid amin có nhi m v i u hòa
chuy n hóa calci, làm gi m ho t ng c a các t bào h y xương do ó ch ng h y xương. Calcitonin
dùng làm thu c ư c l y t cá h i vì có ái l c v i các th th c hi u t bào h y xương và có tác
d ng kéo dài hơn calcitonin t ng h p t các loài có vú (k c ngư i). Có th dùng d ng tiêm hay
d ng x t vào mũi (d ng x t mũi dùng li u 100-200 IU m i ngày).
+ Nhóm bisphosphonat: ây là nhóm thu c m i ư c s d ng t u nh ng năm 1990. Hai thu c
ư c dùng r ng rãi là alendronat (Fosamax) và risedronat (Actonel). Th c ch t nhóm bisphosphonat
là các d n ch t (ch t có c u trúc hóa h c tương t ) h p ch t pyrophosphat, vì v y, khi ưa vào trong
37