πηγή: http://bookos.org/book/1210044/bf8e38

2. ΤΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ
ΤΩΝ
ΑΔΕΛΦΩΝ ΓΚΡΙΜΜ
Α τόμος
Εισαγωγή
MARTHE ROBERT
Μετάφραση
ΜΑΡΙΑ ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α Γ Ρ Α

3. Η μετάφραση της ελληνικής έκδοσης των Παραμυθιών των
Αδελφών Γκριμμ επιδοτήθηκε από το ίδρυμα I N T E R N A Z I O N E S .
Τίτλος πρωτοτύπου :
Kinder - und Hausmarchen
Παραμύθια για τα παιδιά και την οικογένεια
Ο 2ος και 3ος των Παραμυθιών των αδελφών Γκριμμ (Άπαντα) θα εκ­
δοθούν το 1995. Μαζί θα κυκλοφορήσει και μία κασέτα με ανάγνωση μιας
επιλογής των παραμυθιών από την ηθοποιό Όλια Λαζαρίδου.
ISΒΝ τ. Α' 960 - 325 - 124 - 0
ISBN set 960 - 325 - 128 - 3
© 1994, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ — Σταύρος Πετσόπουλος
Φωκιανού 7 - Στάδιο, 116 35 Αθήνα
1994 - Τηλ. 7011.461 - FAX 7018.649

4. ΤΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ
ΤΩΝ
ΑΔΕΛΦΩΝ ΓΚΡΙΜΜ
Α' τόμος
Εισαγωγή
M A R T Η Ε R O B E R T
Μετάφραση
ΜΑΡΙΑ Α Γ Γ Ε Λ Ι Δ Ο Υ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ

5. Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
Προλογικό σημείωμα της μεταφράστριας 9
Εισαγωγή της Marthe Robert 13
Πρόλογος των Αδελφών Γκριμμ 27
Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ρ Ω Τ Ο
1. Ο πρίγκιπας βάτραχος ή ο καρδιοσιδεροσφιγμένος
Χάινριχ 41
2. Η γάτα και το ποντίκι 48
3. Το παιδί της Παναγίας 51
4. Παραμύθι για ένα παλικάρι που ξεκίνησε να μάθει
τι θα πει φόβος 58
5. Ο κακός λύκος και τα εφτά κατσικάκια 76
6. Ο πιστός Ιωάννης 80
7. Ο έξυπνος χωριάτης 92
8. Ο θαυμαστός βιολιστής 98
9. Τα δώδεκα αδέρφια 103
10. Η παλιοπαρέα 110
11. Αδερφούλης κι αδερφούλα 117
12. Το Μαρούλι 133
13. Οι τρεις νάνοι του δάσους 139
14. Οι τρεις κλώστρες 146
15. Ο Χάνσελ και η Γκρέτελ 151
16. Τα τρία φύλλα του φιδιού 164
17. Το άσπρο φίδι 170
18. Το άχυρο, το κάρβουνο και το φασόλι 175
19. Ο ψαράς κι η γυναίκα του 177
20. Ο γενναίος ραφτάκος 189
21. Η Σταχτοπούτα 206
22. Το αίνιγμα 220
23. Το ποντίκι, το πουλί και το λουκάνικο 225
24. Η κυρά-Καλή 227
25. Τα εφτά κοράκια 232
26. Η Κοκκινοσκουφίτσα 235

6. 27. Οι μουζικάντηδες της Βρέμης 244
28. Το κόκαλο που τραγουδούσε 255
29. Ο Διάβολος με τις τρεις χρυσές τρίχες 258
30. Η ψείρα και ο ψύλλος 268
31. Το κορίτσι με τα κομμένα χέρια 270
32. Ο Χανς, το εξυπνοπούλι 279
33. Οι τρεις ξένες γλώσσες 283
34. Η Έλσα, η ξύπνια 286
35. Ο ραφτάκος στον ουρανό 291
36. Το τραπεζάκι, ο χρυσογάιδαρος κι η μαγκούρα 294
37. Ο Δαχτυλάκης 313
38. Ο γάμος της κυρά-Μαριώς 321
39. Τα καλικαντζαράκια 325
40. Ο γαμπρός ληστής 330
41. Ο κυρ-Κόρμπες 335
42. Ο νονός 337
43. Η κυρά-Τρούντε 339
44. Ο Θάνατος νονός 344
45. Οι περιπέτειες του Δαχτυλάκη 346
46. Το πουλί του Μάγου
[ή Ο Μπλαβογένης στη γερμανική παράδοση ] 355
47. Το παραμύθι του κέδρου 361
48. Ο γερο-Σουλτάνος 379
49. Οι έξι κύκνοι 382
50. Η Τριανταφυλλένια
[ Η ωραία κοιμωμένη του δάσους ] 390
51. Ο Βρισκοπούλης 395
52. Ο βασιλιάς Τσιχλογένης 403
53. Η Χιονάτη και οι εφτά νάνοι 412
54. Ο γυλιός, το καπελάκι κι η μικρή τρομπέτα 427
55. Ο Κουτσοκαλιγέρης 436
56. Ό πολυαγαπημένος Ρολάνδος 441
57. Το χρυσό πουλί 447
58. Ο σκύλος κι ο σπουργίτης 459
59. Ό Φρίντερ και το Κατινάκι του 464
60. Τα δυο αδέρφια 474
Χρονολόγιο των Αδελφών Γκριμμ 507
Σημείωμα του Jean-Claude Schneider 513

7. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τ Η Σ Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Τ Ρ Ι Α Σ
Ο Α Π Ε Ρ Α Ν Τ Ο Σ Κ Ο Σ Μ Ο Σ
Κ Ι Ο Α Ν Υ Π Α Ρ Κ Τ Ο Σ Χ Ρ Ο Ν Ο Σ
Μ ι α φ ο ρ ά κ ι έ ν α ν καιρό
φ τ ά σ α μ ε σ τ α π έ ρ α τ α τ ο υ κ ό σ μ ο υ . . .
ΚΟΝΤΕΥΟΥΝ ΔΥΟ ΑΙΩΝΕΣ από τότε που κυκλοφόρησε στη
Γερμανία ο πρώτος τόμος των Παραμυθιών των Αδελφών
Γκριμμ. Κι έχουν κλείσει εκατό χρόνια απ' την πρώτη γνωριμία
του ελληνικού αναγνωστικού κοινού μαζί τους. Τα Παραμύθια των
Γκριμμ στην έκδοση του Βλαστού (1886, 1888, 1890) ήταν η αρχή
μιας μακρόχρονης σχέσης αγάπης, που έφτασε στο αποκορύφωμα
της τη μεταπολεμική εποχή και ιδίως τη δεκαετία του '60,
οπότε έχουμε και τις περισσότερες ελληνικές μεταφράσεις. Πρό­
κειται βέβαια για εκδόσεις ανθολογίου, όπου περιλαμβάνονται λίγα
μόνο απ το πλήθος της γερμανικής συλλογής, τα πιο γνωστά και
αγαπημένα παραμύθια, αυτά που όλοι ξέρουμε κι ας μην τά' χουμε
διαβάσει ποτέ : « Η Χιονάτη κι οι εφτά νάνοι », «Η Κοκκινο­
σκουφίτσα », « Ο λύκος και τα εφτά κατσικάκια », « Ο Κοντορε­
βιθούλης », «Η κοιμισμένη βασιλοπούλα » κι άλλα ακόμα. Και
τώρα είναι η πρώτη φορά που μεταφράζονται και εκδίδονται στη
γλώσσα μας όλα τα παραμύθια της συλλογής των Γκριμμ.
Μιας κι η γενιά του '60 είναι ίσως η τελευταία στη χώρα μας
που μεγάλωσε δίχως τηλεόραση, ακούγοντας ακόμα παραμύθια,
ιστορίες κι αινίγματα, δεν θα προσπάθησα) να πείσω τους σημερι­
νούς γονείς για τη μαγεία και την ομορφιά που κρύβει μέσα του
αυτός ο κόσμος. Είναι ένας κόσμος αληθινός σαν τη ζωή και μαγι­
κός σαν τα όνειρα μας, που μας κερδίζει και μας ταξιδεύει ασταμά­
τητα, ξανά και ξανά.

8. Γιατί το παραμύθι είναι ένας κόσμος απέραντος, όπου όλα είναι
δυνατά, όλα χωράνε κι όλα είναι ευπρόσδεκτα. Ένας κόσμος όπου
τίποτα δεν αποκλείεται, τίποτα δεν είναι απ έξω. Καλεί τον ανα­
γνώστη να κοιτάξει πέρα μακριά, να δει πράγματα καινούργια και
παλιά, να φτάσει στα πέρατα της απεραντοσύνης. Τον πείθει ότι
μπορεί, φτάνει να θέλει. Και το κυριότερο : ότι υπάρχει άφθονος
χρόνος στη διάθεση του! Στο παραμύθι όλος ο χρόνος είναι δικός
μας, ο χρόνος δεν περνάει καν. Οι ήρωες του παραμυθιού, φτωχοί
και πλούσιοι, βασιλοπούλες και ραφτάδες, πρίγκιπες και ψαράδες,
ποτέ δεν γερνούν. Κι οι γέροι βασιλιάδες δεν πεθαίνουν, παρά μο­
νάχα για ν΄ αφήσουν το θρόνο στα παιδιά τους.
Αυτός ο απέραντος κόσμος που ζει στον ακίνητο, ανύπαρκτο
χρόνο τον. αποκτά σήμερα μια ξεχωριστή σαγήνη για μας, που
ζούμε σ΄ έναν κόσμο όλο και πιο μικρό, όλο και πιο στενάχωρο,
μ έναν χρόνο που κυλάει αγωνιζόμενος να προσπεράσει τον ίδιο
του τον εαυτό. Ας μη (φανταστούμε, ωστόσο, πως ο χρόνος δεν παί­
ζει κανένα ρόλο στο παραμύ)θτ οι διορίες, που σχεδόν πάντα εξαν­
τλούνται, είναι κοινός τόπος στα παραμύθια, στοιχείο αναπόσπαστο
της δράσης τους : τα εφτά χρόνια που πρέπει να περάσουν, περ­
νάνε σε δυο-τρεις αράδες, που περιγράφουν αόριστα τις δυσκολίες
και τα βάσανα του ήρωα και το τέλος τους σημαίνει στην ουσία
την αρχή της αληθινής ζωής τον ήρωα ή της ηρωίδας.
Το παραμύθι συνδυάζει « άσκοπα » το φυσικό με το υπερφυ­
σικό, το κοντινό με το μακρινό, το κατανοητό με το ακατανόητο. Ο
ανθρώπινος κόσμος κι ο κόσμος των ξωτικών, των νάνων και των
μάγων δεν είναι ξέχο)ροι και μακρινοί ο ένας απ τον άλλον. Είναι
δίπλα, κοντά, είναι μαζί ένα ασταμάτητο πάρε-δώσε φέρνει τους
μεν σ΄ επαφή ή με τους δε. Κι ο ήρωας του παραμυθιού δεν απορεί
και δεν συγκινείται, όταν συναντάει νεράιδες και μάγισσες και ζώα
που μιλάνε μ' ανθρώπινη λαλιά. Γιατί ο ήρωας του παραμυθιού δεν
έχει καιρό ν΄ απορήσει ή να φοβηθεί. Είναι ένας ήρωας που δρα,
που έχει δρόμο μπροστά του να διανύσει, έχει εμπόδια να ξεπεράσει,
έχει δυσκολίες ν' αντιμετωπίσει. Μ΄ αυτούς τους ήρο)ες το παρα­
μύθι μάς γοητεύει : με τους μικρούς και θαρραλέους, που ξεκινάνε
χωρίς να ξέρουν για πού τραβάνε, μ΄ αυτούς που αφήνονται να
παρασυρθούν κι όπου τους βγάλει.

9. Αλλά οι ήρωες τον δεν είναι μονάδα οι καλοί κι οι νικητές. Το
παραμύθι έχει να μας δείξει κι αρκετούς αντιήρωες, πολύ πριν επι­
νοήσουμε εμείς αυτόν τον όρο : έχει τους σταθερά και θλιβερά απο­
τυχημένους του, που πάντα χάνουν το παιχνίδι, σαν τη γυναίκα του
ψαρά και τον βαφτισιμιό του θανάτου έχει τις μεγάλες κι άσκημες
αδερφές, που μοιραία κάνουν πάντοτε το λάθος, δίνουν πάντα τη
λαθεμένη απάντηση, ενεργούν πάντα με τον λαθεμένο τρόπο. Στο
παραμύθι όλοι χωράνε.
Το παραμύθι δεν δικαιολογεί, δεν εξηγεί, δεν νοιάζεται για το
πώς και το γιατί. Το παραμύθι μονάχα λέει, αφηγείται, πλέκει την
ιστορία του΄ και μοιάζει σ αυτό με την ίδια τη ζωή : είναι. Το πα­
ραμύθι δεν απαιτεί πίστη. Κι έτσι κερδίζει αβίαστα, χωρίς προσπά­
θεια καμιά, την εμπιστοσύνη. Λεν ρωτάει ποτέ ποιος, πότε, πούθε
και για πού. Τέτοιου είδους απαντήσεις δεν βρίσκονται μέσα στα
παραμύθια. Τα κύρια ονόματα που απαντούν στη συλλογή των
Γκριμμ είναι ελάχιστα, κι αυτά τόσο κοινότοπα, τόσο συνηθισμέ­
να, που χάνουν πια τη διάσταση της ταυτότητας, της ταύτισης
μ΄ ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Το ψηλό βουνό είναι το κάθε βου­
νό της γης, το βαθύ ποτάμι, το σκοτεινό δάσος, οι πολιτείες και
τα χωριά είναι αλλού μα κι εδώ. Η ανωνυμία τους είναι τα τοπω­
νύμια του κόσμου που κρύβονται μέσα στον καθένα, τον κόσμου
όπως αυτός προβάλλει την πρώτη πρώτη στιγμή κι απλώνεται
ολόγυρα μαγικός και άγνωστος.
Η μετάφραση των παραμυθιών, με όλες τις ιδιαιτερότητες μιας
γλώσσας παλιάς και συχνά ξεχασμένης, μ' έφερε συχνά αντιμέτωπη
με προβλήματα δυσεπίλυτα αλλά όμορφα. Τα Ελληνικά Παραμύ­
θια του Μέγα με βοήθησαν πολύ στην επιλογή φραστικού υλικού
άρρηκτα συνδεδεμένου με την αφήγηση και τον προφορικό χαρα­
κτήρα της γλώσσας. Οι υποδείξεις του άντρα μου, που πρώτος διά­
βασε την ελληνική μετάφραση, καθώς και οι διορθώσεις τον εκδό­
τη Σταύρου Πετσόπουλου, ήταν για μένα πολύτιμες. Μα το πιο
μεγάλο Ευχαριστώ το χρωστάω στη γιαγιά μου Τασία, που ποτέ
δεν κουράστηκε να λέει παραμύθια, και στο γιο μου, που τώρα πε­
ριμένει να τ ακούσει.
ΜΑΡΙΑ ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ

10. Γ Ι Α Κ Ο Μ Π κ α ι Β Ι Λ Ε Λ Μ Γ Κ Ρ Ι Μ Μ

11. Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η
της Marthe Robert1
ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΝΑ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΟΥΝ, να καταγράψουν και να δημοσιεύσουν τα λα
ήταν ακόμα ζωντανή στη Γερμανία την εποχή εκείνη, οι αδελφοί
Γκριμμ είχαν κατά νου απλώς και μόνο να σώσουν τον λαϊκό αυτό
πλούτο απ' τη λήθη, πριν χαθεί μια για πάντα. Η λαμπρή τύχη των
δυο μικρών βιβλίων, που φέρουν δικαίως το όνομα τους, δείχνει πε­
ρίτρανα πως πέτυχαν το σκοπό τους και μάλιστα με το παραπάνω
γιατί χάρη σ' αυτούς, χάρη στην αγάπη τους και στην αφάνταστη
υπομονή τους, αυτά τα δυο μικρά αριστουργήματα πέρασαν και ση­
μάδεψαν όχι μόνο την ιστορία της λογοτεχνίας, αλλά και την ιστο­
ρία της σκέψης. Πριν από τους Γκριμμ τα παραμύθια ήταν τα προ­
ϊόντα της απλοϊκής λαϊκής φαντασίας, γοητευτικά κι αφελή τις πε­
ρισσότερες φορές, προορισμένα για τις γιαγιάδες και τα μικρά παι­
διά. Όσο κι αν ο Περρώ με τη συλλογή του τα είχε φέρει κοντά
στους μορφωμένους και τους καλλιεργημένους κύκλους, κανείς δεν
έψαχνε σ' αυτά τίποτα περισσότερο από απλές ιστοριούλες για να
περνάνε τα παιδιά την ώρα τους. Μπορεί να διασκέδαζαν διαβάζον­
τας τα, ίσως ακόμα και γράφοντας καινούργια αλλά κανείς δεν
είχε αναρωτηθεί ποτέ γιατί υπήρχαν και πώς κατάφερναν να επι­
βιώνουν. Όσο για το νόημα τους, ήταν προφανές : ένα δίδαγμα στο
τέλος, που δικαιολογούσε την ύπαρξη τους και συγχωρούσε τα τερ­
τίπια και τις τρέλες τους. Ίσως μάλιστα οι Γερμανοί φιλόλογοι να
1. Ή Ε ι σ α γ ω γ ή της M a r t h e R o b e r t προέρχεται από τη γαλλική επιλο­
γή των Παραμυθιών, σε μετάφραση της ίδιας, στις Εκδ. G a l l i m a r d , 1976.

12. μην είχαν ξεφύγει απ αυτόν τον τρόπο σκέψης, αν η λογική της με­
θόδου τους δεν τους είχε οδηγήσει σε μιαν εντελώς νέα άποψη των
παραμυθιών, ανοίγοντας τους απροσδόκητους δρόμους γεμάτους
εμπόδια και αναπάντητα ερωτηματικά. Το μεγάλο τους τόλμημα
ήταν πως προχώρησαν σ' αυτούς τους δρόμους, που ήταν δύσβατοι
κι επικίνδυνοι σαν τα μαγεμένα δάση των παραμυθιών τους προ­
χώρησαν χωρίς να δειλιάσουν και χωρίς να χάσουν το δρόμο τους.
Το αξιοθαύμαστο έργο της καταγραφής, το οποίο ολοκλήρω­
σαν με το ζήλο και την ευσέβεια των παλιών βάρδων, αλλά και την
οξυδέρκεια και την ανησυχία των φιλολόγων, αφ' ενός στάθηκε πο­
λύτιμο για την ποίηση, αναγνωρίζοντας την τελειότητα και την ευ­
γένεια της λαϊκής λογοτεχνίας, ενώ αφ' ετέρου πρόσφερε άφθονο
υλικό για την επιστημονική μελέτη της λαϊκής παράδοσης, που ήταν
αδιανόητη όταν ακόμα δεν υπήρχαν αποθησαυρισμένα παρά ελάχι­
στα απομονωμένα παραμύθια εδώ κι εκεί. Στο βαθμό που ανάλογες
ανθολογίες άρχισαν σιγά σιγά να κάνουν την εμφάνιση τους σε όλη
την Ευρώπη, οι μελετητές δεν άργησαν να διαπιστώσουν την ύπαρ­
ξη τόσο πολλών ομοιοτήτων και αναλογιών, που δεν ήταν πλέον
δυνατόν να αποδοθούν στην τύχη και στη σύμπτωση. Πράγματι :
παραμύθια από διαφορετικές, συχνά μακρινές χώρες, παρουσίαζαν
εκπληκτικές ομοιότητες τόσο στη δομή και την πλοκή τους όσο
και στις λεπτομέρειες τους, στα στοιχεία τα οποία συνδύαζαν με
ταυτόσημο τρόπο, και τέλος στις παραλλαγές τους, που υπογράμμι­
ζαν την ξεκάθαρη συνέχεια και σχέση ανάμεσα στα θέματα τους.
Πώς αλλιώς θα μπορούσε κανείς να εξηγήσει τόσες ομοιότητες, πα­
ρά υιοθετώντας τη θεωρία της κοινής καταγωγής; Αλλά το ζήτημα
της καταγωγής και της προέλευσης τους ήταν άρρηκτα συνδεδεμέ­
νο με το πρόβλημα της σημασίας τους και του λόγου της ύπαρξης
τους. Γιατί αν αυτές οι ιστορίες είχαν καταφέρει να επιβιώσουν από
γενιά σε γενιά και να απλωθούν ξεκινώντας από κάποια κοινή πα­
τρίδα, δεν μπορούσαν πια να θεωρηθούν απλά προϊόντα της λαϊκής
φαντασίας, παράλογα κι ανόητα. Αντίθετα, ήταν λογοτεχνήματα με
νόημα και σημασία, που με την πάροδο του χρόνου είχε κρυφτεί
κι είχε θολώσει πίσω απ' τα εξωτερικά στοιχεία τους. Για να φω­
τίσουν αυτά τα προβλήματα, που στερούσαν απ' τα παραμύθια τον
παιδιάστικο κι απλοϊκό τους χαρακτήρα, οι αδελφοί Γκριμμ δια-

13. μόρφωσαν μια θεωρία τόσο γοητευτική, που για πολύν καιρό θεω­
ρήθηκε ταυτόσημη με την αλήθεια. Σαν φιλόλογοι που ήταν, ενδια­
φέρονταν κυρίως για την καταγωγή της γλώσσας τους. Κατέληξαν
λοιπόν να πιστέψουν ότι όλα τα παραμύθια και οι αφηγήσεις που
αποτελούν τον πυρήνα της ευρωπαϊκής λαϊκής παράδοσης, είναι
αρίας καταγωγής και οφείλουν επομένως να μελετηθούν σαν τα
απομεινάρια, περισσότερο ή λιγότερο ζωντανά ή ξεθωριασμένα, των
μύθων που συνέλαβε προ αμνημονεύτων χρόνων ο λαός από τον
οποίο προήλθαν αργότερα οι Ινδοί, οι Πέρσες, οι Έλληνες, οι Ρω­
μαίοι και η πλειονότητα των ευρωπαϊκών φυλών. Μετακινούμενες
οι διάφορες φυλές των Αρίων πήραν μαζί τους αυτές τις απαρχές
της μυθολογίας τους, που με τις παραλλαγές και τις τροποποιήσεις
τις οποίες επέφερε η προσαρμογή σε νέα κλίματα και σε νέους τρό­
πους ζωής, εμφανίζονται και πάλι μέσα στα παραμύθια όλων των
συγγενικών λαών. "Αυτά τα στοιχεία", γράφει ο Βίλελμ Γκριμμ,
« που ξαναβρίσκουμε μέσα σ' όλα τα παραμύθια, μοιάζουν με τα
κομμάτια μιας σπασμένης πέτρας σπαρμένα στο χώμα, ανάμεσα
στα χόρτα και στα λουλούδια : μόνο τα πολύ προσεχτικά βλέμματα
μπορούν να τ ανακαλύψουν. Η σημασία τους έχει χαθεί πριν από
πολύν καιρό. Αλλά τη νιώθουμε ακόμα, κι αυτό είναι που δίνει στο
παραμύθι την αξία του ».
Οι αδελφοί Γκριμμ, λοιπόν, καθώς και οι μελετητές της σχολής
τους, πιστεύουν ότι μπορούν να ερμηνεύσουν τα παραμύθια με βάση
τους μύθους από τους οποίους προέρχονται, ανάγοντας και τα μεν
και τους δε σε μία και μοναδική θεωρία : κατά τη γνώμη τους, και
οι μύθοι και τα παραμύθια είναι η αναπαράσταση του μεγάλου κο­
σμικού ή συμπαντικού δράματος, που ο άνθρωπος δεν σταματάει
να πλέκει με το νου του απ την αυγή ακόμα της ιστορίας του. Η
ερμηνεία λοιπόν κάθε παραμυθιού είναι απλή υπόθεση, αν όχι στις
λεπτομέρειες, τουλάχιστον στο γενικό σχεδίασμα και στη δομή που
το διέπει. Κι αφού τα μυθικά πρόσωπα είναι προσωποποιήσεις των
φυσικών φαινομένων, όπως είναι τα άστρα, το φως, ο άνεμος, η θύ­
ελλα, η εναλλαγή των εποχών, τότε πρέπει να δεχτούμε πως και η
Ωραία κοιμωμένη του δάσους δεν είναι άλλη από την Άνοιξη ή το
Καλοκαίρι, ναρκωμένη από το Χειμώνα κι ο λήθαργος στον οποίο
έχει βυθιστεί απλώς και μόνο επειδή τσίμπησε το δάχτυλο της με τη

14. μύτη μιας βελόνας θυμίζει τη νάρκη που απειλούσε τους Αρίους
θεούς από την επαφή με κάποιο αιχμηρό αντικείμενο. Όσο για τον
νεαρό πρίγκιπα που την ξυπνάει, αντιπροσωπεύει ασφαλώς τον
ανοιξιάτικο ήλιο. (Ας σημειώσουμε εδώ ότι η παραλλαγή του Περ-
ρώ συμβαδίζει θαυμάσια μ' αυτήν την εκδοχή : η Πεντάμορφη και
ο Πρίγκιπας έχουν δυο παιδάκια, τον Ήλιο και την Αυγή. Η γερ­
μανική παραλλαγή, αντίθετα, σταματάει στο γάμο, όπως συνήθως
συμβαίνει στα παραμύθια αυτού του τύπου.) Εφαρμόζοντας την ίδια
μέθοδο, διαπιστώνουμε πως η Σταχτοπούτα είναι κι αυτή μια Αυγή
συννεφιασμένη — κρυμμένη πίσω απ' τις στάχτες της, που θα σκορ­
πίσουν για να φανεί και πάλι η ομορφιά της χάρη στις ακτίνες τού
πρωινού ήλιου — του νεαρού πρίγκιπα που την παντρεύεται. Στη
μορφή του κοριτσιού που προσπαθεί να ξεφύγει από τις αιμομει-
κτικές επιθέσεις του πατέρα του και σκεπάζεται μ' ένα αρκουδο-
τόμαρο (στο παραμύθι της Χιλιογουναρένιας, παραλλαγή της Γαϊ-
δουρόγουνας του Περρώ), πρέπει επίσης ν' αναγνωρίσουμε την Αυγή
την κυνηγημένη απ' τις καυτές ακτίνες του ήλιου. Σύμφωνα μ' αυ­
τήν την ερμηνευτική πρόταση, τη λεγόμενη « νατουραλιστική »,
όλα τα παραμύθια έχουν πάνω-κάτω την ίδια σημασία. Και το πα­
ραμύθι αυτό καθ΄ εαυτό γεννιέται απ' την καθαρή μεταφορά, είναι
μια ποιητική εικόνα, μια καλυμμένη έκφραση του συναισθήματος
του κόσμου και της φύσης, όπως αυτό έγινε αντιληπτό απ' τους
λαούς των χωρών μας κατά την πρώιμη περίοδο της ιστορίας τους.
Ας μην προχωρήσουμε στις λεπτομέρειες μιας θεωρίας που συμ­
πληρώθηκε με πολλούς και διάφορους τρόπους, απέκτησε υποστη­
ρικτές και αντιπάλους και έφτασε σήμερα να μη διαθέτει άλλη ν
αξία πέραν της ιστορικής. Ας σημειώσουμε μόνο πως άρχισε να κα­
ταρρέει μετά τη γνωριμία με τα παραμύθια και τις παραδόσεις άλ­
λων λαών, πολύ μακριά απ' την Ευρώπη, που απέδειξαν ότι όλα τα
παραμύθια συγγενεύουν μεταξύ τους, απ' όπου κι αν προέρχονται.
Η θεωρία των αδελφών Γκριμμ, πότε στενή κι αυστηρή, πότε πλα­
τιά κι ασαφής, μοιάζει σήμερα περισσότερο με μια υπόθεση που
πρέπει να εγκαταλειφθεί πλέον. Της οφείλουμε, ωστόσο, το ότι κα­
τάφερε να συνδυάσει, και μάλιστα με δημιουργικό τρόπο, τα φαινό­
μενα εντελώς διαφορετικής τάξης, που ώς τότε βρίσκονταν εντελώς
απομακρυσμένα τα μεν από τα δε μέσα στη σκέψη των ερευνητών.

15. Προσπαθώντας να μελετήσουν τη σχέση μεταξύ μύθων και παρα­
μυθιών, έφεραν για πρώτη φορά στο φως το γεγονός πως ο μύθος,
το παραμύθι και η λαϊκή παραδοσιακή αφήγηση είναι μορφές λό­
γου που σκοπό έχουν να ντύσουν και ν΄ μεταδώσουν τα ίδια πράγ­
ματα. Αυτό έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία απ' τη λεπτομερειακή
ανάλυση των αλληγοριών που κρύβει c μαγικός κόσμος του παρα­
μυθιού. Γιατί η εμπειρία αυτή, που βρίσκεται στο βάθος όλων των
μύθων, των παραδόσεων και των παραμυθιών, αλλάζει ίσως μορ­
φές, αλλά επιβεβαιώνεται διαρκώς σε πείσμα όλων των κοινωνικών
και θρησκευτικών αλλαγών. Οι ιστορίες για νεράιδες, που γνώρισαν
μεγάλη διάδοση σε χώρες προ πολλού χριστιανικές, μας αποκαλύ­
πτουν μ' εκπληκτική επιμονή αμέτρητες πεποιθήσεις, τελετουργικά
και δεισιδαιμονίες, που επιβιώνουν και εξακολουθούν να συνδέουν
τον χριστιανικό κόσμο με την αρχαία ειδωλολατρεία. Και στην πε­
ρίπτωση των παραμυθιών, δεν πρόκειται για απλές αναμνήσεις κα­
θώς είχαμε ήδη την ευκαιρία να παρατηρήσουμε, το παραμύθι μορ-
φωνει, είναι με τον μετριόφρονα τρόπο του ένα μικρό διδακτικό έργο.
Τι θέλει άραγε να πει κάτω απ' τη φανταστική ποικιλία των χρω­
μάτων του; Σε γενικές γραμμές, περιγράφει ένα πέρασμα — ένα
πέρασμα αναγκαίο, δύσκολο, φραγμένο από χίλια εμπόδια, συνδε­
δεμένο με δοκιμασίες φαινομενικά ακατόρθωτες, ένα πέρασμα, ωσ­
τόσο, που έχει παρ' όλα αυτά καλό τέλος. Κάτω απ' τις πιο απί­
στευτες μυθοπλαστίες διακρίνεται πάντοτε ένα πραγματικό γεγονός:
η αδήριτη ανάγκη του περάσματος από μια κατάσταση σε μιαν άλ­
λη, που αντιμετωπίζει πολύ συχνά ο άνθρωπος στη ζωή του το πέ­
ρασμα από τη μια ηλικία στην άλλη, από τη μια περίοδο στην άλλη,
η προσαρμογή που απαιτείται μέσω μεταμορφώσεων συχνά οδυνη­
ρών, η οποία δεν τελειώνει παρά με την επίτευξη μιας ικανοποιη­
τικής και αληθινής ωριμότητας. Σύμφωνα με την αρχαϊκή αντίληψη,
που το παραμύθι εξακολουθεί να θυμάται, το πέρασμα απ' την παι­
δική ηλικία στην εφηβεία και εν συνεχεία στην ενήλικη ζωή, είναι
ένα ταξίδι γεμάτο κινδύνους, μια δοκιμασία που κανείς δεν μπορεί
να ξεπεράσει χωρίς την κατάλληλη κι απαραίτητη μύηση έτσι και
το παιδί, το παλικάρι τού παραμυθιού χάνεται μια μέρα μέσα στο
σκοτεινό δάσος και δεν μπορεί να βρει το δρόμο του την κατάλληλη
στιγμή συναντάει κάποιο πρόσωπο σοφό, τις περισσότερες φορές

16. ηλικιωμένο και με τις συμβουλές του καταφέρνει να ξεπεράσει τις
δυσκολίες και να πετύχει το σκοπό του.
Αν η γαλλική παράδοση αποδυναμώνει τον μυητικό χαρακτήρα
του παραμυθιού προβάλλοντας έναν ερωτισμό μετά βίας μεταμ­
φιεσμένο και μια ηθική μάλλον συμβατική, το γερμανικό παραμύθι,
σαφώς λιγότερο « πολιτισμένο », διατηρεί όλη την πρωταρχική
ορμή του. Η διαφορά προβάλλει εντονότατη όταν οι δυο παραδό­
σεις —γερμανική και γαλλική-— επεξεργάζονται το ίδιο θέμα : ας
θυμηθούμε τη Σταχτοπούτα, την Ωραία κοιμωμένη τον δάσους,
τη Γαΐδουρόγουνα κ.ά. Η διαπίστωση επαληθεύεται ιδίοις στην εξέ­
ταση του κεντρικού προσώπου της νεράιδας. Μάταια θα ψάξουμε
στα παραμύθια των Αδελφών Γκριμμ την Καλή Νεράιδα με την
αστραφτερή φορεσιά και το μαγικό ραβδάκι στο χέρι, που έρχεται
τη σωστή στιγμή για να βοηθήσει τους νεαρούς ήρωες να λύσουν τα
ερωτικά τους προβλήματα. Τις περισσότερες φορές το ρόλο της τον
έχει αναλάβει μια μορφή εντελώς διαφορετική, που καθόλου δεν της
μοιάζει, και της οποίας ο διακριτικός χαρακτήρας έρχεται σε αντί­
θεση με τη λάμψη της γνώριμης μας νεράιδας. Συχνά πρόκειται
για μια γριά γυναίκα, που ο αφηγητής δεν χάνει τον καιρό του για
να μας την περιγράψει η μορφή της, όμως, είναι αμφίβολη εκ πρώ­
της όψεως δεν ξέρει κανείς τι να περιμένει απ' αυτήν, αν είναι μια
δύναμη σωτήρια ή μια μάγισσα του κακού. Αυτή η τρομαχτική
γριά δεν διαθέτει καμιά λάμψη, δεν προκαλεί ούτε το θαυμασμό
ούτε την ευγνωμοσύνη ούτε την αγάπη. Στεγνή και λιπόσαρκη, ακό­
μα κι όταν προστατεύει την ευτυχία, δεν έχει τίποτα κοινό με την
ακτινοβόλα καλή νεράιδα, που για τα ορφανά μπερδεύεται με τη
μορφή της νεκρής μάνας. Εμφανίζεται σπάνια, τη συναντάει όποιος
αντιμετωπίζει τεράστιες δυσκολίες, όποιος έχει χαθεί και δεν μπο­
ρεί να ξαναβρεί το δρόμο του. Δεν είναι η "νονά " αυτών που βοη­
θάει. Κι αν παρευρίσκεται πότε πότε στη γέννηση του ήρωα, δεν
ξανάρχεται στο γάμο του. Και μόλις ολοκληρώσει την αποστολή
της, εξαφανίζεται. Με λίγα λόγια, έχει τόσο λίγες ομοιότητες με
τη νεράιδα των παραμυθιών, που νιώθουμε τον πειρασμό να της
αρνηθούμε αυτήν την ιδιότητα.
Το γερμανικό παραμύθι, εξάλλου, δεν την αποκαλεί Νεράιδα.
Τις λίγες φορές που την ονομάζει, την ονομάζει Μάγισσα ή Μαμή,

17. όρο που προσπαθήσαμε να διατηρήσουμε στη μετάφραση μας, στο
μέτρο του δυνατού.1
Γιατί πριν ανάλαβε, το ρόλο της Μάγισσας, η
Μαμή, σαν τις αρχαίες Ελληνίδες Μοίρες και τις Γερμανίδες Νόρ-
νες, επιστατεί στη γέννηση του ανθρώπου και προδιαγράφει το
μέλλον του. (Πολλές φορές η σοφή αυτή γριά-μαμή-μάγισσα εί­
ναι κλώστρα.) Η μαμή βοηθάει το παιδί να γεννηθεί, διευκολύνει
με τις γνώσεις της και τη σοφία της τον ερχομό του στον κόσμο.
Επιβλέπει τη σωστή εφαρμογή των παραδοσιακών τυπικών και
την τήρηση των εθίμων, που αφορούν τη γέννηση αλλά και κάθε ση­
μαντικό σταθμό της ανθρώπινης ζωής. Όσο κι αν η μορφή της έχει
θολώσει και δεν διακρίνεται πια καθαρά, η γριά στα παραμύθια των
Αδελφών Γκριμμ έχει διατηρήσει το χαρακτήρα του θεματοφύλα­
κα της παράδοσης, πράγμα που εξηγεί κατά κάποιον τρόπο το φόβο
και το δέος που νιώθουν συνήθους οι άνθρωποι για λογαριασμό της.
Δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή, ούτε νεράιδα ούτε μάγισσα. Είναι
και το ένα και το άλλο, ανάλογα με τις περιστάσεις, και υπενθυμίζει
την αναγκαιότητα των παραδοσιακών εθίμων, τα οποία εξηγούν
και κάνουν κατανοητά τα μεγάλα γεγονότα της ζωής μας.
Ας πάρουμε για παράδειγμα την Ωραία κοιμωμένη τον δάσους.
Οι Γκριμμ μας λένε πως στο βασίλειο του πατέρα της ζουν συνο­
λικά δεκατρείς σοφές γριές. (Ο Περρώ δεν αναφέρει παρά εφτά μο­
νάχα νεράιδες, από τις οποίες η τελευταία αποκλείεται απ' τη γιορ­
τή για λόγους παρόμοιους μ' αυτούς που αναφέρονται στο γερμανι­
κό παραμύθι.) Ο βασιλιάς, όμως, δεν μπορεί να τις προσκαλέσει ό­
λες, γιατί δεν έχει παρά δώδεκα μονάχα χρυσά πιατάκια και, φυσικά,
ΟΙ σοφές γριές δεν μπορούν να φάνε σε άλλα, κοινά πιάτα. Τη δέ­
κατη τρίτη λοιπόν την « ξεχνάνε ». Και η παράλειψη αυτή σε σχέση
με το πατροπαράδοτο έθιμο, έχει σοβαρές συνέπειες για το μωρό :
η νεογέννητη βασιλοπούλα δεν πρέπει ποτέ να πιάσει στα χέρια της
αδράχτι, δεν της επιτρέπεται δηλαδή να κάνει αυτό που κάνουν όλα
τα κορίτσια, να ζήσει σαν όλα τα κορίτσια. Ο περιοριστικός αυτός
όρος δίνει την ευκαιρία για μια νέα παράλειψη : καταστρέφουν όλα
τ΄ αδράχτια της χώρας, εκτός από ένα, που μένει στα χέρια μιας
1. Η Μ. Robert αναφέρεται στη μετάφραση της δικής της επιλογής
των Παραμυθιών των Γκριμμ.

18. γριάς κλωστρας στο πρόσωπο της μπορούμε εύκολα ν' αναγνωρί­
σουμε την ίδια τη δέκατη τρίτη γριά. Το τελευταίο στάδιο είναι η
δοκιμασία, ξεθωριασμένη επανάληψη των αρχαϊκών τελετών του θα­
νάτου, ο εκατόχρονος ύπνος, στον οποίο θα βάλει τέλος η γαμήλια
τελετή, αν και εφόσον διεξαχθεί με τον σωστό, πατροπαράδοτο
τρόπο. Κακογεννημένη, αφού η γέννηση της συνοδεύτηκε από μια
παράλειψη, μια ασέβεια προς το τυπικό της γέννησης, η Πεντά­
μορφη δεν μπορεί να συνεχίσει το ταξίδι της ζωής παρά διακινδυ­
νεύοντας ανά πάσα στιγμή να πέσει στην αγκαλιά του θανάτου.
Περνάει από την παιδική στην εφηβική ηλικία βυθισμένη σε βαθιά
νάρκη και ξυπνάει με μεγάλη καθυστέρηση για να γνωρίσει επιτέλους
τον έρωτα.
Μαμή, σοφή και, φυσικά, μάγισσα, χάρη στις στενές σχέσεις
της με τις σκοτεινές δυνάμεις της ζωής, η Γριά των γερμανικών
παραμυθιών πλησιάζει περισσότερο απ' τη ρομαντική νεράιδα της
χώρας μας το αρχαίο πρότυπο, το οποίο απηχεί : βοηθάει εκείνους
που έχουν τη μεγαλύτερη ανάγκη απ' τη βοήθεια της, τους νέους
και τα παιδιά, μυεί τα νεαρά άτομα στα θρησκευτικά τυπικά και
στις κοινωνικές τελετουργίες, με τις οποίες ο άνθρωπος προσαρμό­
ζεται στην εδώ τάξη πραγμάτων, έρχεται αληθινά στον κόσμο και
βρίσκει τη θέση του. Απ' αυτή την οπτική γωνία φωτίζεται και το
παράδοξο στοιχείο των παραμυθιών, που ενώ προορίζονται για τα
παιδιά, επιμένουν ιδιαίτερα σ' ένα θέμα μάλλον ακατάλληλο για την
παιδική λογοτεχνία : την κοπιαστική αναζήτηση του ερωτικού αν­
τικειμένου μέσα από χίλιες οδυνηρές δοκιμασίες. Στην πραγματικό­
τητα το παράδοξο δεν υφίσταται, παρά μονάχα για μας, με βάση τα
κριτήρια της παιδαγωγικής ηθικής μας : το πρόσωπο της Γριάς,
υποθηκοφύλακα των παραδοσιακών τελετών, μυήτριας και συμβού­
λου με την πραγματική έννοια αυτων των λέξεων, επιτρέπει την
άρση της φαινομενικής αυτής αντίφασης. Κι έτσι καταλαβαίνουμε
γιατί το παραμύθι είναι ταυτόχρονα τόσο αθώο και τόσο σκληρό,
γιατί δείχνει προτίμηση στις ματωμένες σκηνές, στους ακρωτηρια­
σμούς, στις ανθρωποθυσίες, λες και πρόκειται για κάτι εντελώς φυ­
σιολογικό και συνηθισμένο κι όχι για πράξεις βίας, που προκαλούν
τη φρίκη και την αγανάκτηση.
Η σκληρότητα είναι αναπόσπαστο στοιχείο των εθιμοτυπικών

19. τελετουργιών αποτελεί τη μακρινή αντανάκλαση εκείνου του κό­
σμου δεν έχει σκοπό ν' αποκρύψει και ν αποσιωπήσει την αιματηρή
πλευρά της ζωής, αλλ' αντίθετα να την προβάλει και κατά κάποιον
τρόπο να μας συμφιλιώσει μαζί της. Δεν πρέπει λοιπόν ν' απορούμε
που το αίμα κυλάει ποτάμι μέσα στα παραμύθια, που οι κοπέλες αυ-
τοακρωτηριάζονται την ώρα του γάμου τους (οι δυο αδερφές τής Στα­
χτοπούτας προδόθηκαν απ'το «αίμα στο γοβάκι τους»), που αφήνουν
τον πατέρα τους να τους κόψει τα χέρια (στο Κορίτσι με τα κομμένα
χέρια), που ο πατέρας θυσιάζει τα ίδια του τα παιδιά (στον Πιστό Ιω­
άννη, στα Δώδεκα αδέρφια, στα Εφτά κοράκια και σε τόσα άλλα), που
οι άντρες θυσιάζουν την ίδια τους τη γυναίκα : το αίμα καθαγιάζει
το τελετουργικό πέρασμα, από το οποίο κανείς δεν μπορεί να ξεφύ­
γει. Η αιματηρή θυσία συνοδεύεται συχνά κι από μια περίοδο ασκη­
τικής ζωής : αυστηρή νηστεία, αποχή από την ομιλία κι απ' το γέ­
λιο (δοκιμασία που με τη θέληση τους αποδέχονται οι κοπέλες για
να σώσουν τ αδέρφια τους), μακροχρόνια απομόνωση μέσα στο
θεοσκότεινο δάσος — απ' όποια πλευρά κι αν το δει κανείς, η δοκι­
μασία αποτελεί λόγο ύπαρξης του παραμυθιού, είναι το κατ* εξοχήν
υλικό του, το περιεχόμενο της μυητικής του λειτουργίας. Και είναι
πραγματικά αξιοθαύμαστη η επιμονή και η αντοχή αυτής της μυη­
τικής λειτουργίας, η οποία διατηρήθηκε πέρα και πίσω απ' όλα τα
ισχυρά ρεύματα που προσπάθησαν να την καταπνίξουν. Ήταν τέ­
τοια η ορμή και η ζωτικότητα της που κατάφερε ν' αντισταθεί ακό­
μα και σ' αυτόν τον ίδιον τον παντοδύναμο χριστιανισμό. Το οφεί­
λει ίσως στις γιαγιάδες, τις παραμάνες και τις τροφούς, που τη
στάλαξαν στις ψυχές των παιδιών από γενιά σε γενιά. Σ' όλες αυτές
τις γυναίκες, που καθισμένες ταπεινά δίπλα στο τζάκι έπαιξαν, δί­
χως ίσως να το ξέρουν, τον καθοριστικό ρόλο της Σοφής Γριάς, της
Μοίρας, της Νεράιδας των παραμυθιών.
Βλέπουμε λοιπόν ότι τα πλέον προφανή χαρακτηριστικά τού
παραμυθιού, η αφέλεια του, η παιδιάστικη γοητεία του, δεν μπο­
ρούν μόνα τους να δικαιολογήσουν την εκπληκτική του δύναμη επι­
βίωσης. Στην πραγματικότητα, το παραμύθι είναι δισυπόστατο :
κι αν μας θέλγει με την απλότητα του, σίγουρα μας σαγηνεύει με
την πραγματικότητα που διαισθανόμαστε κρυμμένη μέσα του.
Παρ' όλα αυτά δεν θεωρούμε σκόπιμο να μεταφράσουμε την αλή-

20. θεια του. Όσο μεταμφιεσμένη κι αν είναι πίσω απ' τα σύμβολα και
τις εικόνες του, εξακολουθεί να μας μιλάει σε μια γλώσσα πιο άμε­
ση από κείνην του μύθου, για παράδειγμα. Τα παιδιά το γνωρίζουν
αυτό από ένστικτο και « πιστεύουν » στα παραμύθια στο βαθμό που
βρίσκουν εκεί μέσα αυτό που τα ενδιαφέρει περισσότερο από το καθε­
τί στον κόσμο : μια εικόνα του εαυτού τους εύκολα αναγνωρίσιμη,
μια εικόνα της οικογένειας τους, των γονιών τους. Αυτό είναι χωρίς
αμφιβολία ένα απ' τα μυστικά του παραμυθιού, που εξηγούν τη
μακροβιότητα του : μιλάει αποκλειστικά και μόνο για την ανθρώπι­
νη οικογένεια, κινείται μέσα στο περιορισμένο αυτό σύμπαν, που
για τον άνθρωπο αποτελεί τον κόσμο ολόκληρο για ένα μεγάλο χρο­
νικό διάστημα, αν όχι για πάντα. Το « βασίλειο » του παραμυθιού
δεν είναι άλλο απ' τον κόσμο της οικογένειας, το κλειστό και περι­
ορισμένο αυτό σύμπαν, όπου παίζεται το πρώτο δράμα στη ζωή του
ανθρώπου. Ο βασιλιάς αυτού του βασιλείου είναι αναμφισβήτητα ο
άντρας, ο σύζυγος, ο πατέρας. Κι αυτή είναι η μορφή του έτσι όπως
προβάλλει μέσα απ' τα παραμύθια : τα αμύθητα πλούτη του, η υπε­
ράνθρωπη δύναμη του, τα απέραντα κτήματα του, δεν υπάρχουν
παρά μόνο για να περιγράψουν ανάγλυφα την πατρική εξουσία. Αυ­
τό είναι το μόνο χαρακτηριστικό του που παρουσιάζει ενδιαφέρον
για το παραμύθι. Κατά τ' άλλα, η μορφή του πατέρα μένει σκοτει­
νή. Τις περισσότερες φορές το παραμύθι περιορίζεται να τον πα­
ρουσιάσει με τα παρακάτω τυποποιημένα λόγια : " Μια φορά κι έναν
καιρό ήταν ένας βασιλιάς . . . », για να συμπληρώσει λίγο πιο κά­
τω : « . . . που είχε ένα γιο . . . » Κι αμέσως ύστερα τον ξεχνάει για
να παρακολουθήσει το γιο αυτό στις περιπέτειες του ως το τέλος,
οπότε τον ξαναθυμάται και τον εμφανίζει και πάλι στη σκηνή της
επιστροφής ή της συμφιλίωσης. Τα ίδια συμβαίνουν κι όταν ο πα­
τέρας δεν είναι βασιλιάς, αλλά ένας απλός άνθρωπος : η παρουσία
του δεν αλλάζει στο παραμικρό την πλοκή του παραμυθιού. Η συμ­
βολική αξία που μπορούμε να του αποδώσουμε, απ' όσα τουλάχι­
στον βλέπουμε σ' αυτήν εδώ τη συλλογή παραμυθιών, είναι οι δε­
σμοί σάρκας και στοργής που τον συνδέουν με τα μέλη της οικο­
γένειας του. Ο βασιλιάς ή ο πατέρας δεν είναι ποτέ εργένηδες. Κι αν
έχουν χηρέψει, πράγμα που δεν είναι διόλου σπάνιο, άλλο δεν έχουν
στο νου τους παρά πώς να ξαναπαντρευτούν. (Όταν ήρθε ο χειμώ-

21. νας, λέει μελαγχολικά ο αφηγητής της Σταχτοπούτας, το χιόνι
έστρωσε το κατάλευκο χαλί του πάνω απ' τον τάφο της. Κι όταν ο
ήλιος της άνοιξης τό 'λιωσε και το σκόρπισε, ο άντρας πήρε κιόλας
άλλη γυναίκα.) Ο βασιλιάς δεν μπορεί να μείνει χωρίς γυναίκα κι ακό­
μα περισσότερο χωρίς παιδιά. Κι cv ποτέ φτάσει σ' αυτή τη δυ­
σάρεστη θέση, το παραμύθι βιάζεται να τον βοηθήσει να βγει το
γρηγορότερο. Η βασίλισσα απ' τη μεριά της δεν έχει καμιάν άλλη
λειτουργία πέρα απ' αυτήν της μητέρας και συζύγου. Όσο για τον
πρίγκιπα και την πριγκίπισσα, είναι κατ΄ αρχάς γιος και κόρη, ως
τη στιγμή που θα φτιάξουν δική το ς οικογένεια και θα οροθετή­
σουν έτσι το τέρμα της πατρικής βασιλείας, της πατρικής εξουσίας,
παίρνοντας πια αυτοί τη θέση των γονιών τους.
Με αξιοσημείωτη οικονομία μέσων το παραμύθι, και μάλιστα
το παραμύθι των Αδελφών Γκριμμ, μας παρουσιάζει ένα μικρό
οικογενειακό δράμα, του οποίου το σχήμα είναι σταθερό κι αμετά­
βλητο : ένα παιδί γεννιέται σε κάποια ανο^νυμη οικογένεια σε κά­
ποιον τόπο που δεν προσδιορίζεται (η ανωνυμία των τόπων είναι
μόνιμο στοιχείο των παραμυθιών αλλά θα πρέπει εδώ να παρατη­
ρήσουμε πως και τα ονόματα προσώπων είναι ελάχιστα στις ιστο­
ρίες μας : ο ήρωας του παραμυθιού είναι ο " πρίγκιπας " κι ακόμα
πιο συχνά « το παλικάρι ». Οι γονείς ή που θ' αγαπούν το παιδί
τους ή που θα το κακομεταχειρίζονται. Απορίας άξιο είναι πως η
μεγαλύτερη σκληρότητα έρχεται συνήθως απ' την πλευρά της μη­
τέρας, της οποίας η θηριωδία έρχεται σ' έντονη αντίθεση με την αδύ­
ναμη, ονειροπόλα ίσως, καλοσύνη του πατέρα. (Δεν θα βρούμε παρά
δύο, ή τρεις το πολύ, σκληρούς πατεράδες, όπως είναι π.χ. ο πατέ­
ρας στο Κοριτσάκι με τις χήνες [β' τόμος] και στα Δώδεκα αδέρφια,
ενώ οι μητριές είναι αμέτρητες. Όσο κι αν κρύβονται πίσω απ' την
ιδιότητα της πεθεράς ή της μητριάς, ωστόσο, δεν μας ξεγελούν :
είναι οι κακές μανάδες, εκείνες που βασανίζουν, που ζηλεύουν, που
καταβροχθίζουν τα παιδιά τους. Γιατί η καλή, η στοργική μάνα, η
μάνα που αφοσιώνεται όλο αγάπη στα παιδιά της, είναι μια μορφή
μακρινή για το παραμύθι, ένα πρόσωπο συνήθως πεθαμένο.) Η παι­
δική ηλικία του ήρωα είναι πάντα γεμάτη ατυχίες και κινδύνους :
αν τον αγαπούν οι γονείς του, τότε τον μισεί ο αδερφός ή η αδερφή
του. Αν τον περιβάλλουν όλοι με στοργή, τότε τον καταδιώκει κά-

22. ποιο σφάλμα, κάποια αμαρτία, που στην πλειονότητα των περιπτώ­
σεων έχει διαπράξει πριν από τη γέννηση του κάποιος απ' τους δικούς
του : κάποια παράλειψη, κάποια απερίσκεπτη υπόσχεση στον Διά­
βολο, μια ευχή ίσως προκλητική για τις Μοίρες. II συνέπεια είναι
πάντα η ίδια : ο ήρωας δεν μπορεί να μεγαλώσει σαν τ άλλα παιδιά :
πριν προλάβει καλά καλά να περάσει στην εφηβεία, αναγκάζεται να
εγκαταλείψει την οικογένεια του και να πάει, όπως τόσο ωραία το
λέει ο παραμυθάς, " να βρει την τύχη του » μέσα στον απέραντο
κόσμο . . . Κι εκεί, μέσα στη σκοτεινιά του δάσους, όπου βρίσκεται
άθελα του, αντιμετωπίζει τις στερήσεις, την αγωνία της μοναξιάς
και τα πρώτα σκιρτήματα του έρωτα. Παίρνει τότε το δρόμο τον
σπαρμένο εμπόδια και κινδύνους, κυνηγημένος από τις δυνάμεις
του Κακού, λες και η απομάκρυνση του από την οικογένεια του δεν
ήταν αρκετή για να τον προφυλάξει απ' τη Μοίρα του. Η μόνη πι­
θανότητα που έχει για να σωθεί, είναι να συναντήσει το αγαπημένο
πλάσμα, που θα « λύσει τα μάγια και θα τον ελευθερώσει " από τα
δεσμά που τον κρατούν ακόμα φυλακισμένο στην παιδική του ηλι­
κία. Αλίμονο του αν δεν τολμήσει να κόψει με σίγουρο και σταθερό
χέρι μια για πάντα αυτά τα δεσμά — κόβοντας, ας πούμε, όλα τα
κεφάλια του δράκου μαζί με τις γλώσσες τους. Αν υποχωρήσει στη
νοσταλγία που τον σπρώχνει προς το πατρικό του και ξεχάσει τις
συμβουλές της αγαπημένης του, αν φιλήσει τους γονείς του « στο
αριστερό μάγουλο ", αν τους πει "πάνω από τρεις λέξεις", τότε
βυθίζεται ξανά στο χαμό, στο λήθαργο, στο χάος της παιδικής ηλι­
κίας, απ' όπου τόσο κοπίασε να ξεφύγει. Κι αν ξυπνώντας απ' τον
βαθύ του ύπνο, δεχτεί τη νύφη που τού 'χουν ετοιμάσει οι γονείς
του, αρνούμενος έτσι την αγαπημένη της καρδιάς του, τότε χάνον­
τας την « αληθινή του αγάπη » χάνει και τον ίδιο του τον εαυτό για
πολύν καιρό.
Η αλήθεια είναι πως ο πρίγκιπας των παραμυθιών δεν έχει και
πολλές ομοιότητες με τον Οιδίποδα. Το παραμύθι εξάλλου δεν θίγει
ποτέ το ζήτημα της αιμομειξίας απ' αυτήν την άποψη, αλλά πάντα
απ' την πλευρά του πατέρα, του οποίου οι επιθυμίες εκδηλο^νονται
με ωμό τρόπο (πράγμα που φαίνεται πιο καθαρά στις πολυάριθμες
επίσης περιπτώσεις όπου κυριαρχεί η αδερφική αγάπη). Όλα όμως
συντείνουν στο συμπέρασμα ότι ο κίνδυνος που προσπαθεί ν' απο-

23. φύγει ο ήρωας εγκαταλείποντας την οικογένεια του, είναι ο ίδιος
μ' εκείνον που απειλούσε τον ήρωα της αρχαίας τραγωδίας. Η μόνη
διαφορά είναι πως ο ήρωας του παραμυθιού τελικά θριαμβεύει και
δεν φτάνει στο διπλό έγκλημα του Οιδίποδα : όσο μεγάλη κι αν εί­
ναι η σύγκρουση, της οποίας θέατρο είναι το πατρικό βασίλειο, κα­
ταφέρνει στο τέλος να βγει νικητής. Όσο σφιχτά κι αν είναι τα δε­
σμά που τον κρατούν καρφωμένο στην παιδική του ηλικία, έχει τη
δύναμη να τα σπάσει και να « ζήσει ευτυχισμένος μέχρι τα βαθιά
του γεράματα ». Υπόδειγμα απόλυτης επιτυχίας εκεί ακριβώς όπου
ο Οιδίποδας αποτυγχάνει, αποδεικνύε, περίτρανα ότι το πέρασμα
του ανθρώπου απ' την παιδική ηλικία στην ωριμότητα είναι δυνατό
και πραγματοποιήσιμο, όσους κινδύνους κι αν κρύβει. Κι ότι αυτό
και μόνο μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ευτυχία της αγάπης,
που το παραμύθι εξιδανικεύει σε μεγάλο βαθμό.
Με τα χαρακτηριστικά και το ύφος του έπους, το παραμύθι εί­
ναι ένα μικρό μυθιστόρημα « συναισθηματικής αγωγής » και τίπο­
τα δεν δικαιολογεί καλύτερα τους παιδαγωγικούς του στόχους. Κά­
τω απ' τη διασκεδαστική του επιφάνεια κρύβει στόχους πολύ σο­
βαρούς. Κι όλα συνηγορούν στο να πιστέψουμε πως έχει συνείδηση
της υψηλής αποστολής του. Αλλά με πόση χάρη δεν προσπαθεί να
εκπληρώσει το καθήκον του, με πόση τέχνη δεν πασχίζει να μορφώ­
σει και να διδάξει! Και πώς ξέρει να διαλέγει τις λεπτομέρειες, με
πόση ελευθερία, με πόση τόλμη δεν παραβαίνει τις ίδιες τις συμβά­
σεις του, ανακατεύοντας τα χαρτιά του ονείρου και της πραγματι­
κότητας, της αλήθειας και της ψευδαίσθησης. Όσο κι αν ξεπηδάει
μέσα απ' το βασίλειο της επιθυμίας, όπου τίποτα δεν χωρίζει την
ευχή απ' την πραγματοποίηση της, ρίχνει στην καθημερινή πραγ­
ματικότητα της σκληρής δουλειάς, του μόχθου και της υπομονής
ένα βλέμμα ζωηρό, διαυγές, χαρούμενο ή θλιμμένο, αλλά πάντα γε­
μάτο ζεστασιά και αγάπη για τη ζωή. Κι αν προτείνει έναν κόσμο
ονειρικό, όπου η δυστυχία εξορίζεται χάρη στην πραγματοποίηση
και των πιο τρελών επιθυμιών, εξακολουθεί παράλληλα να σέβεται
την αλήθεια της ζωής και δεν αρνείται τη δυστυχία αυτήν καθ΄ εαυ-
τήν : την εντοπίζει και σημειώνει με θλίψη τη θέση της. « Τα πράγ­
ματα αυτά δεν συμβαίνουν πια στις μέρες μας », λέει το παρα­
μύθι Το κοριτσάκι με τις χήνες για τα δάκρυα που μεταμορφώ-

24. νονταν σε μαργαριτάρια. Το παραμύθι, φυσικά, δεν υπακούει στους
φυσικούς νόμους. Μένει, ωστόσο, αξεδιάλυτα ζυμωμένο με τη σάρ­
κα και το αίμα, δεν αγνοεί ποτέ το κορμί του ήρωα του. το περιγρά­
φει στις κακουχίες, στην πείνα, στο κρύο. στην ανείπωτη κούραση
του δρόμου. Δεν διστάζει να μιλήσει και για τη φρίκη και τα βάσανα
του πολέμου : οι απλοί στρατιώτες που ξεσηκώνονται ενάντια στο
βασιλιά τους, περνάνε πρώτα απ' τη φτώχεια και τη δυστυχία του
άχρηστου πια μισθοφόρου. Δεν περιορίζεται στην περιγραφή των
απέραντων εκτάσεων που ο βασιλιάς έχει στην εξουσία του. Σαν
όλα τα ποιητικά και βαθυστόχαστα έργα, πλησιάζει με προσοχή
και σεβασμό τη ζωή στις πιο απλές της εκφάνσεις. Έτσι οπλίζεται
με το ισχυρότερο όπλο του, που είναι το δικαίωμα να ψεύδεται, χω­
ρίς να προδίδει την αλήθεια.
Η χάρη και η τέχνη — νά τα μέσα που εξασφαλίζουν στα παρα­
μύθια την καλύτερη άμυνα ενάντια στις επιθέσεις της επιστήμης.
Κανείς δεν το ένιωθε αυτό με περισσότερη σιγουριά απ' τους Α­
δελφούς Γκριμμ, που αγωνίστηκαν να τα σώσουν στην αυθεντι­
κή μορφή τους, προσέχοντας πολύ να μην παρεμβάλουν δικές τους
ερμηνείες. Είναι σχεδόν θαύμα το ότι τα κατάφεραν. Η επιτυχία
τους οφείλεται σ' έναν σπάνιο συνδυασμό της γνώσης με την αγάπη
της ποίησης. Σαν το παιδάκι του τελευταίου τους παραμυθιού, μας
δίνουν το χρυσό κλειδί που νομίζουν ότι βρήκαν κάτω απ' το χιό­
νι. Αλλά δεν μας αναγκάζουν να το πάρουμε. Το κλειδάκι είναι
τόσο όμορφο, τόσο λεπτοδουλεμένο, τό σολαμπερό, που αρκούμα­
στε να το θαυμάζουμε, χωρίς καν να προσπαθήσουμε να το χρησι­
μοποιήσουμε.
M A R T H E R O B E R T

25. Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Τ Ω Ν Α Δ Ε Λ Φ Ω Ν Γ Κ Ρ Ι Μ Μ
Π Ο Λ Λ Ε Σ Φ Ο Ρ Ε Σ , όταν καταιγίδες ή άλλες συμφορές που στέλνει ο ουρανός, δέρνουν
τους σπόρους σε φράχτες και θάμνους στην άκρη του δρόμου, συμ­
βαίνει και κάποιοι απ΄ όλους φυτρώνουν σαν βγει ο ήλιος και μεγα­
λώνουν και ψηλώνουν σε μέρη όπου κανείς δεν τους περιμένει. Τα
δρεπάνια των θεριστών δεν τα βρίσκουν αυτά τα στάχυα να τα κό­
ψουν για τις σιταποθήκες των πλούσιων αφεντάδων. Αλλά το φθι­
νόπωρο, όταν ωριμάζουν και χρυσίζουν, φτωχά χέρια έρχονται και
τα μαζεύουν ένα ένα με προσοχή και φροντίδα, σαν νά 'ταν δεμάτια
ολόκληρα κι έτσι φτάνουν στα φτωχόσπιτα και είναι το φαγητό
όλου του χειμώνα, ίσως μάλιστα κι ο σπόρος ο μοναδικός για τα
χρόνια που έρχονται.
Έτσι νιώσαμε κι εμείς όταν είδαμε πως απ το πλήθος που
ανθούσε στο παρελθόν δεν είχαν σωθεί παρά λιγοστά μόνο λουλουδά­
κια εδώ κι εκεί πως ακόμα κι η ανάμνηση είχε χαθεί ολότελα σχε­
δόν και πως δεν είχαν απομείνει παρά ελάχιστα πράγματα, μετρη­
μένα στα δάχτυλα : βιβλία, μύθοι, λαϊκά τραγουδάκια κι αυτά εδώ
τ' αθώα παραμύθια. Τα πεζούλια μπροστά στο τζάκι, στη σόμπα,
τα κεφαλόσκαλα, οι ώρες κι οι μέρες της σχόλης, τα βοσκοτόπια
και τα δάση μέσα στη σιωπή και τη μοναξιά τους, αλλά πάνω απ
όλα η ζωηρή κι ασυννέφιαστη ακόμα φαντασία, ήταν οι ήσυχες γω­
νιές που δέχτηκαν το σπόρο και τον σιγούρεψαν, τού 'δωσαν κατα­
φύγιο και τον βοήθησαν να ζήσει και να καρπίσει.
Είναι ίσως η κατάλληλη στιγμή να καταγράψουμε τούτα τα
παραμύθια, αφού οι άνθρωποι που κρατούν ακόμα ζωντανή την πα-

26. ράδοση σπανίζουν ολοένα και περισσότερο. Αυτοί βέβαια που ξέ­
ρουν ακόμα παραμύθια, ξέρουν πολλά. Γιατί μπορεί οι άνθρωποι να
λιγοστεύουν, τα παραμύθια όμως όχι. Αλλά το ίδιο το έθιμο αργο­
πεθαίνει, σαν τις κρυψώνες εκείνες μέσα σε σπίτια και αυλές, που
περνούσαν από παππού σ' εγγονό και τώρα υποχωρούν διαρκώς
στην ανάγκη για περισσότερο χρήσιμο χώρο μέσα στις καινούργιες
κατοικίες μας, στην ανάγκη για μια κενή κι ανόητη μεγαλοπρέ-
πεια' μια μεγαλοπρέπεια παρόμοια με το χαμόγελο εκείνο που αν­
θεί στα χείλια μας, σαν μιλάμε για τα παραμύθια αυτά, ένα χαμό­
γελο όλο αξιοπρέπεια που τίποτα δεν κοστίζει. Εκεί όπου ακόμα
υπάρχουν, ζουν με τέτοιον τρόπο, ώστε κανείς δεν σκέφτεται αν εί­
ναι καλά ή κακά, όμορφα ή άσχημα: τα ξέρουν απλώς και τ αγαπούν,
επειδή έτσι τα δέχτηκαν και τα χαίρονται δίχως λόγο. Κι αυτό έχει
η ποίηση κοινό μ όλα τα αιώνια : ότι ακόμα και άθελα του φτάνει
κανείς να την αγαπήσει. Α εν είναι δύσκολο, ωστόσο, να προσέξουμε
πως ακόμα κι η ποίηση εξακολουθεί να ζει εκεί μόνο όπου υπάρχει
μια σχετική προδιάθεση ή όπου οι αναποδιές της ζωής δεν έχουν
ακόμα καταφέρει να νικήσουν τη ζωηράδα της φαντασίας. Μ΄ αυτό
το πνεύμα δεν πρόκειται κι εμείς απ' τη μεριά μας να παινέψουμε
αυτά τα παραμύθια ή να τα προστατέψουμε ενάντια σ' αντίθετες
γνώμες : η παρουσία τους, η ύπαρξη τους και μόνο, είναι γι αυτά
η καλύτερη προστασία. Αυτά, που κατάφεραν με τόσο πολλούς
τρόπους να διασκεδάσουν, να διδάξουν, να χαρίσουν απόλαυση και
συγκίνηση, κλείνουν ήδη μέσα τους την αναγκαιότητα της ύπαρξης
τους και έχουν σίγουρα τη ρίζα τους σε μια απ' τις αιώνιες πηγές,
που δροσίζουν τη Ζωή. Κι αν είναι μονάχα μία σταγόνα, αυτή που
έχει κρυφτεί μέσα σ' ένα μικρό ταπεινό φυλλαράκι, λαμπυρίζει και
πάλι στο πρώτο φως της αυγής.
Μέσα σ΄ αυτήν την ποίηση ζει και φέγγει η ίδια εκείνη καθαρό­
τητα που μας κάνει να βλέπουμε τα παιδιά τόσο θαυμάσια κι ευτυ­
χισμένα : έχουν τα ίδια πεντακάθαρα γαλάζια μάτια, που δεν μπο­
ρούν να μεγαλώσουν άλλο, ενώ τ άλλα μέλη τους είναι ακόμα τρυ­
φερά κι αδύναμα κι αδέξια στην υπηρεσία της γης. Αυτός είναι ο
λόγος που μ αυτή τη συλλογή μας δεν είχαμε σκοπό να υπηρετή­
σουμε μονάχα την ιστορία της ποίησης και της μυθολογίας, αλλά
ταυτόχρονα την ίδια την ποίηση που ζει μέσα τους, δρα και συγκι-

27. νεί όποιον μπορεί να συγκινήσει. Το βιβλίο αυτό, λοιπόν, θέλει να
χρησιμέψει και στην ανατροφή των παιδιών. Αποφύγαμε γι αυτό
καθετί που θα μπορούσε να θεωρηθεί ακατάλληλο ή επικίνδυνο για
παιδιά και προτιμήσαμε να περιλάβουμε μονάχα εκείνες τις διηγή­
σεις που κρύβουν μέσα τους αλήθεια. Στην τελευταία έκδοση της συλ­
λογής μας προσπαθήσαμε να εξαλείφουμε όλες τις εκφράσεις που
δεν αρμόζουν στα παιδιά αυτά. Κι αν κάποιοι θεωρήσουν πως υπάρ­
χουν, παρ' όλες τις προφυλάξεις μας σημεία και αποσπάσματα που
θα μπορούσαν να φέρουν σε αμηχανία τους γονείς, αν κάποιοι πι­
στέψουν πως η συλλογή μας δεν είναι κατάλληλη για τα παιδικά χε­
ράκια, μπορεί για κάποια ευαίσθητο παιδιά νά εχουν πράγματι δί­
κιο κι οι ανησυχίες τους να είναι απόλυτα δικαιολογημένες. Στην
περίπτο)ση αυτή μπορούν εύκολα να προχωρήσουν σε μια επιλογή
και να παρακάμψουν τον κίνδυνο. Για τη μεγάλη πλειονότητα, ό­
μως, των γερών και φυσιολογικών παιδιών, κάτι τέτοιο είναι εντε­
λώς περιττό. Και δεν υπάρχει καλύτερος υπερασπιστής της υπόθε­
σης μας από την ιδια τη φύση, που άφησε αυτά τα άνθη να φυτρώ­
σουν και να φουντώσουν με τόσα χρώματα και τόση ποικιλία. Ό­
ποιος δεν αντέχει την ποικιλία και τη ζωηράδα της φύσης, δεν γυ­
ρεύει να προσαρμοστούν τα λουλούδια και τα δέντρα στις δικές του
ανάγκες. Ή αλλιώς : η βροχή κι η δροσιά πέφτουν ευεργετικά πά­
νω σ όλα όσα ζουν στη γη. Αν κάποιος δεν τολμάει να βγάλει τις
γλάστρες του έξω και να τις αφήσει να δροσιστούν, παρά προτιμάει
να τις ποτίζει μέσα στο σπίτι του με το κανάτι, έχει κάθε δικαίωμα
να το κάνει. Αλλά η βροχή κι η δροσιά δεν πρόκειται να σταματή­
σουν να πέφτουν στη γη, απλώς και μόνο επειδή αυτός δεν τις θέλει.
Αλλά ό,τι φροντίζει η φύση από μόνη της, τελικά προκόβει. Και
μ αυτή τη σιγουριά στην καρδιά μας πρέπει να ζούμε. Κι εξάλλου
όλα τα σπουδαία και σημαντικά αναγνώσματα, που βοηθούν στη
διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου, όλα χωρίς καμιά εξαίρεση περιέχουν
πολύ περισσότερα σημεία κι αποσπάσματα ικανά να φέρουν σε αμη­
χανία τον αναγνώστη. Κι απ τον κατάλογο αυτόν δεν εξαιρείται ούτε
αυτή η ίδια η Αγία Γραφή. Αλλά με τη σωστή χρήση αυτών των
βιβλίων δεν πρόκειται ν ανακαλύψουμε μέσα στις σελίδες τους τί­
ποτα κακό. Μέσα σ αυτά ο καθένας βρίσκει μιαν εικόνα της καρ­
διάς του. Τα παιδιά κοιτάζουν άφοβα τ άστρα, ενώ άλλοι δεν τολ-

28. μούν να κοιτάξουν προς τον ουρανό, να μην προσβάλουν τάχα τους
αγγέλους.
Η καταγραφή αυτών των παραμυθιών έχει αρχίσει εδώ και δε­
κατρία χρόνια περίπου. Ο πρώτος τόμος, που κυκλοφόρησε το 1812,
περιέχει κυρίως τα παραμύθια που ακούσαμε στην Έσση, στις πε­
ριοχές του Μάιν και του Κίντσιγκ της κομητείας του Χάναου, όπου
γεννηθήκαμε. Ο δεύτερος τόμος ολοκληρώθηκε το 1814 και κυκλο­
φόρησε γρηγορότερα, εν μέρει επειδή το βιβλίο είχε πια αποκτήσει
τους δικούς του φίλους, που το υποστήριξαν με κάθε δυνατό τρόπο,
εν μέρει επειδή μας βοήθησε η τύχη που παραστέκει πάντα την επι­
μέλεια και το ζήλο παρόμοιων έργων. Όποιος έχει πια συνηθίσει
να προσέχει τα παραμύθια, ακούει περισσότερα απ' όσα φαντάζεται
κανείς' και το ίδιο συμβαίνει με τις παροιμίες, με τα αινίγματα και
μ όλα τα δημιουργήματα της λαϊκής μούσας. Τα ο)ραιότατα παρα­
μύθια στις διαλέκτους της Βεστφαλίας απ' το δουκάτο του Μύνστερ
και του Πάντερμπορν τα χρωστάμε στην καλοσύνη και στην εξυ-
πηρετικότητα φίλων. Η ζεστασιά κι η οικειότητα του διαλεκτικού
στοιχείου μαζί με την εσωτερική τελειότητα που διακρίνει αυτά
τα παραμύθια, συνδυάζονται εδώ μ έναν τρόπο εκπληκτικό. Στις
περιοχές αυτές της γερμανικής ελευθερίας, τα παραμύθια κι οι μύ­
θοι αντιπροσωπεύουν ακόμα και σήμερα μια καθημερινή ευχαρί­
στηση. Και η χώρα εξακολουθεί να είναι πλούσια σε τραγούδια και
πατροπαράδοτα έθιμα. Εκεί όπου η γραφή δεν έχει ακόμα επιτρέ­
ψει την εισβολή του ξενικού στοιχείου και το αδυνάτισμα της μνή­
μης της στηριγμένης στα γραπτά, η παράδοση παραμένει ισχυρή
κι ολοζώντανη. Αυτή είναι η περίπτωση και στην Κάτω Σαξονία,
όπου η παράδοση φαίνεται πως έχει διατηρήσει περισσότερα πράγ­
ματα απ' οπουδήποτε αλλού. Πόσο πληρέστερη θα ήταν αυτή η κα­
ταγραφή τον 15ο ή έστω και τον 16ο αιώνα, την εποχή του Χανς
του Σαξόνου και του Φίσαρτ.1
Η τύχη, πάντως, μας χαμογέλασε κι έτσι γνωρίσαμε μιαν αγρό­
τισσα στο χωριουδάκι Νίντερτσβέρν κοντά στο Κάσσελ, η οποία
μας διηγήθηκε τα περισσότερα και τα ωραιότερα παραμύθια τού
1. Το παράξενο είναι πως οι Γαλάτες δεν επέτρεπαν την καταγραφή των
παραδοσιακών τραγουδιών τους, ενώ ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν τη γραφή

29. δεύτερον τόμου. Η γυναίκα αυτή δεν η:αν πολύ πάνω από πενήντα
χρονώ. Το πρόσωπο της φανέρωνε δυναμη, ζωντάνια κι εξυπνάδα
και τα μεγάλα μάτια της ακτινοβολούσαν φωτεινά.1
Η γυναίκα αυ­
τή κρατούσε σφιχτά και σίγουρα στη μνήμη της πλήθος παραμύθια.
Ήξερε πολύ καλά ότι αυτό ήταν ένα ξεχωριστό χάρισμα. Ό π ω ς
έλεγε κι η ίδια, υπάρχουν άνθρωποι που δεν μπορούν να θυμηθούν
απολύτως τίποτα. Ό τ α ν έλεγε τα παραμύθια, μιλούσε με ζωντάνια,
με σιγουριά και μ ευχαρίστηση. Μπορούσε χωρίς καμιά δυσκολία
να ξαναπεί το ίδιο παραμύθι σιγά σιγά, έτσι ώστε με λίγη εξάσκη­
ση κατάφερνε κανείς να το γράψει τη στιγμή που το άκουγε. Αρκε­
τά παραμύθια καταγράφτηκαν έτσι λέξη προς λέξη. Όποιος θεω­
ρεί πως η προφορική παράδοση έχει την τάση να προχο)ράει στα­
διακά σε αλλοιώσεις, μεταβολές και παραποιήσεις, όποιος πιστεύει
ότι αυτός είναι σε γενικές γραμμές ο κανόνας, θά 'πρεπε ν ακούσει
αυτήν τη γυναίκα : με πόση ακρίβεια επαναλάμβανε τα παραμύ­
θια διαλέγοντας πάντα τις ίδιες λέξεις και τις ίδιες φράσεις με πό­
ση επιμονή πρόσεχε, ώστε όλα να γραφτούν όπως ήταν στ αλήθεια"
με πόση φροντίδα διόρθωνε τον εαυτό της, όταν κάτι της ξέφευγε.
Οι άνθρωποι που ζουν με την παράδοση, είναι προσκολλημένοι σ αυ­
τήν κι επιμένουν στη διατήρηση και στην πιστή φύλαξη των πάν­
των, πολύ περισσότερο απ' ό,τι φανταζόμαστε ίσως εμείς, που τεί­
νουμε μάλλον προς την αλλαγή και την πρόοδο. Γι αυτό και τα πα­
ραμύθια, που έχουν φτάσει ώς εμάς μέσα απ' τα βάθη του χρόνου,
σ' όλες τις άλλες περιστάσεις της ζωής τους. Ο Καίσαρας, που το πρόσεξε (De
hello Gallico, VI 4), πιστεύει ότι προσπαθούσαν έτσι ν αποφύγουν μιαν πιθα­
νή εξασθένηση της μνήμης, η οποία θα εγκατέλειπε την άσκηση, βασιζόμενη
στο γεγονός της καταγραφής των τραγουδιών. Ανάλογη κατηγορία προσάπτει
κι ο Θαμούζ στον Θωθ (στον Φαιδρό του Πλάτωνα), όταν συζητείται η εφεύ­
ρεση απ' τον τελευταίο των γραμμάτων : η γραφή μπορεί να συντελέσει στο
αδυνάτισμα της μνήμης.
1. Ο αδελφός μας Λούντβιχ Γκριμμ τη ζωγράφισε και το σκίτσο του,
που βρίσκεται στη Λειψία, χαρακτηρίζεται από μεγάλη φυσικότητα και ομοιό­
τητα με το αληθινό πρόσωπο. Ο πόλεμος της έφερε μεγάλη δυστυχία, που κά­
ποιοι φιλάνθρωποι προσπάθησαν να τη μετριάσουν, χωρίς ωστόσο να μπορούν
να την εξαφανίσουν εντελώς. Ο πατέρας των εγγονών της πέθανε από εγκε­
φαλικό πυρετό και τα ορφανά κατέληξαν στη φτωχή της καλύβα. II ίδια αρ­
ρώστησε και πέθανε στις 17 Νοεμβρίου του 1816.

30. διαθέτουν μια δύναμη και μια ζεστασιά που σπάνια χαρακτηρίζει
άλλα προϊόντα του ανθρώπινου νου, όσο λαμπερά κι εντυπο)σιακά
κι αν είναι. Η επική βάση της λαϊκής ποίησης μοιάζει με το πρά­
σινο, που βάφει σ όλες του τις αποχρώσεις κάθε γωνιά της φύσης,
που μας χορταίνει και μας γαληνεύει, χωρίς ποτέ να μας κουράζει.
Εκτός από τα παραμύθια του δεύτερου τόμου καταγράψαμε έτσι
κι ένα σωρό παραλλαγές των παραμυθιών του πρώτου τόμου, που
είχαμε βρει από παρόμοιες πηγές. Η 'Εσση, περιοχή ορεινή, μα­
κριά απ τους στρατιωτικούς δρόμους και τα θέατρα των πολεμούν,
χώρα κατ εξοχήν αγροτική, μπόρεσε να διατηρήσει περισσότερα
απ τα έθιμα και τις παραδόσεις του λαού μας. II σοβαρότητα των
ανθρώπων της, η εργατικότητα, η τόλμη και η ηθική τους, είναι
στοιχεία που επιβιώνουν ώς τα σήμερα. Ακόμα κι η ψηλή κορμο-
στασιά κι η ομορφάδα των αντρων της κρατάει ίσως από τ αρχαία
χρόνια. Ας μην ξεχνάμε ότι σ αυτές ακριβώς τις περιοχές κατοι­
κούσαν οι Τσάτοι ώς τους ρωμαϊκούς χρόνους. Η έλλειψη άνεσης
και λεπτότητας, σε σύγκριση μ άλλες γερμανικές χώρες, όπως η
Σαξονία, εδώ μοιάζει μάλλον με πλεονέκτημα. Η 'Εσση χαρακτη­
ρίζεται από μια σκληράδα και μια αυστηρότητα, που όμως ταιριά­
ζουν μια χαρά με την εικόνα της λιτής και απλής ζο)ής. Οι κάτοικοι
της θα πρέπει να συμπεριληφθούν οποιοσδήποτε ανάμεσα σ' εκεί­
νους που κράτησαν πιστά τόσο τη γη όσο και τις παραδόσεις της,
χωρίς να υποκύψουν στα ρεύματα των αλλαγών.
Θεωρήσαμε λοιπόν πως όσα αποκομίσαμε απ τη δεύτερη αυτή
συλλεκτική μας προσπάθεια δεν θά πρεπε να λείπουν απ το βιβλίο
μας. Για τη δεύτερη έκδοση επεξεργαστήκαμε απ την αρχή σχεδόν
τον πρώτο τόμο, ολοκληρώσαμε οτιδήποτε είχε μείνει μισό, ξανα­
γράψαμε πολλ παραμύθια με τρόπο απλούστερο και καθαρότερο.
Ελαχιστα έμειναν ίδια όπως ήταν και πριν. Ελέγξαμε για μια ακόμα
φορά όλα όσα μας φαίνονταν για οποιονδήποτε λόγο ύποπτα, όλα
όσα δηλαδή παρουσίαζαν ίχνη ξένων προσμείξεων ή επιρροών ή πα­
ραποιήσεων. Και στη συνέχεια αποκλείσαμε όλα αυτά τα στοιχεία
απ τη συλλογή μας. Αντ αυτών συμπεριλαβαμε πολλά καινούργια,
απ την Αυστρία και τη Βοημία. Ό σ ο για τα σχόλια και τις παρατη­
ρήσεις μας, που αναγκαστικά τις είχαμε περιορίσει στο έπακρο, προ­
χωρήσαμε τώρα στην έκδοση ενός τρίτου τόμου, που τις περιλαμ-

31. βάνει. Κατ αυτόν τον τρόπο μπορέσαμε να δώσουμε στον αναγνώ­
στη στοιχεία που άθελα μας δεν είχαν συμπεριληφθεί στην πρώτη
έκδοση και να παρουσιάσουμε επίσης καινούργια αποσπάσματα,
που, όπως ελπίζουμε, θα καταστήσουν προφανή την αξία αυτών των
παραδόσεων.
Όσον αφορά τον τρόπο και τη μέθοδο που υιοθετήσαμε κατά
τη συλλογή και καταγραφή των παραμυθιών, προσπαθήσαμε να
μείνουμε όσο πιο κοντά μπορούσαμε στην αλήθεια. Δεν προσθέσαμε
τίποτα δικό μας, δεν ωραιοποιησαμαι τίποτα μόνο καταγράψαμε το
καθετί όπως ακριβώς το ακούσαμε. Τα παραμύθια φέρουν φυσικά
τη σφραγίδα της δικής μας πένας Προσπαθήσαμε, ωστόσο, να
κρατήσουμε όλες τις ιδιαιτερότητες που αντιληφθήκαμε και να δια­
τηρήσουμε έτσι την ποικιλία και τον πλούσιο χροωματισμό που η ίδια
η φύση και η παράδοση τους έχει χαρίσει. Όποιος έχει καταπια­
στεί έστω και λίγο με παρόμοια δουλειά, ξέρει πόση προσοχή, πόση
οξυδέρκεια και πόσος μόχθος απαιτούνται για να διακρίνει κανείς
το απλό κι αληθινό απ' το πιο σύνθετο και ψεύτικο. Ό σ α παραμύθια
ολοκληρώνονταν απ τη συλλογή στοιχείου και δεν εμφάνιζαν πλέον
αντιφάσεις απ' την αρχή ώς το τέλος τους, τα καταγράφαμε ως ενό­
τητες. Ό τ α ν είχαμε περισσότερες παραλλαγές, που δεν μπορούσαν
να συνδυαστούν ικανοποιητικά μεταξύ τους, επιλέγαμε την καλύτε­
ρη και κρατούσαμε τις υπόλοιπες για τον τρίτο τόμο με τα σχόλια
και τις σημειώσεις μας. Οι παραλλαγές αυτές μας φάνηκαν ιδιαί­
τερα ενδιαφέρουσες, μιας και είναι, ίσως απόπειρες προσέγγισης
ενός αρχικού προτύπου, που δεν υπάρχει παρά μονάχα μέσα στη
λαϊκή ψυχή, ανείπωτο κι ανέκφραστο ακόμα. Επαναλήψεις μεμο­
νωμένων λέξεων, χαρακτηριστικών και εισαγωγικών φράσεων πρέ­
πει να θεωρηθούν επικά στοιχεία, που αντηχούν ξανά και ξανά μό­
λις γίνει η αρχή. Με άλλον τρόπο δεν είναι δυνατόν να ερμηνευθούν.
Ό π ο υ το διαλεκτικό στοιχείο ήταν αποφασιστικό κι έντονο, με
χαρά μας το κρατήσαμε. Αν αυτό μπορούσε να γίνει μ όλα τα πα­
ραμύθια, σίγουρα το σύνολο θα κέρδιζε σε πλούτο και σε ζωντάνια.
Έχουμε εδώ ν' αντιμετωπίσουμε μιαν από τις λίγες περιπτώσεις
όπου η μόρφωση, η εκλέπτυνση και η καλλιέργεια βλάπτει μάλλον
το λόγο παρά τον ωφελεί. Η προσεγμένη, διανοούμενη γραφή, όσο
όμορφη και ανώτερη κι αν παρουσιάζεται σε άλλες περιπτώσεις,

32. όσο σαφέστερη κι ακριβέστερη κι αν είναι, μοιάζει κακόγουστη και
άνοστη στα παραμύθια κι αφήνει την ουσία τους να χαθεί. Κρίμα
που η διάλεκτος της Έσσης κοντά στο Κάσσελ έχει δεχτεί τόσες
προσμείξεις από την Καθαρή Γερμανική κι έχει χάσει τον πρωταρ­
χικό της χαρακτήρα.
Απ όσο ξέρουμε, στη Γερμανία δεν υπάρχει άλλη συλλογή πα­
ραμυθιών διαπνεόμενη από ανάλογο πνεύμα. Όσες υπάρχουν, είναι
ανθολογίες περιορισμένες και συμπτωματικές ή αποθησαυρισμόυς
υλικού, που στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε για την επεξεργασία
μεγαλύτερων αφηγημάτων. Εμείς προσπαθήσαμε ν αποφύγουμε
κάθε είδους παρόμοιες επεξεργασίες. Είναι φυσικά αναμφίβολο πως
η ζωντανή ποιητική παράδοση καλεί και ευνοεί τέτοιας λογής συν­
θέσεις και ανασυνθέσεις, χωρίς τις οποίες θά μενε στείρα και νε­
κρή. Κι αυτός είναι άλλωστε ο λόγος που η κάθε περιοχή, το κάθε
στόμα διηγείται τα παραμύθια με ξεχωριστό τρόπο. Αλλά η ήσυχη,
υποσυνείδητη, ανεπαίσθητη σχεδόν διαφοροποίηση που υφίσταται
το υλικό από στόμα σε στόμα, μοιάζει με τη σιωπηλή ανάπτυξη
των φυτών και βρέχει τις ρίζες της στην αιώνια πηγή της ζωντανής
παράδοσης. Ενώ η συνειδητή παραποίηση, αυτή που γίνεται από
σκοπού κι αυθαίρετα, αποκόβει το αρχικό υλικό απ τον μεγάλο
κορμό του λαϊκού παραμυθιού. Αυτή τη δεύτερη μορφή επεξεργα­
σίας προσπαθήσαμε ν αποφύγουμε. Γιατί το λαϊκό παραμύθι έχει
τη δική του ψυχή, που δεν επιτρέπει την έκφραση προσωπικών από­
ψεων, προτιμήσεων ή οραμάτων. Αν δεχτούμε την επιστημονική
αξία της παράδοσης, αν δεχτούμε δηλαδή ότι κλείνουν μέσα τους
αντιλήψεις και εικόνες του κόσμου έτσι όπως το παρελθόν μάς τις
έχει κληροδοτήσει, τότε εξυπακούεται ότι τέτοιου είδους παρεμβά­
σεις και επεξεργασίες παραμορφώνουν το πρωταρχικό υλικό και
εκμηδενίζουν αυτήν την επιστημονική αξία. Αλλά ούτε η ποίηση
αποκομίζει κέρδος απ αυτές τις μεθόδους : γιατί η ποίηση δεν ζει
παρά μονάχα εκεί όπου μπορεί να συναντήσει γυμνή την ανθρώπινη
ψυχή εκεί όπου μπορεί να δροσίσει, ν ανακουφίσει, να ζεστάνει και
να παρηγορήσει. Κάθε παραμόρφωση κλέβει απ αυτά τα παραμύ­
θια την απλότητα, τη δροσιά, την αθωότητα τους, τα απομακρύνει
απ τον κύκλο όπου ανήκουν κι όπου συνεχίζουν να είναι αγαπητά,
χωρίς φτιασίδια. Είναι φυσικά πιθανό μια τέτοια επεξεργασία, στην