Współczesne tendencje w projektowaniu obiektów architektury krajobrazu w Danii

Współczesne tendencje w projektowaniu obiektów architektury krajobrazu w Danii
Praca magisterska na kierunku Architektura Krajobrazu - Paulina Radek, Warszawa 2009
9
I. WSTĘP ......................................................................................................................... 10
II. CEL I ZAKRES PRACY .............................................................................................. 11
III. METODYKA PRACY .................................................................................................. 12
IV. PRZEGLĄD LITERATURY ........................................................................................ 15
4.1. Wyjaśnienie pojęć stosowanych w pracy ............................................................................. 15
4.2. Problem pojmowania „współczesności” podejmowany w polskich publikacjach z dziedziny
architektury krajobrazu................................................................................................................ 17
4.4. Uwarunkowania kulturowe i społeczne mające wpływ na rozwój duńskiej architektury
krajobrazu .................................................................................................................................... 23
4.5. Dania – ogólna charakterystyka kraju................................................................................... 27
4.6. Århus – ogólna charakterystyka............................................................................................ 30
V. KRYTERIA DOBORU OBIEKTÓW ........................................................................... 34
VI. CHARAKTERYSTYKA DZIAŁAŃ PROJEKTOWYCH NA PODSTAWIE
WYBRANYCH OBIEKTÓW ARCHITEKTURY KRAJOBRAZU GMINY I MIASTA
ÅRHUS ................................................................................................................................ 38
6.1. Samodzielne obiekty architektury krajobrazu....................................................................... 38
6.1.1. Park przy Centrum Muzyki Musikhuset .................................................................. 38
6.1.2. Bulwar rzeki Århus Å .............................................................................................. 48
6.1.3. Park Mølleparken..................................................................................................... 58
6.2. Obiekty architektury krajobrazu towarzyszące budynkom użyteczności publicznej............ 68
6.2.1. Tereny domów studenckich Skjoldhøjkollegiet....................................................... 68
6.2.2. Tereny Duńskiej Szkoły Dziennikarstwa................................................................. 77
6.2.3. Ogrody dziedzińcowe Duńskiego Radia i Telewizji................................................ 85
6.2.4. Tereny Centrum Administracyjnego Okręgu Gminy Århus .................................... 97
6.2.5. Tereny wokół budynku gazety Århus Stiftstidende ............................................... 104
6.3. Obiekty architektury krajobrazu towarzyszące zabudowie mieszkaniowej........................ 111
6.3.1. Tereny osiedla Højbjerg Andelsboligforening....................................................... 111
6.3.2. Tereny osiedla Håndværkerparken......................................................................... 118
6.3.3. Tereny osiedla Sandbakken.................................................................................... 127
6.3.4. Tereny osiedla Emiliedalen.................................................................................... 137
6.4. Obiekty architektury krajobrazu związane z miejscami pamięci i pochówku.................... 145
6.4.1. Tereny cmentarza Elev........................................................................................... 145
6.4.2. Tereny cmentarza Skjøldhøj................................................................................... 151
VII. WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W PROJEKTOWANIU OBIEKTÓW
ARCHITEKTURY KRAJOBRAZU W GMINIE ÅRHUS, W DANII ............................... 160
VIII. PODSUMOWANIE................................................................................................ 166

10
I. WSTĘP
Moja przygoda z duńskimi obiektami architektury krajobrazu zaczęła się podczas
wyjazdu na Jutlandię w styczniu 2008 roku. W ramach pobytu miała okazję bliżej poznać
nie tylko kulturę i obyczaje Duńczyków, ale także ich tryb życia w miastach począwszy od
malutkiego Ærøskøbing, a skończywszy na dużych aglomeracjach jak Kopenhaga czy
Århus.
Zastanowiły mnie także słowa studenta Rasmusa Rhøde’a, który opowiedział mi jak wielki
wpływ na krajobraz mają sami Duńczycy i jak wiele przestrzeni wyglądających na pozór
na naturalne zostało zaprojektowanych przez człowieka. Po powrocie do Polski zaczęłam
szukać informacji na temat obiektów architektury krajobrazu w Danii, informacji o
duńskich szkoła projektowych oraz o tendencjach panujących w dziedzinie architektury
krajobrazu na półwyspie Jutlandzkim. Skromna ilość danych, jaką udało mi się wówczas
zebrać skłoniła mnie do ponownego wyjazdu do Danii w maju, a następnie we wrześniu
2008 roku. Wyjazd zaplanowałam do Århus – tzw. „miasta studentów” i drugiej co do
wielkości aglomeracji w Danii. Zwiedziłam parki, zieleńce, promenady, osiedla
mieszkaniowe, ogrody szkolne, ogrody działkowe. W miejscowej bibliotece zaczęłam
poszukiwać informacji o datach realizacji tych projektów i jakie są tendencje w ich
kształtowaniu. Okazało się wówczas, że większość dużych założeń parkowych
(Mindepark, Universitetsparken, Botanisk Have) zostało zrealizowanych na kilkadziesiąt
lat wstecz od wyznaczonych przeze mnie ram czasowych, a najnowsze obiekty
architektury krajobrazu związane są z rozwojem budownictwa mieszkaniowego oraz z
rewitalizacją terenów miejskich.

11
II. CEL I ZAKRES PRACY
Cel pracy
Celem niniejszej pracy jest określenie współczesnych tendencji, czyli kierunków w
projektowaniu obiektów architektury krajobrazu w gminie Århus, w Danii.
Celem pośrednim jest uzupełnienie polskich publikacji dotyczących architektury
krajobrazu o informacje na temat duńskich tendencji projektowych.
Zakres pracy
Zakres merytoryczny pracy obejmuje przegląd tendencji, przejawiających się w
działaniach projektowych, widocznych w realizacjach obiektów architektury krajobrazu.
Działania te obejmują:
sposób uwzględnianie kontekstu miejsca
sposób kształtowania tożsamości miejsca
sposób kształtowania ładu przestrzennego
sposób wdrażania idei zrównoważonego rozwoju
sposób uwzględniania funkcji edukacyjnej
sposób wdrażania nowatorskich rozwiązań
Rozumienie tych działań szerzej opisano w rozdziale 5.
Zakres terytorialny obejmuje obiekty architektury krajobrazu miasta i gminy Århus,
znajdującej się w środkowej Jutlandii.
Zakres czasowy obejmuje obiekty architektury krajobrazu, które powstały po roku
1970.

12
III. METODYKA PRACY
Założenia metodyczne
Porównywane obiekty architektury krajobrazu znajdują się w granicach
administracyjnych gminy Århus i zostały zrealizowane po roku 1970. Pogrupowano je
w zbiory zgodnie z funkcją jaką pełnią. Do analiz włączono tylko te obiekty, o których
uzyskano najwięcej informacji. Obiekty architektury krajobrazu o danych
niekompletnych zostały wykluczone. Kryteria analiz związane są z działaniami
projektowymi omówionymi w publikacjach dotyczących współczesnych tendencji w
architekturze krajobrazu.
Metodyka pracy
Materiałem wejściowym była mapa rozmieszczenia obiektów architektury
krajobrazu w Danii załączona do książki Guide to danish landscape architekture. (Lund A.
2003), a także przewodnik Top 50. Arkitektur Århus. (Lind O. 2007)
Głównym źródłem materiałów do niniejszej pracy były artykuły opublikowane w duńskich
magazynach poświęconych tematyce szeroko rozumianej architektury i architektury
krajobrazu, takich jak Arkitektur DK oraz Landskab, a także strony internetowe, przede
wszystkich strona gminy Århus oraz strona Systemu Planowania Przestrzennego Danii.

13
METODYKA – SCHEMAT BLOKOWY
etapI
Faza
przygotowawcza
Określenie tematu pracy
Określenie celu i zakresu pracy
Określenie wstępnej metody doboru obiektów architektury krajobrazu
etapII
Zbiórmateriałówwejściowych
Zbiór informacji źródłowych
Badania kameralne Badania terenowe
Weryfikacja
informacji
Sprawdzenie
dostępności
informacji.
Rezygnacja z
obiektów, o
których
informacje są
niekompletne lub
niedostępne
Ponowny wybór
obiektów
architektury
krajobrazu do
analiz
Dokumentacja fotograficzna.
Porównanie projektu obiektu
architektury krajobrazu ze stanem
istniejącym, w celu zweryfikowania jego
funkcjonalności i aktualności.
Obserwacje sposobu użytkowania
danego obiektu, w celu zweryfikowania
jego funkcji.
Rozmowy z mieszkańcami i
użytkownikami.
W Polsce W Danii
Poszukiwanie informacji na
temat współczesnych idei i
nowych tendencji w
projektowaniu obiektów
architektury krajobrazu oraz
wzmianek o architekturze
krajobrazu w Danii w polskich
czasopismach, książkach, na
stronach internetowych.
Zebranie informacji o
obiektach architektury
krajobrazu w
publikacjach dostępnych
w miejskiej bibliotece
Århus.

14
etapIII
Przetwarzaniedanych
Analiza danych w zakresie:
- sposobów uwzględnianie kontekstu miejsca
- sposobów kształtowania tożsamości miejsca
- sposobów kształtowania ładu przestrzennego
- sposobów wdrażania idei zrównoważonego rozwoju
- sposobów uwzględniania funkcji edukacyjnej
- sposobów wdrażania nowatorskich rozwiązań
etapIV
Formułowanie
wniosków
Sformułowanie wstępnych wniosków
Synteza – wskazanie współczesnych tendencji w projektowaniu obiektów architektury krajobrazu w Danii

15
IV. PRZEGLĄD LITERATURY
4.1. Wyjaśnienie pojęć stosowanych w pracy
Architektura krajobrazu
W pojęciu „architektura krajobrazu” słowo „architektura” określa metodę i formę
działania przekształcającego lub zachowawczego, zaś słowo „krajobraz” – zakres
działania. Architektura krajobrazu w tak szerokim ujęciu jest metodą świadomego,
racjonalnego i estetycznego, pod względem przestrzennym i gospodarczym, kształtowania
otoczenia człowieka w skali krajobrazu 1
. Jest także uzupełnieniem projektów
architektonicznych i może być uprawiana jako pochodna funkcji architektury 2
.
Działanie projektowe, projektowanie, proces projektowania
Projektowanie jest sztuką materializowania form i idei projektanta dla potrzeb
człowieka i społeczeństwa, jako ich otoczenie przestrzenne, które uwidacznia się dopiero
po zrealizowaniu obiektu architektury krajobrazu 3
.
Proces projektowania jest dynamicznie postępującym w czasie zjawiskiem
intelektualnym 4
. W wyniku procesu projektowania powstają obiekty, które służą do
zaspokajania ludzkich potrzeb, a projekt jest wzorcem, matrycą zamierzonego obiektu
wraz z opisem jego realizacji 5
.
Proces projektowy Szymczak dzieli na dwa kierunki wzajemnych powiązań
poszczególnych działań operacyjnych:
kierunek pionowy, który charakteryzuje się przechodzeniem od pewnych koncepcji
do konkretnego wyniku,
kierunek poziomy, który związany jest ze strukturą iteracyjną oraz podziałem na
poszczególne czynności w procesie projektowania.
1
Bogdanowski J.,Bruzda M., Novak Z. 1979
2
Andersson S. 1990
3
Bogdanowski J.,Bruzda M., Novak Z. 1979
4
Pokrzywicka K. 2003
5
Szymczak Cz. 1998

16
Krajobraz
Krajobraz to fizjonomia powierzchni Ziemi ograniczonej linią horyzontu a także
system składników środowiska geograficznego, ruchomych w czasie i określonych w
zorganizowany sposób 6
. To także całość przyrody na danej powierzchni Ziemi 7
.
Ład przestrzenny
Według ustawy z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym ład przestrzenny to
„takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w
uporządkowanych relacjach wszystkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne,
społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno estetyczne.”8
Ład przestrzenny jest też pewną logiką w przestrzeni, czystością, gdzie, zachowane
są walory środowiska naturalnego, zachowana jest optymalizacja osób i towarów, estetyka
otoczenia, oraz występuje racjonalny współczynnik ekologiczny 9
.
Obiekt architektury krajobrazu
Obierając definicję „obiektu architektury krajobrazu” Wolskiego autorka chciała
uwzględnić fakt, że planowanie przestrzenne jest procesem dwuwymiarowym –
„dwuwymiarowy ład planistyczny”, zaś architektura krajobrazu jest procesem
trójwymiarowym, projektem w panoramie.
„Obiektem architektury krajobrazu jest teren zagospodarowany na stałe lub tymczasowo,
któremu nadano określone wartości użytkowe i estetyczne, wykorzystując szatę roślinną i
inne twory natury i dzieła ręki ludzkiej.” 10
Rozwój zrównoważony
Zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2001 roku „Prawo ochrony środowiska”
rozwój zrównoważony to „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces
integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem
6
Wolski P. 2002
7
Stępniewska B. 1996
8
Dz. U. 2003 Nr 80, poz. 717
9
Pióro Z. 1982
10
Definicja opracowana przez Przemysława Wolskiego we współpracy z Aleksandrem Böhmem. 13 lipca
2006r., w formie wyjaśnienia do projektu standardu kształcenia dla kierunku architektury krajobrazu

17
równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu
zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych
społeczności lub obywateli zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń.” 11
Tendencja
Według „Słownika wyrazów obcych” PWN tendencja jest kierunkiem rozwoju
czegoś, skłonnością do zmian.
4.2. Problem pojmowania „współczesności” podejmowany w polskich publikacjach z
dziedziny architektury krajobrazu
W celu lepszego zrozumienia definicji „współczesny” oraz w celu określenia ram
czasowych doboru obiektów dokonano przeglądu polskich publikacji związanych z
dziedziną architekturą krajobrazu. Temat „współczesności” był podejmowany zarówno w
książkach dotyczących historii architektury krajobrazu i sztuki ogrodowej, jak i w
publikacjach „Przyroda i miasto” oraz w materiałach III Forum Architektury Krajobrazu
poświeconego nowym ideom i rozwojowi architektury krajobrazu w Polsce.
W tomie II „Historii Ogrodów” (Majdecki L.) ostatni rozdział zatytułowany jest
„Ogrody XX wieku” a w nim wyraźnie podzielono założenia projektowe na te z pierwszej
i drugiej połowy wieku XX. W podrozdziale „Główne tendencje projektowe II połowy XX
wieku” autor stwierdza, że działania rozpoczęte w tej części wieku są w dalszym ciągu
kontynuowane i rozwijane. Autor nie nazywa jednak tych działań mianem
„współczesnych”.
W „Historii Ogrodów” (Hobhouse P.) w rozdziale „Dziś i jutro: świat pełen
możliwości” zostały omówione prace projektantów zieleni, ogrodników i architektów
krajobrazu, którzy od lat 50.XX w. kształtowali wygląd obecnych i przyszłych obiektów
architektury krajobrazu.
W książce „Ogrody – historia architektury i sztuki ogrodowej” T. Krogulec określa
mianem „nowoczesność” przedział czasowy XIX – XX w. W tej samej książce J. Rylke w
swoim rozdziale „Sztuka współczesna - modernizm” opisuje projekty zarówno z XIX jak i
z XX wieku, nie ustanawiając wyraźnych granic pomiędzy modernizmem, a
współczesnością.
11
Dz. U. 2001 Nr 62, poz. 627

18
W kolejnych tomach „Przyroda i miasto” pojawiło się kilka artykułów, które w
swoim tytule zawierają słowo „współczesny”.
W tomie III z 2000 roku, w publikacji „Zmiany zachodzące w strukturze i formie
zieleni współczesnych miast” (Kępkowicz A.) ramy czasowe współczesności nie zostały
wyraźnie określone. Pojawiają się fotografie, które prezentują różne rozwiązania
projektowe z lat 1985, 1986, a zatem kilkanaście lat wstecz od daty publikacji.
W tym samym tomie w artykule „Badania nad strukturą współczesnych ogrodów
rodzinnych” B. Gawryszewska do swoich analiz wybrała ogrody z lat 50.XX wieku,
uznając, że elementy ich struktury, które przetrwały do dnia dzisiejszego są najistotniejsze
i mają trwały charakter. Autorka wskazała na ważny aspekt czasowy, jakim jest
dojrzewanie ogrodu, którego pełnię dostrzegamy dopiero po kilkudziesięciu latach od
momentu jego założenia.
W V tomie z 2003 roku opublikowano artykuł „Współczesna sztuka publiczna w
Warszawie. Zarys problemów badawczych.”(Taborska H., Wojciechowski J.S.) Autorzy
na równi ze słowem „współczesna sztuka publiczna” używają określeń „dzisiejsza sztuka”,
jednak w dalszej części artykułu stawiają pytanie „jak rozwija się warszawska sztuka
publiczna po roku 1989?” i odwołują się do wydarzeń historycznych z lat 1945 i 1946.
W tomie VI z 2004 roku, w artykule „Współczesny charakter ogrodów
przydomowych w wybranych rejonach województwa łódzkiego” (Olszewska-Kaczyńska
I., Korwin-Kochanowska D.) autorki nie definiują zakresu czasowego pojęcia
„współczesny”. Używają jednak zwrotów „w ostatnich latach” , „obecnie” oraz „dawniej”.
Badania prowadzone były w latach 2001 i 2002, jednak daty realizacji analizowanych
ogrodów są nieznane.
W roku 2006 w tomie VIII opublikowano artykuł „Współczesne problemy
kształtowania otoczenia parków zabytkowych” (Targońska A), w którym autorka nie
konkretyzuje pojęcia „współczesność”. Używa jedynie zwrotów takich jak „w ostatnich
latach” w „obecnym czasie”, niejasno stwierdza, że „wokół 7 obiektów otoczenie jest
przekształcane współcześnie”, określając przyczynę przekształceń, jako presję budowlaną.
W materiałach III Forum Architektury Krajobrazu pojawia się artykuł
„Współczesny ogród rodzinny – geneza i struktura” (Gawryszewska B.), który pokrywa się
z prezentowanym już wcześniej przez autorkę artykułem z III tomu „Przyrody i miasta”.
Współczesność posiada tu ramy czasowy od 1950 do 2000 roku.

19
Kolejny artykuł „Współczesny miejski ogród geometryczny” (Sietnicka O.,
Sietnicki M.) to opis projektu zieleni zespołu zabudowy mieszkaniowej w Szczecinie,
który jest przeznaczony do realizacji. Autorzy nie określają zakresu czasowego pojęcia
„współczesny”. Używają enigmatycznego zwrotu „bogata współczesna światowa teoria
projektowania”, nie określając jej definicji. Omawiają także cechy charakterystyczne
„współczesnego miasta”, jako przypadkowe zestawienia, różnorodność, zaniedbania,
konfliktowe sąsiedztwa, nie wpisywanie się inwestycji w krajobraz, uznając przy tym, że
te negatywne określenia, czynią nijako miasto bardziej frapującą i poruszającą wyobraźnie
przestrzenią.
Następny artykuł „Tradycja i współczesne metody stosowania roślin pnących na
budynkach” (Borowski J.) to przykład zastosowania pnączy na elewacji budynku
Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, ukończonego w 1999 roku. Autor określa tym
samym zakres czasowy współczesności, jako rok wstecz od daty publikacji tego artykułu.
Ostatnim badanym artykułem była praca zbiorowa autorstwa Barbary
Szulczewskiej, Agaty Cieszewskiej, Ewy Kaliszuk i Marii Morawskiej „Krajobraz:
badania, problemy i idee w artykułach opublikowanych w Landscape and Urban Planning
w latach 1990-1999.” Jako, że III Forum Architektury Krajobrazu odbyło się w 2000 roku,
zrozumiana jest chęć podsumowania wieku XX. Autorki tego artykułu przeanalizowały
ponad 450 artykułów, ujmując zawartą w nich tematykę w sześciu kategoriach: ideologia,
przedmiot badań krajobrazu, metody badań krajobrazu, zasady planowania i
projektowania, zasady zarządzania zasobami krajobrazu oraz skale dominujące w
badaniach krajobrazu. Wyniki analiz określiły kształtujące się nowe idee i tendencje, które
dotyczą poszczególnych kategorii. Do celów badawczych niniejszej pracy, uznano jako
najważniejsze wątki dotyczące:
dominującej ideologii zrównoważonego rozwoju i przełożenia jego zasad na
kształtowanie krajobrazu
ochrony różnorodności biologicznej i podkreślenie znaczenia ekologii krajobrazu,
w tym edukacji społecznej w tym zakresie
udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji planistycznych i gospodarczych,
wpływających na warunki i jakość ich życia oraz otaczającego ich krajobrazu
dylematów projektanta, czy projektować „ładnie” czy „ekologicznie”, co oznacza
wybór pomiędzy projektowaniem „ugładzonym” a „dzikim”. Jest to wątek

20
związany z zaobserwowaną przez autorki rosnącą liczbą badań nad percepcją
krajobrazu.
rozważań nad istotą dyscypliny architektury krajobrazu
Podsumowując przegląd powyższych publikacji, stwierdzono, że zakres czasowy
„współczesności” jest definiowany indywidualnie, zgodnie z odczuciami autorów i
tematyką przez nich poruszaną. W artykułach, które jasno definiowały ramy czasowe,
„współczesność” odnosiła się do ostatnich 30 – 50 lat. Do celów niniejszej pracy uznano
za najbardziej właściwe dla współczesności obiekty architektury krajobrazu powstałe w
Danii po roku 1970.
4.3. Duńska architektura krajobrazu – ujęcie historyczne
Duńska architektura krajobrazu w znacznym stopniu korzystała z tych samych
rozwiązań, co reszta Europy, gdzie wyróżniano dwie drogi projektowe: regularną –
klasyczny, architektoniczny styl, wywodzący się z budownictwa mieszkalnego i
nieregularną – styl widoków, wzorujący się na naturalnym krajobrazie 12
.
Przed Reformacją w 1536 roku ogrody były uprawiane w wewnętrznych murach
zakonów i klasztorów. Stąd wywodzi się krzyżowy układ dróg ze studnią po środku. Takie
ogrody szybko zostały uznane przez władców i wykorzystane w pierwszych ogrodach
renesansowych, jak np. Lundehave niedaleko Kronborg w Elsinore. Ogrody te były
wydzielane żywopłotami i składały się z wyodrębnionych sekcji ułożonych we wzór, nie
mając przy tym osiowego odniesienia do budynku 13
.
Podczas reżimu Fryderyka IV na początku XVIII wieku pojawiło się wiele ogrodów
barokowych inspirowanych francuskim stylem André le Nôtre. Architektura i ogród
zostały połączone w całość, a elementy ogrodu rozkładano symetrycznie wzdłuż
środkowej osi. Mistrzem tego stylu był J.C. Krieger z ogrodami pałacowymi w
Friederiksberg, Fredensborg i Frederiksborg (lata 20-ste XVIII w.) i Ledreborg (lata 40-ste
XVIII w.) 14
Pod koniec XVIII wieku ogrody te zostały częściowo przekształcone pod wpływem
zmian poglądowych na naturę i pod wpływem angielskich inspiracji. Nieregularne
obsadzenia i wijące się ścieżki zostały sprowadzone do czegoś na podobieństwo ogrodów
12
Andersson S. I. 1990
13
14
Stephensen L. S. 2002

21
atmosferycznych (atmospheric garden). Ten zachwyt naturą uchwycony został w parku
Liselund z 1790 roku. Nowe interpretacje dotyczące „sztuki ogrodowej” zostały
wprowadzone wraz z rozwojem industrializacji i rozwojem technologicznym przez takich
przedstawicieli, jak: H. A. Flindt i Edvard Glæser. Ogród stał się mniejszy i silniej
odwoływał sie do budynku. Od 1900 roku i później jednym z propagatorów tego stylu był
architekt krajobrazu Erstad-Jørgensen. 15
W latach 20- i 30-tych XX wieku prywatne ogrody były główną dziedziną pracy
architektów krajobrazu, ale zawód ten nosił wówczas nazwę architektury ogrodowej
(garden architecture) 16
.
Większość projektów realizowanych przed 1920 r. to wielkie założenia ogrodowe
towarzyszące takim posiadłościom jak np. ogród Edvarda Glassel’a przy dworku Nivagard
z 1901 r. Po tym okresie ogrody prywatne zaczęły coraz bardziej zmniejszać swoją
powierzchnię. 17
Wraz z G.N.Brandt’em zakwestionowano ogrody, mając na uwadze takie obiekty jak
park Hellerup Strandpark (1912-1918 r.) i cmentarz Mariebjerg w Gentofte (1925-1936 r.),
jako przykłady przekazywania nowych epokowych idei i wzorców estetycznych. Wraz z
nimi urbaniści wprowadzili nowe możliwości w kwestii polityki wobec natury, a
architektura krajobrazu została poszerzona o zagadnienia takie jak: ogrody osiedlowe
(apartament block gardens), ogrody domowe (housing estates), centra sportowe (sports
centres), cmentarze (cementeries), ogrody działkowe (allotments), tereny zieleni (green
areas) i ścieżki (paths). 18
Początek XX wieku został zdominowany w architekturze i architekturze krajobrazu
przez funkcjonalizm. Ideą funkcjonalizmu była budowa obiektów architektonicznych w
oparciu o takiej pojęcia jak „obiektywizm”, „światło” i „powietrze”. Nie zajmowano się
wówczas zachowywaniem spójności pomiędzy funkcją, a formą obiektu 19
. W tym samym
czasie architekci krajobrazu zaczęli być licznie zatrudniani przez lokalne władze oraz przez
publiczne budownictwo mieszkaniowe. Potrzeba budowania nowych mieszkań oraz
nowych obiektów rekreacyjnych wynikała ze wzrostu liczebności mieszkańców, a także z
faktu, że społeczeństwo zaczęło doceniać wysiłek fizyczny, światło słoneczne, świeże
powietrze i kontakt z przyrodą. Zmiana tych wartości przyczyniła się do wprowadzenia w
15
16
17
18
19
gis.aarhus.dk/kommuneatlas (dostęp: 15.09.2009)

22
1929 roku przepisu budowlanego o obowiązku projektowania zaplecza rekreacyjnego dla
terenów osiedli mieszkaniowych. Architekci krajobrazu zaczęli pracować z urbanistami,
czego wynikiem w 1936 roku był projekt terenów zieleni dla Kopenhagi. W 1947 roku
powstał słynny projekt „Finger Plan”, który zapewniał utworzenie nowej sieci terenów
zieleni w pobliżu miasta. Założeniem planu była między innymi otwartość i dostępność
przyrody dla społeczeństwa. Jako pierwszy został wówczas zrealizowany projekt
zalesiania terenów po zachodniej części miasta. „Finger Plan” przewidywał kompleksowy
system parków połączonych w pierścień zielonymi korytarzami, w postaci rekreacyjnych
dróg oraz utworzenie zielonych węzłów w postaci nadmorskich parków 20
.
Począwszy od okresu drugiej wojny światowej konstrukcje budynków mieszkalnych
stawały się ciężkie i masywne. To samo działo się z budynkami obiektów szkolnych,
uniwersyteckich, sportowych, szpitalnych, instytutów. Szybko rozwijała się sieć dróg, a
liczna grupa architektów krajobrazu była w te projekty angażowana. Większość
nowopowstałych obiektów miała za zadanie być funkcjonalna, praktyczna, ale też piękna.
Techniczne wykonanie obiektów było dopracowane do każdego szczegółu, z troską o
detale. Ogrody były proste i bezpretensjonalne. Projekty ogrodów w wielkoskalowych
obiektach, jak skomplikowane kompleksy budynków uniwersyteckich, szkół
podstawowych i wyższych zazwyczaj przybierała formę ogrodów dziedzińcowych 21
.
Lata 1940 – 1960 to także rozwój cmentarzy i miejsc pochówku 22
.
Od 1960 roku zaczęto budować trasę szybkiego ruchu zwaną Big H – trasę łączącą
półwysep Jutlandzki z dużymi wyspami jak Fionia i Zelandia. Architekci krajobrazu byli
odpowiedzialni w tym projekcie za ukształtowanie skarp, nasadzenia roślinne, zbiorniki
retencyjne i przejścia dla zwierząt.
Aktywna w tym czasie, międzynarodowa działalność architekta krajobrazu Svena-
Ingvara Andersson’a przyczyniła się do poszerzenia wiedzy o duńskiej architekturze
krajobrazu oraz do przyniesienia do Danii światowych trendów. 23
Po 1970 roku architekci krajobrazu zaczęli odchodzić od projektowania małych,
prywatnych ogrodów. Zajmowali się głównie projektami obiektów publicznch, jak parki
miejskie, np. park w Odense (1970-1973) autorstwa Jurgena Vesterholt’a, park Centrum
Muzycznego w Århus (1979) autorstwa Svena Hansen’a, czy park miejski w Vejle (1994)
20
21
22
23
Lund A. 2003

23
autorstwa Prebenda Skaarup’a oraz plac w Herning (1996) autorstwa Jeppea Aagaarda
Andersen’a 24
.
Obecnie w projektach miejskich obiektów architektury krajobrazu obserwuje się
zmniejszenie stosunku użycia materiału roślinnego do użycia materiału twardego jak
kamień czy stal. Projekty przestrzeni publicznej stały się bardziej agresywne i surowe.
Drogi i place budowane są głównie w kamienne, mozaikowe wzory. Profesor Sven-Ingvar
Andersson zarzuca brak witalności, wrażliwości i dynamiki w tych projektach 25
.
Od czasu pierwszego dokumentu konserwatorskiego (1917) kierunek ten rozwinął się
od zwyczajnej ochrony zasobów naturalnych do troski o naturę jako całości, poprzez
zwiększenie i spajanie obszarów zieleni. Obecnie w Danii jest to podstawą opieki nad
przyrodą i jej konserwacją. 26
4.4. Uwarunkowania kulturowe i społeczne mające wpływ na rozwój duńskiej
architektury krajobrazu
Bez względu na skalę, czas i miejsce, najważniejsze projekty duńskiej architektury
krajobrazu i sztuki ogrodowej miały wspólna cechę – nadawanie wysokiej rangi pewnym
aspektom przestrzennym. Przykładami tej cechy jest częste odwoływanie się projektantów
do elementów krajobrazu kulturowego jak szpalerów drzew, formowanych żywopłotów,
zielonych bariery wokół ogrodów. Elementy te są punktem wyjścia do zrozumienia
przestrzeni w duńskiej architekturze krajobrazu 27
.
Takie marzenie o wędrówce zieloną, otwartą przestrzenią, drogą bez dachu inicjowało
użycie w projektach architektury krajobrazu form roślinnych strzyżonych żywopłotów,
masywów roślinnych czy zielonych barier. System takich naturalnych dróg był
jednocześnie prosty, co tani i mógł być w łatwy sposób przekształcany. „Dania to kraj
farmerów. Ludzie pragną otaczać się roślinnością, ale muszą czuć, że mają kontrolę nad
naturą. Ludzie chcą, aby ich ogrody były piękne. Zawsze wszystko jest wspaniałe, a w
centrum ogrodu stoi mała fontanna. Jest to ich prywatna przestrzeń, którą chcą się chwalić
i pokazywać innym” (wypowiedź studenta Rasmusa Rhøde, kwiecień 2008)
Liczni duńscy architekci krajobrazu stawali się prawdziwymi mistrzami w tworzeniu
wyraźnych impresji przy użyciu materiału roślinnego. Często twierdzono, że architektura
24
25
26
27

24
krajobrazu stylizowana jest przez duński krajobraz kulturowy, włączając w to lasy, gaje,
łąki czy też kanały nawadniające. Takie projekty były pełne życia, energii i często
nadawano im charakter leśny czy łąkowy. 28
Nie tylko aspekty przestrzenne zauważane w krajobrazie kulturowym były mocno
podkreślane w projektach architektury krajobrazu. Bardzo ważny elementem był czas.
Fakt, że system w projektach architektury krajobrazu składa się głównie z żywego
materiału roślinnego oznacza, że zmiany i przejściowość życia muszą być uwzględnione,
jako jedne z parametrów w projekcie. Roczny rytm życia roślin, cień, światło, kierunek
wiatru czy panująca w danym momencie pogoda muszą być odzwierciedlone w projekcie
lub w jakiś sposób muszą brać w nim udział. Inaczej system taki nie osiągnie prawdziwej
jakości. Czas, jako element w projekcie oznacza, że blaknięcie kwiatów, czy usychanie
roślin jest równie ważne, jak ich wzrost, pączkowanie i kwitnienie 29
. Przykładem takiego
projektu jest „Ogród zapachów” w Ronneby autorstwa Svena-Ingvara Andersson’a z 1987
roku.
Popularne wśród architektów krajobrazu było przekonanie, że architektura krajobrazu
nigdy nie nadąży za innymi formami sztuki. Dziedzina ta wymaga bowiem własnego
rytmu i swojej własnej kolejności, aby się rozwijać. Szybko zachodzące zmiany w stylach
takich jak moda, sztuka i architektura nie mogą być realizowane w dziedzinie architektury
krajobrazu. W tym zawodzie nie można uciec od wymogów czasowych tj. powolnego
wzrostu roślin, a następnie troskliwej i stałej opieki nad nimi. 30
Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku wyznaczył nowe tendencje w
projektowaniu przestrzeni, które również można zauważyć w działalności projektowej
duńskich architektów i architektów krajobrazu. Szczyt Ziemi odwrócił uwagę projektantów
od wcześniejszych poszukiwań filozoficzno-formalnych i skupił ją na rozważaniach
proekologicznych, w duchu zrównoważonego rozwoju. Coraz liczniej pojawiały się
przykłady renaturalizacji i restytucji krajobrazu. Przykładem może być budowa Bay Costal
Park na terenie starej żwirowni, czy przywrócenie rzeki miastu w Århus.
Po Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro wyznaczono w Danii także nowe strategie ochrony i
rozwoju starych parków. Wiele z nich zostało odnowionych lub przekształconych 31
.
Obecnie, w czasach zrównoważonego rozwoju architekci krajobrazu chętnie sięgają
do tematów związanych z zachowaniem bioróżnorodności przy jednoczesnym
28
Lund A. 2003
29
30
31
Lund A. 2003

25
zastosowaniu form estetycznych i uporządkowanych. Z jednej zatem strony architektura
krajobrazu ma możliwość prezentowania projektów pełnych wyobraźni, brawury, a czasem
egoizmu, z drugiej zaś musi przedstawiać argumenty poszanowania natury, być świadoma
ekologicznych postaw i instynktów społecznych.
Dulci utile, czyli łączenie przyjemnego z pożytecznym można uznać za pewien
kompromis pomiędzy działaniami projektowymi sprzed 1970 a późniejszymi. Duńska
architektura krajobrazu jest nastawiona na to, aby projekt był funkcjonalny, czytelny, a
zarazem piękny, czysty i pełen detali. Najważniejsze jest to, aby nie był nadęty, krzykliwy,
ale prosty i bezpretensjonalny. 32
Społeczeństwo duńskie ma silne poczucie przynależności narodowej i jest bardzo
przywiązane do swojego państwa, co często manifestuje wywieszając flagi narodowe przy
okazji urodzin, ślubu, świąt kościelnych. Kolejną cechą Duńczyków jest solidaryzm
społeczny, w którym zamożniejsi obywatele płacą wysokie podatki na rzecz rozwoju m.in.
opieki socjalnej. Poczucie obowiązku opieki nad osobami starszymi, słabszymi, czy nawet
mniej zaradnymi przejawia się także w życiu codziennym 33
.
Duńczycy spędzają wiele godzin oddając się pracy, czując potrzebę bycia użytecznym
dla swojego państwa i społeczeństwa. Wykorzystują także czas wolny od pracy na
poszerzanie swoich zainteresowań. Mimo obowiązków w pracy doceniają sport, wysiłek i
rekreację. Powszechne jest uczęszczanie po pracy czy po szkole na dodatkowe zajęcia,
doszkalanie się, czy branie czynnego udziału w organizacjach charytatywnych. Przy takim
tempie życia potrzeba odpoczynku i spędzania wolnego czasu na świeżym powietrzu jest z
pewnością uzasadniona. To również wyjaśnienie dla bogatego programu wypoczynkowego
wielu parków, a także tworzenia obszernych terenów rekreacyjnych wokół miast 34
.
Zamiłowanie Duńczyków do tworzenia i przestrzegania zasad przejawia się często w
projektach architektury krajobrazu, które są niezmiernie czytelne i dopracowanego do
każdego detalu 35
.
Duńczycy mają także duży szacunek do tradycji i swoich korzeni. Domy mieszkalne
przekazywane są z pokolenia na pokolenie i rzadko kiedy przedmioty, meble, czy
charakter ogrodu są zmieniane. Ta cecha idzie jednak w parze z zamiłowaniem do
nowości, współczesnej sztuki. W Danii organizowanych jest wiele festiwali kulturalnych,
32
33
Strange M. 2006
34
Strange M. 2006
35
Lund A. 2003

26
na których zawsze pojawiają się tłumy młodzieży, w tym największy muzyczny Roskilde
Festival 36
.
Kolejnym atutem życia w niewielkim państwie są małe odległości, jakie trzeba
pokonać by dostać się do nadmorskich plaż, kompleksów leśnych, czy do sąsiedniego
miasta. Duńczycy chętnie podróżują i często wybierają życie poza miastem, w spokojnych,
małych miejscowościach, zachowując przy tym kontakt z dużymi miastami, administracją i
miejscami wydarzeń kulturalnych. Dzięki temu społeczeństwo ma możliwość codziennego
kontaktu z naturą, wybierając na weekendy czas spędzany trochę dalej od swojego miejsca
zamieszkania. Ta potrzeba realizowana jest w duńskich systemach planowania
przestrzennego gmin, gdzie w planach gminnych obecne są takie terminy jak „drugi teren
rekreacji” czy „krajobraz podmiejski”, które oznaczają tereny rekreacyjne znajdujące się
do 15 km od aglomeracji 37
.
36
Strange M. 2006
37
Derose P. 1970

38
VI. CHARAKTERYSTYKA DZIAŁAŃ PROJEKTOWYCH NA PODSTAWIE
WYBRANYCH OBIEKTÓW ARCHITEKTURY KRAJOBRAZU GMINY I
MIASTA ÅRHUS
6.1. Samodzielne obiekty architektury krajobrazu
6.1.1. Park przy Centrum Muzyki Musikhuset
Data realizacji: 1979-1982
Architekt krajobrazu: Sven Hansen
Powierzchnia: 5 ha (w tym 0, 48 ha parter
ogrodowy)
Lokalizacja: Thomas Jensens All, Århus C
Dostępność: Obiekt ogólnodostępny przez cały rok
Użytkownicy: Mieszkańcy miasta, studenci
okolicznej Akademii Muzycznej, turyści
odwiedzający Muzeum Sztuki
Fot. 1. Musikhuset (ortofotomapa z 2008 roku,
http://kort.arealinfo.dk, dostęp: 23.09.2009)
Charakterystyka obiektu:
Lokalizacja i otoczenie:
Obiekt znajduje się w centrum miasta. Od północy graniczy z ulicą Vester Allé a
od wchodu z ulicą Frederiks Allé. Obiekt otaczają: od północy budynek Muzeum Sztuki
Współczesnej i Szkoły Muzycznej, od wschodu park i budynek Urzędu Miasta, od
południa parking i budynek Scandinavian Congress Center, od zachodu budynki
mieszkalne.
Ukształtowanie terenu:
Teren opada w kierunku północnego zachodu, co wykorzystano w projekcie
architektury krajobrazu, tworząc dwa tarasy, na których opiera się układ kompozycyjny
parku.

39
Układ kompozycyjny i struktura programowa
Park przy Centrum Muzycznym (musikhuset znaczy dosłownie „dom muzyki”)
został zaprojektowany w oderwaniu od budynku. Układ kompozycyjny opiera się na
dwóch tarasach: przeszklona część budynku i ogród parterowy znajdują się na najwyższym
tarasie, przy ulicy Frederiks Allé. Amfiteatr wraz z widownią dla 700-800 osób zbudowane
zostały na północo-zachodnim zboczu niższego tarasu i w ten połączono oba poziomy
terenu. W zachodniej, najniżej położonej części, przewidywano w projekcie obiekty
sportowe dla mieszkańców miasta i dla uczniów pobliskiej szkoły. Miały się tu znaleźć
dojazdy do obiektu od zachodniej części miasta, jak również wjazdy na parking 60
.
Obecnie teren został przeznaczony pod budowę nowego budynku Akademii Muzycznej,
który łączy się z budynkiem Musikhuset.
Wschodni taras jest najwyżej położony. Znajduje się tu główne wejście do budynku
oraz plac z płaskim zbiornikiem wodnym, pełniącym funkcję naturalnego lustra. Tu także
znajdują się ogrody kwiatowe w formie parteru ogrodowego. Na wzór parteru ogrodowego
składają się strzyżone żywopłoty z cisów, które dzielą przestrzeń na poszczególne sekcje.
W sekcjach znajdują się ścieżki, ławki, altany i fontanny.
Ogród parterowy poprzecinany jest przekątnymi ścieżkami, które podkreślają
asymetrię ogrodu. Rangi ścieżek wyznaczono nie tylko ich szerokością, ale także rodzajem
użytego materiału (płyty kamienne, bruk, żwir). Główne drogi wychodzą promieniście z
budynku Centrum Muzycznego prowadzą do centrum miasta na północ i na południe,
przecinając się w parterze ogrodowym. Plan parteru jest czytelny i prosty. Swoją formą
przypomina barokowe ogrody parterowe. W swojej książce „Eksampler pa nyere
landskabs- og havekunst” Sven Hansen napisał „Nawet jeśli barok nie był nigdy naprawdę
popularny, zawiera niemal wszystkie cechy, które gęsto zaludnione społeczeństwo
potrzebuje w mieście.” 61
Cały parter ogrodowy otoczony jest szerokim pasem murawy z rozmieszczonymi
luźno drzewami. Dzięki temu powstał efekt tzw. „zielonego horyzontu”, który łączy ten
teren z parkiem przy Ratuszu Miejskim (1937-1941).
Park uzupełniono o bezpłatny parking, rampy dla niepełnosprawnych, podjazdy i
inne urządzenia techniczne.
Szata roślinna:
60
Hansen S. 1982
61
Hansen S. 1980, s.68

40
Bogate nasadzenia roślin zaprojektowane zostały głównie w parterze ogrodowym.
Znajdą się tu trzy ażurowe altany obsadzone odpowiednio przez powojniki, glicynie i
złotokap, a wewnątrz altan znajdują się małe fontanny. Ogrody kwiatowe wokół altan
zawierają głównie nasadzenia azalii w kolorach od białego do ciemnoczerwonego.
Wnętrza w ogrodzie parterowym wyznacza bryła strzyżonego żywopłotu z cisa.
W całym obiekcie rosną takie drzewa jak: klony, lipy i jesiony. Brak w obiekcie
gęstych nasadzeń roślinnych, które mogłyby zakłócić powiązania widokowe z parkiem
przy Ratuszu Miejskim.
Charakterystyka działań projektowych:
Sposób uwzględniania kontekstu miejsca i kształtowania jego tożsamości
W bardzo czytelny sposób uwzględniono kontekst miejsca, który przejawia się w
realizacji w aspekcie społecznym i przestrzennym. W 1977 roku Rada Miasta Århus
ogłosiła konkurs na budowę Centrum Muzycznego na przeciwko Ratusza. Zieleń wokół
budynku miała za zadanie być kontynuacją parku Ratusza Miejskiego, łączyć obie
przestrzennie oraz dodawać nowy wymiar całości przy użyciu charakterystycznego,
prostego efektu. Wykorzystano zatem istniejące zróżnicowanie terenu dla budowy zboczy i
tarasów oraz dla lokalizacji poszczególnych elementów programowych parku. Dzięki
takim działaniom nowy budynek Centrum Muzycznego znalazł się na tym samym
poziomie co Ratusz Miejski. Zaprojektowana płaska przestrzeń trawiasta z niewielką
ilością drzew przy ulicy Frederisk Allé stworzyła efekt tzw. „zielonego horyzontu”, który
połączył oba parki.
Charakterystycznym elementem parku, wyróżniającym go w skali miasta jest ogród
kwiatowy w postaci parteru ogrodowego. Zaprojektowano go w oderwaniu od charakteru
budynku, stanowi samodzielny element, który poprzez swój wzór nasuwa skojarzenia z
barokowymi ogrodami parterowymi. Rysunek parteru ogrodowego jednak nie dominuje w
krajobrazie. Postrzegany jest jako całość wraz z przestrzeniami trawników i grupami
drzew62
.
Park wyróżnia się także uwzględnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych. Osoby
niewidome czy niedowidzące mogą bezpiecznie poruszać się po obiekcie dzięki
specyficznemu przewodnikowi, jakimi są np. zmiany nawierzchni w głównych ścieżkach.
62
rozmowa z Kirsten Stausholm – mieszkanką Århus, 11.09.2008

41
W ogrodach kwiatowych przewodnikami stają się różnokolorowe, pachnące rośliny i
wiecznie bulgoczące fontanny. Pośród kwiatów i kwitnących drzew zawieszono szklane
dzwonki, które w każdym wnętrzu dostrojone są do innego dźwięku, dzięki czemu
nakierowują osoby niewidome na poszczególne części ogrodu.
Sven Hansen w swoim projekcie wyraźnie uwzględnił element czasu w sposobie
postrzegania roślin, np. wysokich brył żywopłotów z cisów, które wiosną są jasnozielone,
latem zaś ciemniej, a zimą stanowią jedyny roślinny element parteru ogrodowego.
Elementem charakterystycznym jest także możliwości formowania fantazyjnych kształtów
z cisa pospolitego, który wypełnia prawie całą przestrzeń ogrodu parterowego. Można
stworzyć w ten sposób abstrakcyjne, baśniowe wnętrza. Obiekt architektury krajobrazu wg
Svena Hansena powinien zmieniać się zarówno w czasie, jak i pod wpływem działań
człowieka, który świadomie go kształtuje, dostosowując go do swoich kolejnych potrzeb63
.
Sposoby kształtowania ładu przestrzennego i wdrażania idei zrównoważonego rozwoju
Projekt spełnił wymagania konkursowe w zakresie wizualnego połączenia nowego
obiektu z istniejącym już parkiem Ratusza Miejskiego. Obecnie obie przestrzenie stanowią
całość, pomimo, że dzieli je ruchliwa ulica Thomas Jensens Allé.
Pomimo iż wzór parteru ogrodowego przypomina te z okresu baroku, to nie jest on na tyle
widoczny, aby wprowadzał dysharmonię w nowoczesnej przestrzeni, jaką jest ta część
miasta.
Dodatkowo miejsce, które wcześniej było nieciekawe, stanowiło rozległy teren z
kilkoma drzewami owocowymi, stało się przestrzenią uporządkowaną, sąsiadującą z tak
ważnymi centrami administracyjnymi i kulturowymi, jakimi są Urząd Miejski, Muzeum
Sztuki, czy Centrum Muzyczne Århus.
Obiekt nie zaburza istniejących powiązań widokowych, wpisuje się w krajobraz,
łącząc się z zielenią parku Ratusza Miejskiego. Umożliwia także integrację społeczną,
oferując miejsca dla różnych spotkań z kulturą i happeningów. Zastosowano rodzime
drzewa, które wzbogacają przyrodniczo ten obszar miasta.
Sposoby uwzględniania funkcji edukacyjnej
Funkcja edukacyjna obiektu realizowana jest w sposób pośredni i bezpośredni. W
sposób pośredni dzięki różnorodności roślinnej w kwiatowym parterze ogrodowym, dzięki
63
Hansen S. 1982

42
pobudzaniu zmysłów zapachem, kolorem i dźwiękiem szumu wody czy melodią małych
dzwoneczków zawieszonych przy altanach. W sposób bezpośredni funkcja edukacyjna
realizowana jest dzięki możliwości wykorzystywania tego miejsca dla organizowania
imprez naukowych i kulturowych. Istnieje tu także możliwość okresowego wystawiania
sztuki aktorskiej w amfiteatrze, czy organizowania wystaw w formie rozstawionych luźno
po ogrodzie rzeźb. Rzeźby w zależności od charakteru i materiału z którego są zrobione
można umieszczać w poszczególnych wnętrzach ogrodu kwiatowego lub w innych
częściach parku.
W parku w każdą zimę wylewane jest lodowisko, z którego bezpłatnie korzystają
mieszkańcy miasta.
Sposób wdrażania nowatorskich rozwiązań
Główny problemem, z jakim zetknęli się projektanci, zarówno architekci, jak i
architekt krajobrazu Sven Hansen, było ukształtowanie terenu, czyli dwa tarasy i
sześciometrowe zbocza między nimi. Zastosowano najnowsze technologie w
zabezpieczeniu zboczy przed ich obsuwaniem się oraz w możliwościach posadowienia na
nich budynku Centrum Muzycznego. Do budowy dróg użyto najwyższej klasy materiałów,
głównie różnych gatunków granitu odpowiednio ciosanego i opalanego. W projekcie
pojawia się miejscami stal i szkło, głównie w elementach wyposażenia parku i w elewacji
budynku.

WspółczesnetendencjewprojektowaniuobiektówarchitekturykrajobrazuwDanii
PracamagisterskanakierunkuArchitekturaKrajobrazu-PaulinaRadek,Warszawa2009
43
Ryc. 5. Centrum Muzyczne
Århus, plan sytuacyjny w skali
1:2500 (Landskab 1982, s.163)
1.Główny wjazd
2. Szkoła Brobjerg
3. Przestrzeń dla samochodów do
zawracania
4. Główne wejście
5. Parter ogrodowy
6. Lustro wodne
7. Budynek Centrum Muzyki
8. Tylne wejście do budynku
9. Tereny boisk sportowych
10. Amfiteatr
11. Szkoła muzyczna
12. Sąd Miejski
13. Urząd Miasta
14. Park Urzędu Miasta
15. Samochodowa Szkoła Jazdy

44
Ryc. 6. Plan parteru ogrodowego w
skali 1:500 (Landskab 1982, s. 165)
1.Przestrzeń do zawracania samochodów
wyłożona kostką granitową ułożoną po
łukach
2.plac wejściowy wyłożony kostką
granitową w modułach 36x72[mm]
3. Obrzeże z granitu
4. Basen z czerwonego i szarego granitu
ułożonych w falisty wzór
5. Granitowe ścieżki
6. Ogród kwiatowy
7. Przestrzeń z ławkami
8. Fontanna
9. „świetliste drzewa” (Gleditsia
triacanthos)
10. Azalia sp., Rhododendron mollis
11. Hypericum calycinum, Thalictrum
sp. 12. Nasadzenia z cisów (żywopłoty
formowane)

45
Fot. 2. Budynek Centrum
Muzycznego i widoczne
w parterze ogrodowym
formy roślinne ze
strzyżonego cisa
(P. Radek 12.05.2008)
Fot. 3. Tereny wokół
Centrum Muzycznego
łączą się wizualnie z
terenem parku przy
Urzędzie Miasta. W tle
budynek Urzędu Miasta z
charakterystyczną wieżą
(P. Radek 21.09.2008)
Fot. 4. Płaski zbiornik
wodny zaprojektowano
na głównym placu przed
wejściem do budynku
Centrum Muzycznego
(P. Radek 12.05.2008)

46
Fot. 5. Amfiteatr wraz z
widownią dla 700 osób
zaprojektowano na
północno zachodnim
zboczu tarasy
(P. Radek 21.09.2008)
Fot. 6. W parterze
ogrodowym strzyżony
żywopłot wydziela
poszczególne sekcje
ogrodów kwiatowych z
altanami, kwiatami i
zbiornikami wodnymi. W
tle widoczny budynek
Muzeum Sztuki i Szkoły
Muzycznej
(P. Radek 12.05.2008)
Fot. 7. Półkoliste ławki i
żywopłoty ukrywające
oświetlenie znajdują się w
poszczególnych sekcjach
ogrodu parterowego
(P. Radek 12.05.2008)

47
Fot. 8. Jedna z trzech
altan, której konstrukcje
pokrywają kwitnące
pnącza. Wewnątrz każdej
altany znajduje się zbiornik
wodny
(P. Radek 12.05.2008)
Fot. 9. Wewnątrz ogrodów
kwiatowych znajdują się
nasadzenia
różnokolorowych roślin
jednorocznych oraz
wieloletnich
(P. Radek 12.05.2008)
Fot. 10. Fontanny są
miejscem odpoczynku od
zgiełku i upału w mieście
(P. Radek 21.09.2008)

48
6.1.2. Bulwar rzeki Århus Å
Projektant: Birk Nielsens Tegnestue
Powierzchnia: 0, 86 ha
Lokalizacja: Aaboulevarden, Århus C
Dostępność: Obiekt otwarty, dostępny przez cały
rok
Użytkownicy: mieszkańcy miasta, turyści
Fot.11. Bulwar rzeki Århus Å (zdjęcie satelitarne
Google Earth, data uzyskania obrazu 2006)
Lokalizacja i otoczenie
Obiekt znajduje się w centrum miasta, pomiędzy portem morskim, a Ogrodem
Botanicznym (1911). Bulwar graniczy: od północy z ulicą Aboulevarden, od wschodu z
ulicą Mindebrogade, od południa z ulicą Fiskergade, od zachodu z ulicą Grønnegade.
Wokół obiektu znajdują się głównie sklepy, kawiarnie, siedziby firm i budynki mieszkalne.
W pobliżu bulwaru, na placu Store Torve znajduje się XII wieczna Katedra Århus (Århus
Domkirke), która poświęcona jest Świętemu Clementowi – patronowi żeglarzy 64
.
Ukształtowanie terenu
Obiekt znajduje się w najniżej położonej części miasta, w dolinie rzeki Århus Å,
rozciągającej się na zachód ku wielkim jeziorom Brabrand. Takie ukształtowanie terenu
sprawiło, że ulice położone wyżej od bulwaru musiały zostać połączone za pomocą
mostów, przejść i klatek schodowych.
64
www.wikipedia.com (dostęp: 17.09.2009)

57
Fot. 20. Latem bulwar
odwiedza liczna grupa
turystów
(P. Radek 22.08.2008)

58
6.1.3. Park Mølleparken
Projektanci: firma Schønherr Landskab A/S Århus
(wielodyscyplinarny zespół architektów i
historyków sztuki) - Stig Lennart Anderssons
Tegnestue
Powierzchnia: 0,42 ha
Lokalizacja: Møllegade 1, Århus C
Dostępność: Obiekt ogólnodostępny przez cały
rok
Użytkownicy: Osoby korzystające z biblioteki,
mieszkańcy miasta, studenci okolicznej Akademii
Muzycznej, turyści odwiedzający pobliskie
muzeum
Fot. 21. Mølleparken (ortofotomapa z 2008 roku,
http://kort.arealinfo.dk, dostęp: 23.09.2009)
Charakterystyka obiektu
Obiekt znajduje się w centrum miasta, przy miejskiej bibliotece publicznej, obok
rzeki Århus Å. Od północy graniczy z ulicą Mølleparken, od wschodu z budynkiem
mieszkalnym i ulicą Møllegade, od południa z rzeką i ulicą Aboulevarden, a od zachodu z
budynkiem muzeum i ruchliwą ulicą Vester Allé.
Obiekt znajduje się w najniżej położonej części miasta, w dolinie rzeki Århus Å.
Teren jest mało zróżnicowany, lekko opada w kierunki brzegu rzeki i wnosi się w stronę
północnego zachodu w kierunku placu przy ulicy Museumsgade.

59
Park zrealizowano w oderwaniu od budynku miejskiej biblioteki publicznej. W
przeszłości znajdował się tu park o wyraźnych cechach klasycystycznych, uwzględniający
miękkie formy w krajobrazie.
Struktura programowa parku dzieli sie na pięć części. Pierwsza, na wschodzie to
obszar trawnika z dużymi drzewami. Centralna część obiektu to przestrzeń spacerowa z
„zielonymi wyspami”, czyli okrągłymi trawnikami z drzewami soliterowymi. Na jednej z
takich wysp zaprojektowano półokrąg z kamiennych bloków, często wykorzystywanych
przez użytkowników jako siedziska. W południowej części parku zbudowano pomosty i
zejścia do rzeki Århus Å. Na północy, w pobliżu wejścia do biblioteki miejskiej znajduje
się ogród kwiatowy. Najdalej na zachód pas murawy z poprzecznymi ścieżkami łączy
tereny Mølleparken z istniejącym placem przy ulicy Museumsgade. Tak zaprojektowany
obiekt jest częścią większego założenia, jakim jest bulwar nad rzeką Århus Å.
Poszczególne części obiektu wyróżniono zróżnicowaniem nawierzchni i użytym
rodzajem elementów wyposażenia. W częściach ogrodu kwiatowego, gdzie użyto w
nawierzchni bruku kamiennego, cegły oraz zaprojektowano drewniane, klasyczne ławki
można odczytać nawiązanie do charakteru istniejącego tu wcześniej parku. W części
centralnej obiektu nawierzchnia jest gładka i stanowi poprzycinane w różne kształty płyty
z szarego granitu.
Główny ciąg pieszy prowadzący od rzeki do wejścia biblioteki podkreślony jest
nowoczesnym oświetleniem w postaci wysokich słupów, podczas gdy ciąg pieszy łączący
się z promenadą nad rzeką posiada to samo oświetlenie co cały bulwar. Najdalej na zachód
zaprojektowano rzędowe nasadzenia wiśni.
Szata roślinna
Wschodnia część obiektu to masyw roślinny z istniejących tu wcześniej drzew jak
lipy i klony. Centralna część poprzez nieregularny kształt ścieżek łączy ze sobą klasyczne
nasadzenia drzew na wschodzie i nowoczesne, proste, rzędowe nasadzenia wiśni w
zachodniej części obiektu. Ogród kwiatowy, który znajduje się przy budynku do biblioteki
miejskiej, wydzielony został żywopłotami ze strzyżonego buka i cisa. W ogrodzie
kwiatowym zaprojektowano różnokolorowe gatunki róż.

60
Kontekst miejsca uwzględniono w aspekcie społecznym, historyczny,
przestrzennym, przyrodniczym. Istniejący tu wcześniej park nie odpowiadał wymogom
mieszkańców, którzy pragnęli przestrzeni nowoczesnej, o nowym wyrazie i charakterze.
Poprzedni park był zaniedbany i był miejscem spotkania „marginesu społecznego”, gdzie
kwitł handel narkotykami i alkoholem 74
. W historycznym aspekcie kontekst miejsca
wyraża się w sposobie włączenia istniejących drzew starego parku do nowego projektu i
podkreślenie miejsca, gdzie znajdowała się wcześniej fontanna kręgiem kamiennych
bloków. W aspekcie przestrzennym kontekst miejsca został uwzględniony, ponieważ nowy
obiekt wpisuje się w otaczający go krajobraz, łączy się z bulwarem rzeki Århus Å poprzez
zaprojektowane pomosty, zejścia do rzeki i promenadę. Obiekt połączono także z ruchliwą
ulicą Vester Allé poprzez rzędowe nasadzenia drzew wiśni po stronie zachodniej.
Uwzględnienie kontekstu miejsca w aspekcie przyrodniczym realizuje się poprzez
zaadoptowanie roślinności istniejącej i wykorzystanie do nowych nasadzeń gatunków
rodzimych, jak np. topól balsamicznych wzdłuż rzeki (Salix alba 'Saba') i roślinności
zgodnej z tym siedliskiem.
Mølleparken stanowi „zielony węzeł” bulwaru rzeki Århus Å, w którym
uregulowana rzeka opuszcza tereny miejskie i zaczyna swobodnie meandrować, aż do
jeziora Brabrand. Zaprojektowane pomosty i zejścia do rzeki, okrągłe trawniki i
nieregularne ścieżki wyróżniają ten obszar miasta, łączą go z bulwarem rzeki w części
wschodniej, nadają wysoką rangę i jakość tej przestrzeni.
Nowoczesna przestrzeń, jaką udało się tu stworzyć przyciąga młodych ludzi, którzy
chętnie korzystają z dostępu do wody, siadając na pomostach, relaksując się. Młodzież
chętnie korzysta też z gładkiej nawierzchni obiektu, która jest wymarzona pod jazdę na
wrotkach 75
. Trzy „zielone wyspy” z drzewami i kamiennymi blokami stanowią wyraźny
element w przestrzeni. Pomiędzy wyspami często ustawiane są plastikowe rzeźby-
siedziska, a w rzece montowane są metalowe konstrukcje poruszane za pomocą wody.
Dzięki temu zapewniono wypoczynek wszystkim grupom wiekowym.
74
Thusing B., 2008, Fra hashplaene til hyggekrog. [w:] gazeta Århus Stifstidende z 26 lipca 2008 roku, s. 5
75
Thusing B., 2008, Fra hashplaene til hyggekrog. [w:] gazeta Århus Stifstidende z 26 lipca 2008 roku, s. 5

77
6.2.2. Tereny Duńskiej Szkoły Dziennikarstwa
Projektanci: Sven Hansen, Leth & Skaarup
Powierzchnia: 3 ha
Lokalizacja: Olof Palmes Allé, Århus
Dostępność: Obiekt nie jest ogrodzony, dostępny
Użytkownicy: Uczniowie szkoły
Fot.41. Szkoła Dziennikarstwa (zdjęcie satelitarne
Google Earth, data uzyskania obraz: 2006)
Obiekt znajduje się w północnej części miasta, w szybko rozwijającej się obecnie
dzielnicy Skejby 82
. Od wschodu graniczy z ulicą Olof Palmes Allé i terenami Duńskiego
Radia i telewizji. Od północy z terenami siedzib różnych firm, a na zachodzie i południu z
terami rolniczymi i terenami nieużytkowanymi.
Cały obiekt miał powstać na stromym zboczy wzgórza morenowego, co wymagało
nowego projektu w zakresie ukształtowania terenu. Zbocze przekształcono w pięć tarasów,
przy czym najwyższy znajduje się na północy, a najniższy stanowi południowy parking.
Układ kompozycyjny jest ściśle związany z ukształtowaniem terenu. Przestrzeń
podzielona została przez cztery skrzydła budynku, połączone ze sobą szklanymi klatkami
schodowymi. Każde skrzydło znajduje się na oddzielnym tarasie i stanowi oddzielny
wydział szkoły. Tarasy to rozległe, podłużne przestrzenie trawiaste z akcentami w formie
drzew soliterowych i dużych głazów. Architektura tarasów jest dobrze widoczna od strony
82
www.aarhuskommune.dk (dostęp: 14.08.2009)

78
wschodniej, przy ulicy Olof Palmes Allé. Rzeźba terenu faluje przy pionowej, gładkiej
ścianie budynku.
W projekcie bardzo wyraźnie zaznaczony jest związek pomiędzy wnętrzem
budynku a terenami go otaczającymi. Hol w budynku zaprojektowano tak, że odnosi się w
nim wrażenie znajdowania się pomiędzy dwiema przestrzeniami (wewnętrzną i
zewnętrzną), ponieważ jest oświetlany naturalnym światłem ze świetlików poprzecznych.
Przy wejściu głównym, gdzie hol się kończy, nie ma okien, a światło płynie z dołu,
bezpośrednio od strony wejścia. Przeszklona stołówka zaprojektowana została tuż przy
zboczu tarasu. Znajdując się w niej w godzinach wieczornych, odniesieniem w przestrzeni
stają się gwiazdy, co stwarza iluzję przebywania na otwartym powietrzu 83
.
Wewnątrz budynku zaprojektowano dwa ogrody dziedzińcowe. Jeden z nich
znajduje się w pobliżu czytelni. Dziedziniec podzielony jest na mniejsze części zespołami
siedzeń.
Na terenie obiektu znajdują się dwa parkingi, jeden od strony północnej, drugi od
strony południowej, gdzie zaprojektowano także plac z rzeźbami i miejsce na rowery.
Szata roślinna
W projekcie zastosowano tylko kilka gatunków roślin, głównie drzew owocowych.
Aleja Olof Palmes oraz parkingi zostały obsadzona szpalerem czereśni. Parkingi
wyznaczono także żywopłotem strzyżonego cisa. Wewnątrz obiektów znajduje się kilka
drzew soliterowych jak: jarzęby szwedzkie, lipy i klony. Perspektywa najdalszego skrzydła
została wzmocniona przez brak nasadzeń roślinnych w tym miejscu. Ogrody tematyczne
zaprojektowane przez Svena Hansena nie przetrwały do dnia dzisiejszego. Obecnie
znajdują się tam kolejne budynki wydziałów szkoły.
83
Pedersen T. 1974

79
Obiekt szkoły został zaprojektowany na terenach do tej pory nieużytkowanych. W
okolicy znajdują się dwie inne szkoły oraz powstają duże siedziby różnych firm. Nie bez
znaczenia jednak obrano właśnie taką lokalizację. Naprzeciwko Duńskiej Szkoły
Dziennikarstwa znajduje się budynek Duńskiego Radia i Telewizji, gdzie uczniowie mogą
odbywać praktyki. Kontekst miejsca został zatem uwzględniony w aspekcie społecznym.
W aspekcie przestrzennym kontekst miejsca został uwzględniony przez zaprojektowanie
prostej bryły budynku szkoły, która wpisuje się w otaczający krajobraz, nawiązując do brył
budynków sąsiednich.
Niepowtarzalny charakter obiektu nadają tarasy, na których zlokalizowane są
poszczególne wydziały szkoły. Tarasy są dobrze widoczne od strony ulicy Olof Palmes
Alle. Ich zieleń kontrastuje z betonową elewacją budynku. Tarasy dodatkowo wzmacniają
perpektywę, przez co budynek wydaje się dłuższy.
W kreowaniu tożsamości miejsca bardzo ważna była szczegółowa aranżacja światła
dziennego wewnątrz budynku i dynamika cienia na zewnątrz budynku oraz proporcje
pomiędzy tymi obiema przestrzeniami.
Sposoby kształtowania ładu przestrzennego i zrównoważonego rozwoju
Skrajnie surowe cechy budynku zazwyczaj negatywnie nastawiają studentów przy
ich pierwszym spotkaniu z obiektem. Jednak wysoka jakość materiałów zastosowanych w
projekcie i funkcjonalność budynku, w tym także obecność ogrodu i zielonych
dziedzińców, pozwalają docenić klasyczny spokój całego założenia 84
.
Obiekt odpowiada wymaganiom stawianym przez uczniów dzięki odpowiedniej aranżacji
światła dziennego, odpowiednim proporcjom powierzchni budynku do powierzchni
przestrzeni otwartej oraz odpowiedniej lokalizacji tj. w pobliżu Duńskiego Radia i
Telewizji, gdzie odbywają się praktyki zawodowe.
Idea zrównoważonego rozwoju została wprowadzona przez zastosowanie
rodzimych gatunków roślin. Oraz przez zastosowania światłą dziennego do oświetlenia
większości wnętrz budynków co sprzyja mniejszemu zużyciu energii.
84
Pedersen T. 1974

127
6.3.3. Tereny osiedla Sandbakken
Projektant: Paul le Fevre Jacobsen
Lokalizacja: Lerdalen, Sandakken , Århus
Dostępność: Obiekt otwarty
Użytkownicy: mieszkańcy osiedla
Fot.94. Tereny osiedla Sandbakken (zdjęcie satelitarne
Obiekt znajduje się w południowo wschodniej części miasta, w dzielnicy
mieszkaniowej Skade. Od północy, południa i zachodu otaczają go tereny innych osiedli
mieszkaniowych. Od wschodu Sandbakken graniczy z terenami dużego kompleksu leśnego
ciągnącego się wzdłuż morskiego nabrzeża.
Teren został ukształtowany przez istniejącą tu wcześniej kopalnię gliny. Najgłębsze
wyrobisko znajdowało się w części centralnej obiektu. Dwie duże hałdy stanowiły część
wschodnią i zachodnią obszaru kopalni. Teren opada w kierunku południowego wschodu.
Przestrzeń obiektu została podzielona przez dwa stawy na część wschodnią i
zachodnią. W obu tych częściach znajdują domy mieszkalne zgrupowane w
charakterystyczne, zazębiające się kwadratowe formy. Architekci zainspirowani byli
architekturą górskich wiosek we Włoszech oraz osiedli Siedlung Halen w Szwecji.
Jednostki mieszkaniowe skupione są wokół dziedzińców, które są jednocześnie dachem

128
podziemnych garaży. Dziedzińce mają miejski charakter i ozdobione są (zarówno w
nawierzchni, wyposażeniu, jak i w elewacji budynku) przez artystów takich jak: Merete
Barker, Viera Collaro, Claus Jensen.
W centralnej części obiektu znajdują się dwa stawy oraz pawilon ogrodowy, który
służy wszystkim mieszkańcom, jako miejsce spotkań, gier, zabaw. Na parterze znajduje sę
duży pokój, a na półpiętrze mały salonik.
W strukturze dróg wydzielono dwie przestrzenie, oddzielone od siebie wąwozami i
stawami, które blokują ruch samochodowy. Układ komunikacyjny jest swobodny. Drogi
jezdne poprowadzone są od ulicy Ny Moesgårdvej do parkingów podziemnych
poszczególnych jednostek mieszkaniowych. Oprócz parkingów podziemnych w obiekcie
znajdują się dwa parkingi naziemne, w części północnej i południowo wschodniej.
Swobodny układ dróg pieszych łączy obie części obiektu ze znajdującym się na wschodzie
kompleksem leśnym.
Szata roślinna
Cały teren osiedla otoczony jest gęstą roślinnością buforową. Wokół stawów
znajdują się nasadzenia roślin typowych dla siedliska wodnego i podmokłego. Na
wschodzie wyodrębiono ścieżkę łączącą obiekt z pobliskim lasem. W doborze
gatunkowym przeważają rośliny o stonowanym kolorze liści i kwiatów. Głównie są to lipy,
kasztanowce, buki i klony. Naziemne parkingi i drogi jezdne otoczone są żywopłotem ze
strzyżonego buka. We wnętrzach ogrodowych dziedzińców zaprojektowano zestawienia
kolorystyczne i rośliny takie jak klony palmowe, jesiony, lipy, rododendrony, hortensje,
róże.
Sposób uwzględnianie kontekstu miejsca i kształtowania jego tożsamości
Teren, na którym zaprojektowano osiedle Sandbakken był wcześniejszym
miejscem kopalni gliny, a wzgórza pokrywała gęsta roślinność. Miejsce wydobycia, czyli
północno-południowe zagłębienie wykorzystano, aby zaprojektować dwa stawy, przy
którym zlokalizowano mostek i pawilon ogrodowy.Wzgórza są naturalną granicą obiektu,
wzmocnioną przez gęstą roślinność buforową.
Aby nawiązać w architekturze budynków do znajdujących się w okolicy dużych
willi, zdecydowano się pogrupować mieszkania w duże podobne do willi jednostki,

129
skoncentrowane wokół dziedzińców. Układ i forma zabudowy mieszkaniowej przypomina
krajobraz włoskich, górskich wiosek. Efekt został wzmocniony przez użytą kolorystykę
(beże, brązy, czerwienie). Wzbogacono także nawierzchnie, schody oraz elewacje
budynków o ornamentykę przypominającą włoską mozaikę. Każdy dziedziniec ma swój
indywidualny charakter. W każdym zaproponowano ciekawe zestawienia kolorystyczne
roślin i inne wyposażenie. Jednak to mieszkańcy osiedla mają swój bezpośredni wpływ na
ostateczną formę dziedzińców.
Przeprowadzona dokładna analiza światła i cienia, pozwoliła na taką lokalizację
budynków, aby słońce swobodnie docierało do każdego z dziedzińców. Dbałość o
szczegóły, zwłaszcza jeśli chodzi o detale nawierzchni wzbogaciła obiekt i nadała mu
charakter włoskich, górskich wiosek. Swobodny układ roślinności i dróg łączą tereny
osiedla ze znajdującym się w pobliżu kompleksem leśnym.
W 1989 roku
Układ i charakter zabudowy mieszkaniowej nawiązuje do charakteru pobliskich
willi i rezydencji. Stonowana kolorystyka elewacji wprowadza ład przestrzenny, a
swobodne nasadzenia drzew w sposób naturalny łączą tereny Sandbakken z otaczającym
krajobrazem. Układ kompozycyjny jest czytelny i konsekwentny, dzięki skoncentrowanym
jednostkom mieszkaniowym oraz dzięki wyraźnemu wydzieleniu dwóch przestrzeni za
pomocą stawów.
Parkingi znajdują się pod dziedzińcami, uwalniając tym samym tereny osiedla od
samochodów. Było to dość drogie rozwiązanie, ale ogromnie korzystne dla środowiska.
Takie działania oznaczały odpowiednie zaprojektowanie dziedzińców ogrodowych na
powierzchni architektonicznej, odciętych od przestrzeni i krajobrazu tak, aby nie miały one
ciężkiego, miejskiego charakteru.
Obiekt powstał na terenie starej kopalni gliny. Dzięki rewitalizacji, poprawieniu
kondycji krajobrazu i nadaniu nowej funkcji temu miejscu, miasto odzyskało cenne tereny.
Realizacja projektu opierała się na wykorzystaniu wyrobiska i wzgórz pokopalnianych.
Dzięki temu cały teren wpisał się w krajobraz i odniósł do historii tego miejsca.
W 1989 roku osiedle Sanbakken otrzymało nagrodę, za układ kompozycyjny, za
korespondencję terenów otaczających budynki osiedla z terenami pobliskich rezydencji i

130
terenem kompleksu leśnego oraz za architekturę budynków, ich proporcje i „wzajemne
oddziaływanie” 98
.
Funkcje edukacyjne pełni pawilon ogrodowy, który jest dostępny dla wszystkich
mieszkańców. Odbywają się tu spotkania z dziećmi, mini konkursy i wernisaże.
Także dzięki rozległym przestrzeniom trawiastym, bogatej roślinności na wzgórzach,
obecności stawów oraz pobliskiego lasu funkcja edukacyjna może być realizowana
poprzez obserwację otaczającej fauny i flory. Na terenie obiektu nie znajdują się boiska
sportowe, a tereny placów zabaw dla dzieci dopiero po realizacji wyznaczyli mieszkańcy
osiedla.
W realizacji terenów osiedla Sandbakken widać podobieństwo do terenów
Uniwersytetu Århus. Podobne rozwiązania w układzie kompozycyjnym (swobodny układ
dróg, nasadzeń drzew, układ wodny) oraz w architekturze budynków (zastosowanie żółtej
cegły, elementów drewnianych w elewacji) daje odczucie znajdowania się w znajomej
przestrzeni. Było to korzystne finansowo przez wzgląd na użycie znanych materiałów i
rozwiązań projektowych. Umożliwiło to uzupełnienie projektu Sandbakken o dodatkowe
elementy jak zdobienia w elewacji budynku i w nawierzchniach oraz użycie wysokiej
jakość materiałów do nawierzchni czy elementów wyposażenia.
Specjalnych rozwiązań wymagały ogrody zakładane na dachach podziemnych parkingów,
czyli na dziedzińcach. Koszty izolacji, uszczelnienia pokrycia dachowego oraz
zabezbieczenia go przed przerastaniem korzeni zrekompensowały niskie rachunki za
odprowadzanie wód opadowych do kanalizacji. Nadmiar wód opadowych z dziedzińców
przekierowywany jest na tereny zieleni znajdujące się wokół budynków, a dalej do
stawów. Jednocześnie woda ze stawów wykorzystywana jest do nawadniania terenów
zieleni wokół osiedla 99
.
Rewitalizacja terenu po starej kopalni gliny była przeprowadzona etapami.
Uporządkowano teren i go na nowo ukształtowano jego morfologię, zachowując
98
http://gis.aarhus.dk/arkitektur_web/C_F_MOELLER.htm#Lerdalen_Sandbakken (dostęp: 15.09.2009)
99
Tegnestue C. F. M. 1992

131
wyrobisko i wzgórza. Na zabezpieczonym terenie sukcesywnie pojawiała się nowa
roślinność. Przez dwa lata prowadzono dyskusje i konsultacje ze społecznością lokalną na
temat nowej funkcji tego miejsca w tkance miejskiej. Wreszcie w roku 1988 rozpoczęto
budowę osiedla Sanbakken 100
.
100
http://gis.aarhus.dk/arkitektur_web/C_F_MOELLER.htm#Lerdalen_Sandbakken (dostęp: 15.09.2009)

132
Ryc. 23. Osiedle Sandbakken, plan sytuacyjny w skali 1:2500 (Arkitektur DK, 1992, s.46)
1.Pojedynczy dziedziniec
2. Wejście na dziedziniec
3. Wejście do piwnic i garaży
4. Wspólny dom nad jeziorem
5. Staw

133
Ryc.24. Przekrój przez północny staw w stronę południową w skali 1:800 (Arkitektu DK, 1992, s. 46)
Część wschodnia
Ryc.25. Przekrój przez północny staw w stronę południową w skali 1:800 (Arkitektu DK, 1992, s. 47)
Część zachodnia

134
Fot. 95. Dziedziniec
ogrodowy wewnątrz
kompleksu mieszkań w
zachodniej części osiedla.
Szczególną uwagę
poświęcono przy doborze
gatunkowym uwzględniając
kolorystykę, formę oraz
wymagania roślin
(P. Radek 12.08.2008)
ogrodowy wewnątrz
kompleksu mieszkań w
zachodniej części osiedla
(P. Radek 12.08.2008)
ogrodowy wewnątrz
kompleksu mieszkań we
wschodniej części osiedla
(P. Radek 12.08.2008)

135
Fot. 100. Pawilon
ogrodowy zlokalizowany
nad stawem to miejsce
dostępne dla wszystkich
mieszkańców
(P. Radek 12.08.2008)
Fot. 99. Stawy, które
zaprojektowano w
wyrobisku starej kopalni
gliny. Widok na wschodnią
część osiedla
(P. Radek 12.08.2008)
Fot. 98. Drogi piesze i
jezdne otoczone są przez
strzyżone żywopłoty z buka
i cisa
(P. Radek 12.08.2008)

136
Fot. 101. Zdobienie
nawierzchni, które
zaprojektowali artyści
Merete Barker, Viera
Collaro i Claus Jensen,
nadają śródziemnomorski
charakter poszczególnym
dziedzińcom
(P. Radek 12.08.2008)
Fot. 102. Zdobienie
nawierzchni, które
dziedzińcom
(P. Radek 12.08.2008)
Fot. 103. Zdobienie
elewacji, które
budynkom
(P. Radek 12.08.2008)

151
6.4.2. Tereny cmentarza Skjøldhøj
Data realizacji: 1992
Projektant: Sven Hansen, Hans Jørgen Nielsen
Lokalizacja: Jernaldervej 425, Skjoldhøj, Århus
Dostępność: Obiekt otwarty
Użytkownicy: rodziny zmarłych, księża,
parafianie
Fot. 121. Cmentarz Skjøldhøj (zdjęcie satelitarne
Obiekt znajduje się w zachodniej części miasta Århus, w dzielnicy Brabrand. Od
północy graniczy z ulicą Jernaldervej, a od wschodu z ulicą Stenaldervej. Na północ i na
wschod od terenów cmentarza Skjøldhøj znajduje się gęsta zabudowa osiedli
mieszkaniowych. Na zachodzie zlokalizowane są tereny i siedziby różnych firm. Na
południe od cmentarza rozciągaja się obszary przeznaczone pod zalesienie oraz obszary
rozlewisk.
Obiekt znajduje się na zboczu wzniesienia Grimhøj. Teren opada z południowego
wschodu w kierunku północnego zachodu, aż do doliny niewielkiej rzeki Bremholm.
Kościół Skjoldhøj w zachodniej części Århus został zbudowany w 1984 roku przez
architektów Friis i Moltke. Architektem krajobrazu był wówczas Sven Hansen, który kilka
lat później zmarł. W roku 1987 ustanowiono, że cmentarz kościoła będzie

152
wykorzystywany tylko dla pochówków w postaci urn, co wynikło z problemów z wodami
gruntowymi. Następnie Rada złożona z trzech architektów krajobrazu, w której znajdował
się także Hans Jørgen Nielsen wniosła propozycję budowy specjalnie wydzielonej
przestrzeni dla urn na cmentarzu. Preferowana wizja całości, którą możemy oglądać
dzisiaj, została zrealizowana w grudniu w 1992 roku 105
.
Kościół położony jest na wzgórzu, którego zbocze zorientowane jest na wschód.
Budynek wyznacza oś kompozycyjną, wokół której zaprojektowano kwatery ogrodów
pamięci. Oś przecina centralny zadarniony plac i łączy się z niewielkim jeziorem na
zachodzie. Po północnej stronie cmentarza znajduje się część leśna, w której
zaprojektowano wąskie ścieżki i strumienie.
Budynek kościoła ma prostą i czytelną formę. Z jego wnętrza widać otwartą
przestrzeń murawy na przeciwko kościoła. Wnętrze połączono z terenami cmentarza za
pomocą przeszklonej klatki schodowej oraz dużych drzew rosnących w donicach wewnatrz
budynku. Teren kościoła otoczony jest niskim kamiennym murkiem, któremu od północy i
południa towarzyszy roślinność.
Główna droga dojazdowa do cmentarza znajduje się na szczycie wzgórza, po
stronie wschodniej. Stąd szeroka na 3 metry ścieżka prowadzi w dół, obejmując teren
dużym łukiem. Ścieżka kończy się małym placem w południowo zachodniej cześci
cmentarza. Tu także znajduje się wejście na tereny Skjøldhoj Kirkegård. Ścieżka, która
znajduje się na osi głównej założenia oraz plac przed kościołem są pokryte brukiem.
Pozostałe ścieżki są żwirowe z kamiennym obrzeżem.
Ogrody pamięci, czyli pojedyncze kwatery z płytami nagrobnymi wraz z urnami
znajdują się na tarasach o wysokościach różniących się między sobą o metr. Pojedyncza,
duża kwatera okolona jest żywopłotem z buka, który cięty jest na wyskości 120 cm (na
linii wzroku). Żywopłoty cięte są prostopadle, niezależnie od spadku terenu, przez co
wysokość żywopłotów zmienia się wraz ze zmianą stopnia nachylenia terenu. Wewnątrz
dużych kwater znajdują się mniejsze, wydzielone przez żywopłoty z cisa. Niektóre z nich
są wybrukowane, inne znajdują się bezpośrednio na trawie. Ze szczutu wzgórza wyraźnie
widać wnętrza poszczególnych kwater, co nie jest możliwe, gdy znajdziemy się na niżej
położonych cześciach cmentarza.
105
Nielsen H. J. 2002

153
Szata roślinna
Centralna część obiektu stanowi murawę z wydzielonymi kwaterami ogrodów
pamięci. Duże kwatery zostały otoczone żywopłotem z buka, a mniejsze żywopłotem z
cisa. W zachodniej cześci cmentarza znajduje się łąka z niwielkim jeziorem, które
powstało dzięki poszerzeniu koryta biegnącej tędy rzeki. Rośliność tego obszaru nie jest
projektowana. Są tu głównie wysokie trawy i byliny związane z siedliskiem wodnym. W
pobliżu ulicy Jernaldervej zaprojektowano gęste nasadzenia dębów, które tworzą część
leśną cmenatrza. Wśród bluszczu i barwinka pospolitego oraz wśród małych strumieni
wodnych znajdują się płyty nagrobne, a całość tworzy święty klimat miejsca pamięci i
tajemnicy wieczności.
Sposób uwzględnianie kontekstu miejsca i kształtowania jego tożsamości
Przy realizacji projektu uwzględniona została rzeźba terenu. W teren cmentarza
włączono także obszar łąki i fragment znajdującej się na zachodzie rzeki. Jej koryto
powiększono tworząc tym samym jezioro. W jego wodzie odbija się bryła kościoła, który
swoja architektura i kolorystyką dominuje nad okolicznymi budynkami. Trzy białe części
budynku symbolizują Trójcę Święta, zaś niebieska, frontowa elewacja to symbol Nieba 106
.
Jest to jedyny w mieście Århus cmentarz, który powstał na tak stromym
wzniesieniu. Dzięki wykorzystaniu rzeźby terenu, kwatery ogrodów pamięci postrzegane
są inaczej ze szczytu wzniesienia i z wnętrza kościoła, a inaczej, gdy patrzymy na nie u
podnóża wzgórza. Ze szczytu wzniesienia wyraźnie widać wnętrza kwater, podczas gdy od
zachodu żywopłoty stanowią jednorodny masyw roślinny.
W projekcie szczególną uwagę poświęcono elementowi czasu. Poszczególne
gatunki roślin dobrano tak, aby w czasie kolejnych pór roku poruszały to nowe emocje
związane z przebywaniem w tym miejscu. Tak oto na jesieni żywopłoty dużych kwater
mienią się kolorami czerwieni, a gdy ich liście powoli opadają, żywopłoty z cisa
wydzielające małe kwatery dla poszczególnych urn wciąż trwają w ciemnej zieleni. O
emocje związane z kolorystyką i architekturą roślin zadbano także w części leśnej
cmentarza. Na wiosnę na obrzeżach zakwitają krzewy, latem zaś wnętrze staje się ciemne,
wilgotne, pokryte bluszczem i barwinkiem pospolitym, jesienią całość staje się ażurowa, a
106
http://gis.aarhus.dk/arkitektur_web/Friis_Moltke.htm#Jernaldervej_425 (dostęp: 23.06.2009)

154
liście przebarwiają się od koloru pomarańczowego, czerwonego aż do ciemnego fioletu,
zimą prawie wszystko zasypia, pozostają tylko ciemne bryły żywopłotów z cisów.
Układ kompozycyjny jest prosty i czytelny, w obiekcie zachowano estetykę zgodną
z funkcją pełnioną przez obiekt. Jedynie kolorystyka elewacji budynku kościoła burzy
pewną harmonię otoczenia. Jest to celowy zabieg architektów, którzy chcieli, aby kościół
dominował w krajobrazie, a niebieski i biały kolor ma tu znaczenie symboliczne (odnosi
się do Trójcy Świętej i Nieba).
Podczas realizacji uwzględnione zostały panujące na tym obszarze warunki
przyrodnicze jak ukształtowanie terenu, spływy powierzchniowe i wysoki poziom wód
gruntowych. Zdecydowano, że na cmentarzu będzie możliwy pochówek zmarłych tylko w
postaci urn. Wody opadowe skierowano na zachodnie tereny łąki i jeziora. Wydzielono pas
zieleni buforowej chroniącej tereny cmentarza przed hałasem i innymi zanieczyszczeniami
ruchliwej ulicy Jernaldervej. Miejsca parkingowe zostały wyznaczone poza obszarem
cmentarza, na południe od kościoła i przysłonięte je rzędowym nasadzeniem dębów i
żywopłotem z buka.
Przy realizacji zastosowano gatunki zgodne z ich siedliskiem.
Ze szczytu wzniesienia rozpościera się widok na pobliskie lasy i rozlewiska. Na
terenie cmentarza, zwłaszcza w części leśnej można się wyciszyć i spokojnie obserwować
naturę. Szczegółowo zaprojektowane zestawienia kolorystyczne roślin pozwalają na spacer
zarówno zimą, jak i latem. Obiekt otwarty jest przez cały rok i dostępny jest dla
wszystkich.
Specjalnych rozwiązań inżynieryjnych wymagało wzmocnienie stromego zbocza
wzniesienia i umożliwienie lokalizacji na nim ogrodów pamięci. Pamiętając o wysokim
poziomie wód gruntowych, należało wyznaczyć miejsce posadowienia budynku kościoła,
ścieżek i układu komunikacyjnego. Wykorzystano geowłókninę i geosiatkę do zbrojenia
zbocza wzgórza w miejscu najbardziej narażonym na zjawisko abrazji. W pozostałych

155
miejscach grunt został wzmocniony przez nasadzenia roślinne, których korzenie obniżają
ryzyko obsunięcia się mas ziemi. Podobną funkcję pełni kamienny mur, który otacza caly
teren cmentarza. Najbardziej narażone na spływy powierzchniowe była część centralna
terenu opracowania. W projekcie zaproponowano plac pokryty murawą oraz brukowaną
ścieżkę. Dzięki takim działaniom woda może swobodnie spływać w dół, aż do jeziora,
które zostało zaprojektowane w celu akumulacji wód opadowych 107
.
107
Nielsen H. J. 2002

156
Ryc. 29. Cmentarz Skjolhøj, projekt w skali 1: 1500 (Landskab 2002, s. 71)
1.Przestrzeń trawnika
2. Pojedyncza duża kwatera ogrodów pamięci, tu niezagospodarowana
3. Okrągły plac z rzeźbą
4. Część leśna
5. Główna aleja

157
Fot. 122. Prosta bryła
budynku kościoła
Skjøldhøj dominuje nad
otaczającym
krajobrazem.
Na pierwszym planie
jezioro, które akumuluje
wody opadowe i wody ze
spływów
powierzchniowych
(P. Radek 02.09.2008)
Fot. 123. Szeroka
żwirowa ścieżka
prowadzi łukiem na
szczyt wzgórza
(P. Radek 02.09.2008)
Fot. 124. Okrągły plac z
rzeźba anioła to łącznik
pomiędzy otwartą
przestrzenią obiektu, a
jego leśną częścią
(P. Radek 02.09.2008)

158
Fot. 125. Oś pomiędzy
budynkiem kościoła a
stawem została
podkreślona przez
brukowaną ścieżkę
(P. Radek 02.09.2008)
Fot. 126. W części leśnej,
wśród bluszczu znajdują
się kamienie nagrobne
(P. Radek 02.09.2008)
Fot. 127. Jedna ze ścieżek
w części leśnej cmentarza
(P. Radek 02.09.2008)

159
Fot. 128. Detal: misa
kamienna wypełniona wodą,
ma funkcję symboliczną i
znajduje się przy wejściu do
kościoła. W tle widoczne
kwatery ogrodów pamięci
(P. Radek 02.09.2008)
Fot. 129. Kwatery mają
różne wielkości i znajdują
się na różnych poziomach,
gdzie różnica wynosi jeden
metr
(P. Radek 02.09.2008)
Fot. 130. Jedna z czternastu
kwater ogrodów pamięci
wydzielona strzyżonym
żywopłotem z buka.
Wewnątrz widoczne
kubaturowe formy
strzyżonych roślin
wyznaczające pojedyczne
miejsca pochówku
(P. Radek 02.09.2008)

160
VII. WSPÓŁCZESNE TENDENCJE W PROJEKTOWANIU OBIEKTÓW
ARCHITEKTURY KRAJOBRAZU W GMINIE ÅRHUS, W DANII
Po dokonaniu przeglądu działań projektowych, obrazujących tendencje w
projektowaniu obiektów architektury krajobrazu w gminie Århus, przedstawiono wnioski
dla poszczególnych kryteriów:
uwzględnienie kontekstu miejsca w aspekcie społecznym, historycznym,
przyrodniczym i przestrzennym
kształtowanie tożsamości miejsca
porządkowanie relacji pomiędzy funkcją obiektu architektury krajobrazu a
wymaganiami społecznymi, środowiskowymi, kulturowymi i kompozycyjno-
estetycznymi (kształtowanie ładu przestrzennego i wdrażanie idei zrównoważonego
rozwoju)
uwzględnienie funkcji edukacyjnej (pośrednio i bezpośrednio)
zastosowanie nowatorskich rozwiązań w zakresie architektonicznym, technicznym,
inżynieryjnym i użytych materiałów
Uwzględnienie kontekstu miejsca
Kontekst miejsca jest współcześnie traktowany jako zbiór informacji, który
powinien być przetworzony i uwzględniony oraz wykorzystany w procesie projektowym.
Warunki społeczne są uwzględniane w analizowanych obiektach na równi z warunkami
historycznymi, przyrodniczymi i przestrzennymi. W Danii Systemy Informacji
Przestrzennej są powszechnie stosowane, a dane o terenie udostępniane są Internecie oraz
czasopismach branżowych. Społeczeństwo ma duży wpływ na ostateczny wygląd projektu,
wnosząc swoje uwagi na spotkaniach z architektami i architektami krajobrazu.
Tylko dwa z czternastu przeanalizowanych obiektów uwzględniało aspekt
historyczny i kreowało nową funkcję obiektu w nawiązaniu do przeszłości (Bulwar rzeki
Århus Å, Mølleparken). Wynika to z wprowadzonej dopiero w 2001 roku polityki
przestrzennej gminy związanej z odzyskiwaniem przestrzeni miejskiej i podnoszeniem
jakości życia mieszkańców. Rewitalizacja obszarów miejskich w 2006 roku stała się
głównym celem działań lokalnych władz.
We wszystkich obiektach uwzględniono kontekst miejsca w aspekcie przyrodniczym.
Rzeźba terenu jest w Århus elementem warunkującym charakter i formę jakiejkolwiek

161
inwestycji. Nie dziwi zatem fakt uwzględnienia jej i wykorzystywania w projektach
obiektów architektury krajobrazu.
We wszystkich analizowanych obiektach kontekst miejsca w aspekcie przyrodniczy został
uwzględniony przy doborze gatunkowym roślin zgodnym z ich siedliskiem.
Tylko cztery z czternastu analizowanych obiektów zostały zaprojektowane w
nawiązaniu do bryły budynku (tereny Duńskiej Szkoły Dziennikarstwa, ogrodzy
dziedzińcowe Duńskiego Radia i Telewizji, tereny wokół Stifstidende, tereny Centrum
Administracyjnego Okręgu Gminy Århus). Budynki wyznaczają osie kompozycyjne,
dzielą przestrzeń i narzucają charakter obiektu. Na terenach Duńskiego Radia i Telewizji
ciężka bryła budynku narzuciła formę obiektu architektury krajobrazu, jaką jest ogród
dziedzińcowy. Budynek Szkoły Dziennikarstwa czy gazety Stiftstidende wyznaczył osie
kompozycyjne dla zaprojektowania ogrodów kwiatowych i układu komunikacyjnego.
Aspekt przestrzenny w postaci powiązań widokowych pomiędzy terenami zieleni a
otoczeniem został wyraźnie uwzględniony w sześciu obiektach architektury krajobrazu.
Roślinność buforowa wokół pozostałych obiektów wyklucza istnienie powiązań
widokowych, ale spełnia zadania ochronne (przed zanieczyszczeniami, hałasem, wiatrem).
Centrum Administracyjne Okręgu Gminy Århus zostało zlokalizowane w dzielnicy
mieszkaniowej. Pozostałe obiekty zostały zrealizowane na terenach pełniących takie same
lub podobne funkcje.
Kreowanie tożsamości miejsca
Tożsamość miejsca kreowana jest najsilniej w aspekcie przyrodniczym, poprzez
wykorzystanie rzeźby terenu i układu wodnego, jako elementu wyróżniającego obiekt.
W trzech analizowanych obiektach projektanci podkreślili tożsamości miejsca za
pomocą ciekawych wzorów nawierzchni, wykorzystania wysokiej jakości materiałów -
głównie różnych gatunków granitu (ogrody dziedzińcowe Duńskiego Radia i Telewizji,
bulwar rzeki Århus Å oraz park Mølleparken). Trzy osiedla mieszkaniowe wyróżniają się
głównie ciekawą architekturą budynków oraz ich kolorystyką (Håndværkerparken,
Sandbakken, Emiliedalen). Tylko w pięciu obiektach zaproponowano ciekawy układ
kompozycyjny, podkreślający niepowtarzalny charakter miejsca. Trzy z nich
zlokalizowane są w centrum miasta (Musikhuset, Mølleparken, bulwar rzeki Århus Å).
Obiekty te wyróżniają się także zastosowaniem niepowtarzalnych elementów
wyposażania, jak bloki kamienne, mosty z drewna dekowego, nowoczesne oświetlenie,

162
ażurowe altany. Wynika to z chęci nadawania obiektom przestrzeni miejskiej wysokiej
rangi i prestiżu, poprzez stosowanie materiałów o wysokiej jakości tak, aby przebywający
w nich mieszkańcy mogli poczuć się wyjątkowo.
Połowa analizowanych obiektów wykorzystała szatę roślinną jako element
kształtujący przestrzeń i tożsamość miejsca (poprzez otwarcia i zamknięcia widokowe,
podział przestrzeni, głównie przez zastosowanie strzyżonych form roślinnych, tworzenie
układów kolorystycznych, zastosowanie roślin jako łącznika w przestrzeni). Świadczy to o
tym, że współcześni projektanci coraz częściej sięgają po inne środki wyrazu. Tendencja ta
charakterystyczna jest głównie dla terenów miejskich.
Kształtowanie ładu przestrzennego i wdrażanie idei zrównoważonego rozwoju
Czytelny układ kompozycyjny oraz oszczędność w środkach wyrazu to cecha
charakterystyczna wszystkich analizowanych obiektów architektury krajobrazy. Jak pisał
prof. Sven Ingvar Andersson w ostatnich latach starano się znaleźć równowagę pomiędzy
czytelnością układu kompozycyjnego, jego funkcjonalnością, a szczegółowością i
dbałością o detale 108
. Jednocześnie można wnioskować, że w Århus architekci krajobrazu
nie sięgają po śmiałe działania projektowe. Działania projektowe są raczej
podporządkowane wymaganiom społeczeństwa, które preferuje tradycyjne rozwiązania i
nie przepada za zmianami 109
.
Wartości kulturowe zostały uwzględnione w sześciu analizowanych obiektach,
gdzie zaprojektowano przestrzeń wspólną dla mieszkańców, w której mogą odbywać się
spotkania ze sztuką, światem kultury, muzyką, i które sprzyjają integracji społecznej. W
osiedlach są to głównie tzw. „wspólne domy” często wyróżnione w przestrzeni za pomocą
koloru elewacji, czy innej konstrukcji architektonicznej budynku, jak w Sandbakken, gdzie
„wspólny dom” przybiera formę domu z tarasem nad jeziorem.
Wszystkie analizowane w pracy obiekty zostały zaprojektowane z poszanowaniem
natury. Uwzględnione zostały lokalne warunki przyrodnicze jak rzeźba terenu, lokalne
zbiorniki wodne czy istniejąca roślinność. Czasami zmieniano kilkakrotnie projekt, aby
uwzględnić uwarunkowania przyrodnicze na danym terenie, co miało miejsce w przypadku
realizacji cmentarza Skjøldhoj czy osiedla Håndværkerparken. W ośmiu obiektach podjęto
działania związane z akumulacją wód opadowych (we wszystkich osiedlach
108
109
Strange M. 2007

Współczesne tendencje w projektowaniu obiektów architektury krajobrazu w Danii

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances (20)

En vedette

En vedette (20)

Similaire à Współczesne tendencje w projektowaniu obiektów architektury krajobrazu w Danii

Similaire à Współczesne tendencje w projektowaniu obiektów architektury krajobrazu w Danii (7)

Współczesne tendencje w projektowaniu obiektów architektury krajobrazu w Danii