1. บทที่ ๑
ลักษณะของวรรณคดีนิทาน
นิทาน-นิยาย
คำ�ว่า นิทาน เป็นศัพท์ภาษาบาลีสันสกฤต มีรากศัพท์มาจาก
คำ�ว่า “ทา” แปลว่า ผูก นิทาน แปลว่า การผูกลงไว้ และหมายถึง สาเหตุ
กำ�เนิด เหตุเบื้องต้น๑
พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ ให้ความหมาย
ของคำ� “นิทาน” ว่า
๑. เรื่องที่เล่ากันมา เช่น นิทานชาดก นิทานอีสป
๒. สาเหตุ เช่น โรคนิทาน
๓. เรื่องเดิม เช่น วัตถุนิทาน๒
กุสุมา รักษมณี ได้ค้นหาที่มาของความหมายเหล่านี้ สรุปความ
ได้ว่า คำ�ว่า นิทาน ในภาษาบาลีมีการเปลี่ยนแปลงความหมายของคำ� จาก
เดิมที่แปลว่า เหตุ เค้ามูล ต่อมาความหมายขยายกว้างขึ้นเป็น เรื่องดั้งเดิม
๑
กุสุมา รักษมณี, นิทานอุทาหรณ์ในวรรณคดีสันสกฤต (นครปฐม : คณะอักษรศาสตร์
มหาวิทยาลัยศิลปากร วิทยาเขตพระราชวังสนามจันทร์, ๒๕๒๕), หน้า ๒. (เอกสารอัดสำ�เนา)
๒
พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, พิมพ์ครั้งที่ ๑. (กรุงเทพฯ :
บริษัทนานมีบุ๊คส์พับลิเคชั่นส์ จำ�กัด, ๒๕๔๖), หน้า ๕๘๘.

2. เห็นได้จาก อรรถกถาชาดก ฉบับภาษาบาลี ใช้คำ�ว่า นิทาน หมายถึง เรื่อง
ดั้งเดิมซึ่งผู้รจนาพรรณนาไว้ในบทนำ� เป็นเรื่องราวของพระพุทธเจ้าเมื่อครั้งยัง
เป็นพระโพธิสัตว์จนถึงพุทธกาล* ส่วนคำ�ว่า ชาดก เป็นเรื่องของพระพุทธเจ้า
ในชาติก่อน คำ� นิทาน ในที่นี้ยังคงร่องรอยของความหมายเดิมว่า เหตุ เค้ามูล
อยู่ เพราะสิ่งที่เป็นเหตุเป็นเค้ามูลนั้นถูกยกมากล่าวเป็นเรื่องราวก่อนเพื่อให้
ผู้อ่านได้ทราบความเป็นมาอย่างต่อเนื่องกัน เป็นเสมือนบทนำ�ที่จะสืบเนื่องมา
ถึงชาดกทียกมาเล่า๑ คำ�ว่า “นิทาน” จึงมาเป็น “นิทานกถา” ในภาษาบาลี กถา
่
มาจากธาตุ กฤฺ (เล่า) จึงแปลว่า การเล่า เรื่องเล่า นิทานกถาที่แปลว่า เรื่องเล่า
นี้ก็คือที่มาของความหมายของคำ�ว่านิทานในภาษาไทย
คำ�ว่า “นิทาน” เมือนำ�มาใช้ในภาษาไทย มีความหมายกว้างกว่าเดิม
่
หมายถึง เรื่องเล่าทุกประเภท๒ มีทั้งที่เป็นคำ�สอน เช่น นิทานสุภาษิต นิทาน
อิหร่านราชธรรม ทั้งเรื่องที่ได้รับอิทธิพลมาจากพุทธศาสนาที่เรียกว่า นิทาน
ชาดก หรือ นิทานธรรม เช่น ใน กลบทศิริวิบุลกิติ วรรณคดีสมัยอยุธยาตอน
ปลายซึ่งมีที่มาจากนิทานชาดกเรื่อง สิริวิบุลกิติชาดก ใช้ว่า
“อตีเตแต่นานนิทานหลัง
*
มีนครังหนึ่งกว้างสำ�อางศรี”
ในอรรถกถาชาดกแบ่งนิทานออกเป็น ๓ ยุค ได้แก่ ทูเรนิทานกถา คือ เรื่องดั้งเดิมในทาง
ไกล ตั้งแต่ทรงมีก�ำเนิดเป็นพระสุเมธโพธิสัตว์จนถึงเสด็จอุบัติในสวรรค์ชั้นดุสิต อวิทูเรนิทานกถา คือ
เรื่องดั้งเดิมในกาลไม่ไกล นับตั้งแต่ประสูติเป็นพระสิทธัตถะและตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า ส่วน สันติเกนิทานกถา คือ เรื่องดั้งเดิมระหว่างพุทธกาล ตั้งแต่ตรัสรู้จนถึงปรินิพพาน
๑
กุสุมา รักษมณี, นิทานอุทาหรณ์ในวรรณคดีสันสกฤต, หน้า ๓๐.
๒
เรื่องเดียวกัน, หน้า ๔.
2 วรรณคดีนิทานไทย

3. ใน กากีกลอนสุภาพ ของเจ้าพระยาพระคลัง (หน) สมัยรัชกาลที่ ๑
ซึ่งมีที่มาจาก กุณาลชาดก ใช้ว่า
“จักกล่าวอดีตนิทานแต่ปางก่อน
เมื่อครั้งองค์สมเด็จพระชินวร ยังสัญจรแสวงหาพระโพธิญาณ
เสวยชาติเป็นสกุณาพระยานก จึ่งชักเรื่องชาดกมาบรรหาร...”
วรรณกรรมประเภทกลอนสวดก็เรียกลักษณะของเรืองว่า นิทาน เช่น
่
พระมาลัยคำ�หลวง วรรณคดีสมัยอยุธยาตอนปลายเรียกเรื่องพระมาลัยว่า
“เสร็จกล่าวนิทานพระมาลัย
จำ�หนับเขียนด้วยลิขิต
จำ�นงนัยด้วยจิต จำ�นงจิตด้วยเพียร
ทำ�นองลิลิตกลกลอน...”
บางครัง “นิทาน” ยังใช้กบบทความทีมงสร้างความบันเทิง เช่น เรือง
้
ั
่ ุ่
่
โสตธรรมจริยา ใน ประมวลนิทานพระราชนิพนธ์ รัชกาลที่ ๖ เป็นบทความ
ล้อเลียนเชิงเสียดสี และยังใช้กับงานเขียนที่มีรูปแบบเป็นเรื่องสั้น เช่น นิทาน
วชิรญาณ นิทานทองอิน
นอกจากนี้นิทานยังหมายรวม เกร็ดความรู้และประสบการณ์ เป็น
เรืองจริงทีผเล่าหรือผูเขียนประสบมาด้วยตนเอง เช่น หนังสือนิทานโบราณคดี
่
่ ู้
้
พระนิพนธ์ในสมเด็จฯ กรมพระยาดำ�รงราชานุภาพ หนังสือนิทานชาวไร่ ของ
น.อ. สวัสดิ์ จันทนี (ร.น.) ฯลฯ
“นิทาน” ยังแฝงความหมายว่า เป็นเรื่องเหลือเชื่อ เรื่องไม่จริง
ดังปรากฏข้อความในตอนต้นของ บทละครเรื่องเงาะป่า พระราชนิพนธ์ใน
ลักษณะของวรรณคดีนิทาน 3

4. พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ ทรงเท้าความที่มาของ
เรื่องว่า
“ยายลมุดเล่าความตามเหตุการณ์ คล้ายนิทานเก่งเหลือไม่เบือเลย”
่
และในทรรศนะของบางคน นิทานยังมีความหมายแฝงว่า เป็นเรื่อง
หยาบโลน ดังที่สมเด็จฯ กรมพระยาดำ�รงราชานุภาพแสดงไว้ในบทความ
เรื่อง ตำ�นานเสภา มีความว่า “ลักษณะนิทานที่เล่ากันมาแต่โบราณ หรือ
แม้แต่ตลอดมาจนในปัจจุบันทุกวันนี้ ผิดกับชาดกอันเป็นต้นเค้าของหนังสือ
สวด ในข้อสำ�คัญอย่างหนึงทีนทานมักหยาบและโลน...”๑ โดยทรงอธิบายสาเหตุ
่ ่ ิ
ของการหยาบโลนว่าเนื่องมาจากคติความเชื่อแต่โบราณ
คำ�อีกคำ�หนึงทีใช้ควบคูมากับนิทาน คือ คำ�ว่า นิยาย กุสมา รักษมณี
่ ่
่
ุ
อธิบายว่า “นิยาย” น่าจะมาจากคำ�ว่า “นยายะ” (nyãya) ในภาษาสันสกฤต
แปลว่า การอ้างเหตุผล การแสดงบทเปรียบเทียบ เพือให้ผฟงเห็นด้วยกับถ้อยคำ�
่ ู้ ั
๒
ของผู้พูด... เป็นบทเปรียบเทียบ ซึ่งมีลักษณะเป็นเรื่องเล่าสั้น ๆ อาจถูกแต่ง
เติมในเวลาต่อมาจนกลายเป็นเรืองขนาดยาวได้ แต่กมลกษณะทีแสดงว่าเกิดขึน
่
็ีั
่
้
แล้วในอดีต การยกมาเล่าเพื่อแสดงให้เห็นว่าอาจเกิดขึ้นได้อีก ดังเช่นตัวอย่าง
๑
เสภาเรื่องขุนช้าง-ขุนแผน ฉบับหอสมุดแห่งชาติ, พิมพ์ครั้งที่ ๑๔. (พระนคร : ศิลปาบรรณาคาร, ๒๕๑๓), หน้า ๑๓.
๒
กุสุมา รักษมณี, นิทานอุทาหรณ์ในวรรณคดีสันสกฤต, หน้า ๔.
4 วรรณคดีนิทานไทย

5. ราชกล่าวว่า แม้จะขวนขวายเท่าใด ๆ ก็ดี ถ้าแลหา
“นนทุก
บุญญาธิการ มิได้กับมิเป็นการเลย สัญชีพซักว่า ข้อซึ่งสหาย
ว่านั้นอย่างโบราณ จารีตนั้นมีหรือ สหายจงกล่าวไปเถิดเราจะ
ขอฟัง นนทุกราชจึงกล่าว โบราณจารีตนิยายมีว่า..”๑
กุสมา รักษมณี ยังตังข้อสังเกตว่าใน นิทานนางตันไตร ซึงเป็นนิทาน
ุ
้
่
เก่าแก่ทไทยรับมาจากอินเดียผ่านทางล้านนาไทยนัน ส่วนใหญ่ใช้ค�ว่า “นิยาย”
ี่
้
ำ
เมื่อหมายถึงนิทานซ้อนนิทาน๒ (ใน นิทานนางตันไตร นางตันไตรเล่านิทาน
ถวายพระราชา ๔ เรื่อง คือ นนทุกปกรณัม ปักษีปกรณัม ปีศาจปกรณัม และ
มัณฑูกปกรณัม ในนิทานหลัก เช่น นนทุกปกรณัมมีนิทานซ้อน ๕๓ เรื่อง)
ซึ่งแสดงว่านิยายคือเรื่องเล่าที่ยกมาเพื่อเป็นข้อเปรียบเทียบ
คำ�ว่า นิยาย ในภาษาไทย พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.
๒๕๔๒ ให้ความหมายว่า “น. เรืองทีเล่ากันมา”๓ ซึงเป็นความหมายทีกว้างกว่า
่ ่
่
่
ในภาษาเดิมเนื่องจากไม่ได้บอกลักษณะของเรื่องเล่า คำ�ว่า นิยาย นี้ปรากฏใน
กฎมณเฑียรบาล เรืองราชานุกจ (มาตรา ๑๔๖) ซึงมีมาแต่สมัยอยุธยาว่า หกทุม
่
ิ
่
่
เบิกเสภาดนตรี เจ็ดทุ่มเบิกนิยาย อันแสดงว่าเป็นธรรมเนียมที่พระเจ้าแผ่นดิน
จะฟังนิยายตอนเจ็ดทุ่ม
๑
“นนทุกปกรณัม” ใน นิทานอิหร่านราชธรรม (ประชุมปกรณัม) เล่ม ๒ (กรุงเทพฯ :
โรงพิมพ์คุรุสภา, ๒๕๐๕), หน้า ๑๔๕.
๒
กุสุมา รักษมณี, นิทานอุทาหรณ์ในวรรณคดีสันสกฤต, หน้า ๔.
๓
พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, หน้า ๕๙๐.
ลักษณะของวรรณคดีนิทาน 5

6. เรีองทีจดเป็นนิยาย เช่น สมุทรโฆษคำ�ฉันท์ส�นวนอยุธยา ดังความ
่ ่ั
ำ
ว่า
“จะให้บรรยาย
ยศภาพตระกาล ตระกลชาญชม
ทำ�นุทำ�นอง
ทำ�นวยนิยม นิยายสายสม
สรรเสริญราชา”
บทละครเรืองรามเกียรติ์ สำ�นวนรัชกาลที่ ๑ ระบุวาเรืองรามเกียรติ์
่
่ ่
เป็น “นิยายไสย” ดังความว่า
“อันพระราชนิพนธ์รามเกียรติ์ ทรงเพียรตามเรื่องนิยายไสย
ใช่จะเป็นแก่นสารสิ่งใด
ดั่งพระทัยสมโภชบูชา...”
ในหนังสือกลอนสวดเรืองต่าง ๆ มีทมาตังแต่สมัยอยุธยาตอนปลายถึง
่
ี่ ้
รัตนโกสินทร์จะพบว่าถ้าเป็นเรืองทีมาจากชาดก จะเรียกเรืองนัน ๆ ว่า “นิทาน”
่ ่
่ ้
แต่ถาเป็นเรืองแต่งทัวไปจะเรียกว่า “นิยาย” ดังตัวอย่าง กลอนสวดเรืองเดโชชัย
้
่
่
่
ใช้คำ�ว่า “ผู้เฒ่าเท่าทั้งหลาย นับฟงงนียาย มากมายสะไหลย”
สุนทรภู่ก็เรียกเรื่องแต่งของท่านว่า “นิยาย” ดังความว่า
“ฉันชื่อภู่รู้เรื่องประจักษ์แจ้ง จึงแสดงคำ�ประดิษฐ์คิดถวาย
ตามสติริเริ่มเรื่องนิยาย
ให้เพริศพรายพริ้งเพราะเสนาะ
กลอน”
(โคบุตร)
6 วรรณคดีนิทานไทย

7. “จะริเริ่มเรื่องร้างปางประถม
สุดเสียดายด้วยนิยายจะจ่อมจม จงนิยมแต่บทพจนา”
(ลักษณวงศ์)
และถ้าเป็นเรื่องจีน เรียกว่า “นิยายอิงพงศาวดาร”
สรุปได้ว่าคำ�ว่า นิทาน และ นิยาย เป็นคำ�ที่คนไทยใช้คู่กันมา
แต่โบราณ แม้พจนานุกรมจะให้ความหมายว่าเรื่องที่เล่ากันมาเหมือนกัน แต่
เมื่อพิจารณาจากคำ�ที่กวีใช้เรียกงานของตนเองแล้ว พบว่ามีความแตกต่าง
อยูบาง กล่าวคือ นิยมใช้ค�นิทานกับเรืองทีน�มาจากชาดกและเรืองทีเล่ากัน
่ ้
ำ
่ ่ ำ
่ ่
มาตามประเพณีมุขปาฐะ ส่วนคำ�นิยายใช้กับเรื่องเล่าหรือเรื่องที่กวีแต่งขึ้น
มีขนาดยาว มีโครงเรื่องซับซ้อน มีแก่นเรื่องเป็นเรื่องของความรักและการ
ผจญภัย ไม่ใช่เรื่องที่มาจากชาดก
ตำ�นาน
“ตำ�นาน” เป็นอีกคำ�หนึ่งที่คนไทยนิยมใช้ในความหมายถึงเรื่องเล่า
พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ ให้คำ�นิยามว่า เรื่องที่
แสดงกิจการอันมีมาแล้วแต่ปางหลัง เรื่องราวนมนานที่เล่ากันสืบ ๆ มา เช่น
ตำ�นานพุทธเจดีย์สยาม๑ คำ�ว่าตำ�นานจึงเป็นเรื่องเล่าที่แฝงความหมายว่า
เป็นเรื่องที่เกิดขึ้นจริง หรือเชื่อว่าเกิดขึ้นจริง มักใช้เกี่ยวเนื่องกับประวัติ
ความเป็นมาของสิ่งต่าง ๆ เช่น ตำ�นานสถานที่ ตำ�นานพระธาตุ ตำ�นาน
๑
พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒, หน้า ๔๖๒.
ลักษณะของวรรณคดีนิทาน 7

8. พระพุทธรูปองค์สำ�คัญ ตำ�นานประเพณีที่เกี่ยวเนื่องกับความเชื่อ เช่น ตำ�นาน
สงกรานต์
วรรณคดีนิทาน
แต่เดิมมากวีไทยนิยมแบ่งประเภทของวรรณคดีตามชนิดของ
คำ�ประพันธ์ที่ใช้แต่ง ดังจะเห็นได้จากการเรียกชื่อเรื่องมักจะควบคู่ไปกับชนิด
ของคำ�ประพันธ์ เช่น กำ�สรวลโคลงดั้น ร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดก ลิลิต
พระลอ กากีกลอนสุภาพ อิเหนาคำ�ฉันท์ บทละครเรืองระเด่นลันได กลอนอ่าน
่
เรื่องพระรถนิราศ
การแบ่งวรรณคดีไทยตามเนื้อหาของเรื่องเป็นวรรณคดีการแสดง
วรรณคดีนิราศ วรรณคดียอพระเกียรติ วรรณคดีคำ�สอน วรรณคดีนิทาน ฯลฯ
เป็นการแบ่งของนักวรรณคดีในสมัยหลัง ดังเช่น พ.ณ ประมวญมารค รวบรวม
นิทานของสุนทรภู่ ๓ เรื่อง ได้แก่ โคบุตร ลักษณวงศ์ และ สิงหไกรภพ แล้วให้
ชื่อหนังสือว่า นิทานคำ�กลอนของสุนทรภู่
วรรณคดีนทาน หมายถึง วรรณคดีทมลกษณะของเรืองเป็นนิทาน
ิ
ี่ ี ั
่
กล่าวคือ เป็นเรื่องที่แต่งขึ้นเพื่อจำ�ลองชีวิตและพฤติกรรมของมนุษย์ในด้าน
ต่าง ๆ อย่างมีวรรณศิลป์ มีเนือเรือง มีตวละคร มีการดำ�เนินเรืองเหมือนจริงหรือ
้ ่
ั
่
อาจโลดโผนเกินความจริง ฉากและสถานทีในเรืองอาจเป็นฉากในชีวตจริงหรือ
่ ่
ิ
ฉากสมมุติ งานประพันธ์ชนิดนี้ เน้นอารมณ์และจินตนาการเป็นสำ�คัญ ภาษา
ทีกวีใช้ถายทอดจึงต้องสละสลวยชวนให้คล้อยตาม วรรณคดีนทานจึงเป็นงาน
่
่
ิ
วรรณคดีลายลักษณ์ที่มีกวีเป็นผู้แต่ง มีการถ่ายทอดโดยการบันทึกไว้เป็น
ลายลักษณ์อักษร และมีการคัดลอกกันสืบต่อมา วรรณคดีนิทานของไทยมี
8 วรรณคดีนิทานไทย

9. ทังทีแต่งเป็นร้อยแก้วและร้อยกรอง แต่สวนใหญ่แล้วกวีไทยโบราณนิยมแต่ง
้ ่
่
วรรณคดีที่เป็นร้อยกรองมากกว่า ด้วยถือว่าเป็นการแสดงฝีมือทางศิลปะการ
ประพันธ์ จึงมีวรรณคดีนิทานที่แต่งด้วยโคลง ฉันท์ กาพย์ กลอนเป็นจำ�นวน
มาก และยังมีที่แต่งเป็นลิลิตและกลบทอีกด้วย
วรรณคดีนิทานที่เป็นร้อยกรองเหล่านี้ อาจแบ่งตามรูปแบบการ
สื่อสารได้เป็น ๒ ประเภทใหญ่ ๆ คือ วรรณคดีนิทานเพื่อการอ่านกับวรรณคดี
นิทานเพื่อการแสดง
๑. วรรณคดีนิทานเพื่อการอ่าน คือ วรรณคดีนิทานที่แต่งขึ้นเพื่อ
อ่านหรือเล่าสูกนฟัง สังคมไทยในอดีตคนทีรหนังสือมีจ�นวนจำ�กัด จึงมีประเพณี
่ั
่ ู้
ำ
การอ่านหนังสือให้ฟงในทีชมชนในงานบุญประเพณี งานนักขัตฤกษ์ตาง ๆ โดย
ั ุ่
่
พระสงฆ์หรือฆราวาสทีรหนังสือ พระสงฆ์นยมนำ�นิทานชาดกมาอ่านให้ญาติโยม
่ ู้
ิ
ฟังเพือสอนคติธรรม ความนิยมนีจงทำ�ให้เกิดการแต่งวรรณคดีนทานในรูปแบบ
่
้ึ
ิ
ชาดกขึ้น บางเรื่องนำ�มาจากนิทานชาดกแท้ ๆ แต่บางเรื่องเป็นเรื่องที่กวีแต่ง
ขึ้นเองและอ้างว่าเป็นนิทานชาดก วรรณคดีนิทานประเภทนี้ในภาคกลางและ
ภาคใต้ คือ วรรณคดีประเภท กลอนสวด ในภาคเหนือ คือ ค่าวธรรม และใน
ภาคอีสาน คือ นิทานธรรม วรรณคดีนิทานเหล่านี้พระสงฆ์นิยมนำ�ไปใช้เทศน์
สั่งสอนคติธรรม ส่วนฆราวาสนิยมอ่านหรือนำ�ไปขับลำ�ในงานมหรสพต่าง ๆ
วรรณคดีนิทานที่แต่งขึ้นเพื่อการอ่านโดยเฉพาะมีอยู่เป็นจำ�นวนมากและมี
พัฒนาการไปตามสภาพสังคมดังจะได้กล่าวถึงต่อไป
๒. วรรณคดีนิทานเพื่อการแสดง คือ วรรณคดีที่มีเนื้อหาเป็นนิทาน
แต่แต่งขึ้นในรูปของวรรณคดีการแสดง เช่น แต่งเป็นบทละคร วรรณคดีนิทาน
ของภาคกลางส่วนใหญ่สัมพันธ์กับการแสดง จึงนิยมแต่งเป็นบทสำ�หรับแสดง
ลักษณะของวรรณคดีนิทาน 9

10. เมื่อจะแสดงก็จะนำ�วรรณคดีเรื่องนั้น ๆ คัดเฉพาะตอนที่จะแสดง นำ�ไปปรุง
บทใหม่ให้เหมาะแก่การแสดงครั้งนั้น ๆ อีกทอดหนึ่ง ส่วนเรื่องเดิมแม้จะแต่ง
ในรูปบทละครแต่คนไทยก็ใช้อานกันอย่างแพร่หลาย เช่น บทละครเรืองอิเหนา
่
่
พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
วรรณคดีนิทานที่จะศึกษาต่อไปนี้จำ�กัดขอบเขตเฉพาะวรรณคดี
นิทานที่เป็นร้อยกรอง และเป็นวรรณคดีนิทานเพื่อการอ่านเท่านั้น
10 วรรณคดีนิทานไทย