Kerem Rizvanoğlu'nun Dünya Kullanılabilirlik Günü için hazırladığı sunum.

1. HERKES İÇİN WEB:
Evrensel Kullanılabilirlik ve Tasarım
Yard. Doç. Dr. Kerem RIZVANOĞLU
Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi
Bilişim Anabilim Dalı Başkanı
krizvanoglu@gmail.com

2. İBE’de değişim
 Kullanıcı çevreden merkeze yerleşiyor
 “Kullanıcı merkezli” bir anlayış
 Kullanıcılar mevcut teknoloji
vasıtasıyla gündelik hayatında ne
yapıyor?
 Büyük teknolojik çeşitlilik!
 Bilgi ve iletişim teknolojileri herkes için
kullanılabilir hale nasıl getirilebilir?

3. İBE’de değişim
 Mevcut bilgisayar teknolojileri ve
ortamları, halen bir çok kullanıcı
için kullanılamayacak kadar zor
 Kullanıcıların mevcut bilgisiyle,
öğrenmesi gerekenler arasındaki
uçurum
+
 KULLANICI ÇEŞİTLİLİĞİ !!!

4. İBE’de değişim
 KULLANICI ÇEŞİTLİLİĞİ:
 Farklı kültürlerden,
 Farklı gelir ve eğitim seviyelerinden,
 Farklı yaşlardan ve cinsiyetlerden
kullanıcılar
 Özürlü Kullanıcılar
 Toplumsal cinsiyet ile tanımlanmış
kullanıcılar

5. İBE’de değişim
 İnternet!
 Sorunlar büyüyor...
 Süreklilik gösteremeyen
 Hem içerik hem de biçim düzeyinde
kendi içinde nispeten tutarsız bir doğaya
sahip bir ortamda,
 mümkün olan herkes için tutarlı bir erişim
ve kullanım deneyimi sunmak!
 Çok önemsenmeyen veya ihmal
edilen ancak aslında zorlu bir süreç!
 Çözüm imkansız değil!

6. Evrensel Kullanılabilirlik ve Tasarım
 Shneiderman (2000)
 “Adil bir toplumda, tüm bireyler; ırk, cinsiyet, yaş, özür,
ulusal kimlik veya benzer faktörlerden bağımsız olarak,
bilgisayar kaynaklarından eşit şekilde faydalanma
hakkına sahip olmalıdır”.
 Mümkün olan herkesi kapsayacak bir kullanım deneyimi
 İBE alanında çalışan herkes için ilgi bekleyen araştırma
başlıkları:
 Teknoloji çeşitliliği,
 Kullanıcı çeşitliliği
 Mevcut kullanıcı bilgisindeki eksiklik.

7. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Şekil 1: Kullanıcı çeşitliliğinin farklı boyutları (Shneiderman, 2000: 89)

8. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Farklı Kültürlerden Gelen Kullanıcılar
Asyalı kullanıcılar İngilizce içeriğe
maruz kalıyor

9. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Farklı Kültürlerden Gelen Kullanıcılar
 Uluslararasılaştırma (Internationalization)
 Yerelleştirme (Localization)
Tablo 1: Yerelleştirme Parametreleri Örnekleri (Marcus, 2002: 444)

10. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Farklı Kültürlerden Gelen Kullanıcılar
 Farklı Kültürlerden Gelen Kullanıcılar
 Ülkeler ve Diller
 Yazım Sistemleri ve Karakter Setleri
 Para Birimleri
 Ağırlıklar ve Ölçüler
 Zaman Ölçüm Sistemleri
 Takvimler
 Zaman Ölçümü ve Eşgüdüm
 Zaman Ölçümü
 Zaman Eşgüdümü
 Zaman Dilimleri
 Coğrafi Konum Sistemleri
 Ulusal Posta Kodu Sistemleri
 Telefon Çevrim Sistemleri
 Konum İsimlendirme
 Estetik Algı
 Metaforlar
 İkonlar ve Semboller
 Renkler

11. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Kadın Kullanıcılar
 Arayüz tasarımı alanında erkek ve kadın
kullanıcılar arasındaki cinsiyete bağlı tercih ve
kullanım farklılıkları sınırlı sayıda araştırmanın
konusu olmuş
 Alternatif girişimler: Kadın kullanıcıları “özel ilgi ve
desteğe ihtiyaç duyan bir grup” olarak
tanımlamakta
 Bilgisayarın benimsenmesi düzeyinde de
cinsiyetler arası farklılıkların ortaya çıktığı
görülmüştür:
 Stereotip: Erkek oyuncağı olarak bilgisayar !!!
 Sonuç: Kadınlarda bilgisayar teknolojilerine yönelik endişe

12. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Kadın Kullanıcılar
 Kullanım düzeyinde de cinsiyet merkezli
farklılıklar:
 Erkekler, kızlardan çok daha fazla süre
bilgisayar başında zaman geçirmekte
 Çevrimiçi ortamlardaki tutumlar farklı

13. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Kadın Kullanıcılar: Çevrimiçi forumlarda cinsiyete bağlı davranış farklılıkları
 Erkek öğrenciler  Kız öğrenciler
 İddiacı  Diyaloglarda daha kişisel
 Mesajları kişisel  Bağlamı kurmak için
referanslar içermiyor öncelikle kişisel
çevrelerini tanımlamakta
 Argo, cinsel imalar ve
şiddete yönelik  Argo, cinsel imalar ve
metaforik atıflar şiddete yönelik metaforik
kullanmaktan atıfların kullanıldığı
çekinmiyor bağlamları rahatsızlık
verici buluyorlar

14. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Kadın Kullanıcılar: Çevrimiçi forumlarda cinsiyete bağlı davranış farklılıkları
 Erkek öğrenciler  Kız öğrenciler
 Görev merkezli hareket  Gündelik konuşmalarında
etmeyi tercih ediyor diyaloğa geçmeye yönelik
sözel vurgularını çevrim
 Daha çok rekabetçi
içi ortamlardaki
izlekleri benimsemekte
sohbetlere de taşımakta
 Problem çözme  İletişim kurarken
merkezli görevleri işbirliğine vurgu yapma
genelde saldırı
eğiliminde
savunma temelli
münazara mantığında  Saldırı savunma temelli
algılıyor münazara mantığından
hoşlanmıyor

15. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Kadın Kullanıcılar
 Kapsayıcı bir arayüzün hedef kitlesinin
erkek kullanıcılar olduğu açıktır !!!
 Erkeklerle birlikte kızları da hedef kitle olarak
gözeten arayüz yaklaşımlarına ihtiyaç
bulunmaktadır.
 Arayüzlerde sunulan metaforların değişimi şart!
 “Savaş” , “Spor”, ‘gol atmak’, ‘sayı yapmak’,
“rekor kırmak”, “Abort”, “Kill”
 Ebeveynler ve eğitimciler de söz konusu
stereotipleri icselleştirmiş olup bunların kadınlar
üzerindeki olumsuz etkilerini göz ardı
etmektedir.

16. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Çocuk Kullanıcılar (Amerikaʼda yaşayan sekiz yaş ve üstü çocuklar_günde ortalama 6,43 saat! )
 Çocuk gelişimi ve etkileşim (Piaget, 1970)
 Duyu devinim döneminde (0 2 yaş):
 Çok düşük oranda etkileşim,
 Talimatlar ses, video ve animasyon formatında,
 Fare dışında alternatif tuşlar
 Ön işlemsel dönemde (2 7 yaş):
 Her seferinde hafızalarında yalnızca tek bir şey
tutabilmekte
 Fare/klavye etkileşimi

17. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Çocuk Kullanıcılar (Amerikaʼda yaşayan sekiz yaş ve üstü çocuklar_günde ortalama 6,43 saat! )
 Somut işlemsel dönemde (7 11 yaş):
 Karmaşık yazılımları kullanabilmek için yeterince büyük
 Ama oyuncul yaklaşımdan haz alacak kadar da küçüktür
 Kaydırma çubuğu, yazılı talimat X serbest dolaşım, 3B metafor
 Resmi işlemsel dönemde (11+ yaş):
 Sanılanın aksine, web ortamlarını kullanırken yetişkinlerden
daha becerikli ve başarılı değiller
 Yetersiz okuma becerileri,
 Yeterince gelişmemiş arama stratejileri
 Düşük tahammül sınırları
 Temiz ve düzenli bir tasarım, çevrim içi testlere ve anketler,
oyunlar, mesaj panoları, forumlar ve web tasarım araçları

18. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Çocuk Kullanıcılar (Amerikaʼda yaşayan sekiz yaş ve üstü çocuklar_günde ortalama 6,43 saat! )
 Çocukların Arayüzlerle Etkileşiminde
Gözlenen Farklılıklar
 Okuma becerisi (Sınırlı metin içeriği)
 Ardalan bilgisi (Metafor seçimi)
 Algı ve dikkat düzeyi
 Bilgi işleme ve devinim becerileri (Fare
ile tıklama, Fitts Kanunu)
 Arama / Tarama Becerileri (Anahtar kelime
yerine kategorik arama)
 Seçim Kriterleri

19. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Yaşlı Kullanıcılar (Birleşmiş Milletlerʼe göre (2004), 2050ʼde dünya nüfusunun % 32ʼsi 60 veya
üzerinde yaşlarda olacaktır)
 65 yaş ve üstü insanların internetteki
önemli kullanıcı gruplarından birisi
 Yaşlılıkla birlikte kişilerde belli fiziksel
becerilerde somut kısıtlılıklar
 Özellikle internet bu arazları aşmaya olanak
tanıyabiliyor
 65 yaş ve üstü kullanıcıların % 72’si
kullanılabilirlik sorunlarından dolayı mağdur
(Forrester Research, 2004).
 Teknofobik olmadıkları halde 65 yaşın
üstündeki yaşlıların % 65’i kendilerini yeni
teknolojilerden “gönüllü olarak dışlamak”ta!

20. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Yaşlı Kullanıcılar (Birleşmiş Milletlerʼe göre (2004), 2050ʼde dünya nüfusunun % 32ʼsi 60 veya
üzerinde yaşlarda olacaktır)
 BT’nin Evde Kullanımı:
 Otonomi sağlamak ve yaşam standartlarının
geliştirilmesi doğrultusunda kullanmak
 E posta
 Çevrimiçi alışveriş
 Bankacılık
 Eğitim
 Din
 Sağlık
 Seyahat
 Oyun

21. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Yaşlı Kullanıcılar (Birleşmiş Milletlerʼe göre (2004), 2050ʼde dünya nüfusunun % 32ʼsi 60 veya
üzerinde yaşlarda olacaktır)
 BT’nin İş Ortamında Kullanımı:
 İş yerinde çalışanların yaş ortalaması
yükseliyor
 2020 senesi itibariyle, ofis çalışanlarının
en az % 20’si 55 yaş ortalamasında
olacak (Forrester Research, 2004)
 Bilgisayarlar yapılacak işlere dair fiziksel
talepleri azaltsa da,
 Zihinsel taleplerin artmasına yol
açmaktadır.
 Yaşa bağlı zihinsel değişiklikler soru
yaratabiliyor.

22. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Yaşlı Kullanıcılar (Birleşmiş Milletlerʼe göre (2004), 2050ʼde dünya nüfusunun % 32ʼsi 60 veya
üzerinde yaşlarda olacaktır)
 BT’nin Sağlık ve Bakım Amaçlı Kullanımı:
 70 milyondan fazla web sitesi sağlık içeriği sunmakta olup,
2003 yılında 77 milyon Amerikalı yetişkin internet üzerinde
sağlık bilgisi aramıştır (Pew Internet & American Life Project, 2003 )
 Amerika’daki her dört evden birisinde bir yaşlının bakımından
sorumlu en az bir kişi yaşamakta
 Sağlık profesyonelleri/hasta yakınları ve hastalar arasında
karşılıklı iletişim
Tablo 2:
Türkiye’de Yaş
Gruplarına Göre
Sürekli / Kronik
Rahatsızlığı
Olanlar (Tufan ve
Arun, 2006: 132).

23. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Yaşlı Kullanıcılar (Birleşmiş Milletlerʼe göre (2004), 2050ʼde dünya nüfusunun % 32ʼsi 60 veya
üzerinde yaşlarda olacaktır)
 Yaşlı Kullanıcıların Arayüzlerle
Etkileşiminde Gözlenen Farklılıklar
 Duyusal Beceriler: Görme ve okuma
becerilerindeki zayıflama
 Sabit font büyüklükleri ve yoğun metin içeriği
 Devinim Becerileri: Yavaş tepki süreleri, sürekli
hareketleri gerçekleştirme zorlukları, koordinasyon
bozuklukları, esneklik kaybı ve hareket çeşitliliğinde
azalma
 Klasik girdi araçlarının kullanımında sorunlar
 Çift tıklama, sürükle bırak, form girişleri
 Bilişsel Beceriler: Dikkat bozukluğu, kısa süreli
hafızada zayıflama, söylem kavramada, problem
çözme ve gerekçelendirme süreçlerinde gerileme
 Bilgi arama süreçlerinde sıkıntılar

24. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Özürlü Kullanıcılar (Dünyada yaklaşık 650 milyon özürlü kişi (Laouris, 2009: 369). )
 Türkiye’de özürlüler (TÜİK, 2009):
 Bilgisayar Erişimi _ % 5,9
 İnternet erişimi _ % 5,3
 World Wide Web Consortium (W3C)
 Web Accesibility Initiative (WAI)
 Web Content Accessibility Guidelines (WCAG)
 Özürlü Kullanıcıların Web Ortamları ile Etkileşimini
Etkileyen Fiziksel Kısıtlılıklar
 Görme Özürlüler: Körlük, Kısmi Görüş ve Renk Körlüğü _ Okuma, algı
 İşitme Özürlüler: Sağırlık, Kısmi İşitme _ Ses dosyalarına erişim
 Fiziksel Özürlüler: Devinim Özürleri _ Veri girişi, alternatif girdi araçları
 Konuşma Özürlüler _ Ses tanıma Yazılımlarının Kullanılamaması
 Bilişsel Özürlüler: Görsel ve İşitsel Algıda Bozukluklar, Düşünsel Becerilerdeki
Eksiklikler, Dikkat Eksikliği, Hafıza Sorunları, Kriz Temelli Bozukluklar
 Kombi Özürlüler

25. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Özürlü Kullanıcılar (Dünyada yaklaşık 650 milyon özürlü kişi (Laouris, 2009: 369). )
 Kombi Özürlüler
 Sadece kör olan bir kullanıcı bir web
tabanlı
videodan sesli olarak faydalanabilmektedir.
 Sağır olan bir kullanıcı alt yazılar vasıtasıyla
videoyu takip edebilmektedir.
 Hem kör hem sağır olan bir kullanıcının bu
içerikten faydalanabilmesi için söz konusu videonun
metin tabanlı bir versiyonuna bir braille terminali
vasıtasıyla erişebilmesi gerekmektedir.
Tablo 3: İki tür
özürlülüğü
bulunanlar
hakkında kombi
özürlülük Analizi
(Tufan ve Arun,
2006: 28).

26. Evrensel Kullanılabilirlik: Kullanıcı Çeşitliliği
Farklı Düzeylerde Teknoloji Deneyimine Sahip Kullanıcılar

27. Evrensel Kullanılabilirlik: Teknoloji Çeşitliliği
 Moore Kanunu’na göre işlemci hızları her 18 ayda iki
kat artmakta
 Önümüzdeki 10 yıl içinde 5000X3000 piksel
büyüklüğünde ekranların kullanılması olası (Nielsen,
2006)

28. Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler
Destek Teknolojileri
 Fiziksel ve bilişsel kısıtlarından dolayı  İşitme Özürlülere Yönelik DT
etkileşimli ortamları kullanmakta zorluk
 Geleneksel İşitme Cihazları
çeken kullanıcılar için yardımcı
arayüzler  Görsel Bilgilendirme Sistemleri
(CART™ )
 Destek teknolojileriyle uyumlu web
sitelerinin tasarımına önem verilmesi
gerek
 Bilişsel Özürlülere Yönelik
 Fiziksel Özürlülere Yönelik DT Destek Teknolojileri
 Alternatif İşaretleme Araçları (Ağız  PDA’ler (PocketCoach™ ve Visual
çubuğu, HeadMouse™) Assistant™ )
 Klavyeler (Intellikeys™)  Çeşitli yazılımlar (Telephatic
 Ses Tanıma Uygulamaları 2000™ )

29. Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler
Destek Teknolojileri
 Görme Özürlülere Yönelik Destek
Teknolojileri
 Ekran Büyüteçleri (ZoomText™ ve
MAGic™ )
 Alternatif Klavyeler
 Ekran Okuyucular (Window Eyes™ ,
Job Access With Speech (Jaws™) )
 “Yenilenebilir Braille terminalleri”
 Sanal eldivenler yardımıyla
etkileşim (Z Glove™ ve DataGlove™)

30. Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler
Çok Katmanlı Arayüz Tasarımı
 Teknoloji deneyimi olmayan
kullanıcıların arayüzün belli temel
unsurlarını içeren ilk katmanını
kullanması ve deneyim kazandıkça
arayüz içindeki diğer katmanlara
erişiminin sağlanmasıdır
(Shneiderman, 2003).
 Farklı kullanıcı gruplarının
arayüzün farklı katmanlarında aynı
anda etkinliklerini sürdürmelerine
olanak tanıyan yapı Şekil 4: Çok katmanlı arayüz
tasarım olanaklarının görsel
bir ifadesi (Shneiderman,
2003: 3)

31. Evrensel Kullanılabilirlik için Stratejiler
Evrensel Tasarım
 Öncelikle mimarlar tarafından ortaya  Bütün dezavantajlı kullanıcı
atılan bir kavram olup, yine daha çok gruplarını kapsayacak tek bir
mimari ve endüstri ürünleri tasarımı arayüz geliştirmek için hazır
düzeyinde ele alınmıştır (Walozsek, bir reçete yok!
2007).
 Her kullanıcı grubuna özel
 Web, evrensel tasarım için uygun bir ‘tasarım rehber kuralları’nın
ortam geliştirilmesi ve kullanılması
(WİERK 2.0)
 Esnek içerik
 Mümkün olduğunca çok
 Kişiselleştirilebilir bir kullanıcı
kullanıcı için kapsayıcı
deneyimi sunuyor
evrensel arayüzler
 İçeriği biçimden ayırmak tasarlamaya gayret göstermek
mümkün
 Cihazlardan bağımsızlaşan yapı

32. Sonuç
 Topluluk iletişimi açısından önemli
getiriler
 Web, baskıya, eşitsizliğe, hak ihlallerine
karşı toplulukların içinde örgütlendiği bir
direnç alanına dönüşüyor.
 Göçmenlerin, etnik ve dini azınlıkların,
gay ve lezbiyenlerin ve bir çok farklı
dışlanmış topluluğun ulus-ötesi aktivist
nitelikte bir kimlik siyaseti
geliştirebilmesinin önünü açıyor.

33. Sonuç
 Profili ne olursa olsun her bireyin
rahatlıkla kullanabileceği etkileşimli web
ortamları tasarlamanın yol ve
yöntemlerini bulmalı,
 Uzun vadede farklı topluluklar için bu
yeni toplumsallığı destekleyecek ortam
tasarımlarına yönelmeyi hedeflemeliyiz.
 Özellikle Türkiyeʼde sektörün geliştiği bu
günlerde kavramların özümsenmesine
katkıda bulunmak gerekiyor

34. Teşekkürler…
Yard. Doç. Dr. Kerem RIZVANOĞLU
Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi
krizvanoglu@gmail.com