Sminia lezing 2013 meike_bartels.pptx

10/24/13

GENEN

SMINIA LEZING 2013:
SAMENSPEL VAN GENEN EN OMGEVING
MEIKE BARTELS
OMGEVINGSINVLOEDEN

gedeelde omgevingsinvloeden

unieke omgevingsinvloeden

1

10/24/13

Erfelijkheid? Nature-Nurture

Erfelijkheid? Nature-Nurture

1. Lichaamslengte

1. Lichaamslengte

2. Lichaamsgewicht

2. Lichaamsgewicht

-> 80%
-> 70%

3. Sport Participatie

3. Sport Participatie

-> males: 70-80%

4. CITO

4. CITO

-> 60%

5. Roken

5. Roken

-> initiation: males: 37%; females: 55%

6. Agressie
7. Welbevinden
8. Depressie

6. Agressie
7. Welbevinden
8. Depressie

-> current: males: 59%; females: 46%
-> 50%
-> 40%
-> 30-40%

-> females: age 13: 38%; age > 13 70-80%

Netherlands Twin Register (NTR): Longitudinal Survey Study
(children, adolescents and adults)

www.tweelingregister.org
Age
1

YNTR:
Young
Twins
and
Sibs:

Parental,
Teacher,
Self-‐report
on
CBCL,
TRF,
YSR,
CPRS-‐R:S,

DCB,
health,
school,
lifestyle,
wellbeing,
religion,

demographics,
peer-‐relaLons,
family
funcLoning

ANTR:
Adults
Twins,
Sibs,
Parents
&
Spouses
:

Self-‐Report
on
health,
personality,

wellbeing,

psychopathology,
lifestyle,
religion,
ferLlity,

educaLon,

demographics,
addicLon

1991
(L1)

1993
(L2)

Age
2

1995
(L3)

Age
3

Scale
/
Instrument
at
each
Age
(1-‐14)

Age
7

Age
9

Age
12

A2

A3

A5

A7

A9

A12

A14

Scale
/
Instrument
at
each
Vme
point
(1-‐9)

T1

T2

T3

T4

T5

T6

T7

T8

T9

Y

Y

-‐

Y

Y

Y

-‐

-‐

Y

-‐

Y

Y

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

-‐

-‐

Y

Y

Y

Y

Y

Y

-‐

-‐

NeuroVcism,
Extraversion,
SomaVc

anxiety,
Lie
(ABV:

Wilde)

Big
5
Personality
(NEO:
Costa
&
McCrae,
60
items)

Anxious/Depressed
(Achenbach)

Withdrawn,
Rule
breaking,
Aggression,
Social,
SomaVc,
Thought,

AXenVon
Pro*
(Achenbach)

Y

Big
5
Personality

(NEO:
Costa
&
McCrae,
60
items)

Anxious/Depressed
(Achenbach)
(parental
report)

Withdrawn,
Rule
breaking,
Aggression,
Social,
SomaVc,
Thought,

AXenVon
Pro*
(Achenbach)

Anxious/Depressed
(Achenbach)
(teacher
report)

Withdrawn,
Rule
breaking,
Aggression,
Social,
SomaVc,
Thought,

AXenVon
Pro*
(Achenbach)

Anxious/Depressed
(Achenbach)
(self
report)

Withdrawn,
Rule
breaking,
Aggression,
Social,
SomaVc,
Thought,

AXenVon
Pro*
(Achenbach)

-‐

Y

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

-‐

Y

Y

-‐

Y

Y

-‐

Y

-‐

Y

-‐

-‐

Y

Y

Y

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

Y

Y

Y

Y

-‐

-‐

Y

-‐

Y

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

S

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y(s)

Y(s)

Y

Y

Conners’
Parent
RaVng
Scales
Revised
Short
Form
(CPRS-‐R:S)

Devereux
Child
Behavior
checklist
(DCB;
Spivack
and
SpoXs,
1966

Obsessive
Compulsive
Symptoms
(Achenbach)

Self-‐Esteem
(Rosenberg)

Life-‐saVsfacVon
(Diener
et
al.)

Happiness
(Lyobomyrski
et
al.)

Quality
of
Life
(Cantril)

Happiness
(parental
raVng)

Loneliness
(Hughes
et
al.,
3
items)

EducaVonal
achievement

Health

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

-‐

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

-‐

Y

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

-‐

Y

Y

Y

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

Y

Y

Y

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

Y

Y

Y

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

Y

y

-‐

-‐

Y

Y

Y

Y

Y

-‐

Y

Y

Y

Trait
Anxiety
(Spielberger)

Y

Y

-‐

Y

Trait
Anger
(Spielberger)

Y

Y

-‐

-‐

DisinhibiVon,
Boredom
suscepVbility,

Y

Y

-‐

Y

Thrill
&
Experience
seeking
(Zuckerman)

Type-‐A
behavior
(Jenkins)

Y

-‐

-‐

-‐

CogniVve
Failure

Q’naire
(Broadbent)

Y

-‐

-‐

-‐

Parental
raVng
behavior
problems

Y

-‐

-‐

-‐

Beck
Depression
Inventory
(Beck)

-‐

Y

-‐

Y

Burnout
(CBS)

-‐

-‐

-‐

-‐

Phobia:
social,
blood,
agora

(Marks
&
MaXhews)

-‐

-‐

-‐

Y

Obsessive
Compulsive
Disorder
()

-‐

-‐

-‐

-‐

Self-‐Esteem
(Rosenberg)

-‐

-‐

-‐

-‐

Life-‐saVsfacVon
(Diener
et
al.)

-‐

-‐

-‐

-‐

Happiness
(Lyobomyrski
et
al.)

-‐

-‐

-‐

-‐

PAI-‐BOR
(Morey,
24
items)

-‐

-‐

-‐

-‐

ADHD
index
(CAARS,
12
items)

-‐

-‐

-‐

-‐

ADHD
total,
inaXenVve,
HyperacVve

-‐

-‐

-‐

-‐

/impulsive
(CAARS,
Conners,
30
items)

Loneliness
(Hughes
et
al.,
3
items)

-‐

-‐

-‐

-‐

Hospital
Anxiety

Depression
Scale
(depr
items)

-‐

-‐

-‐

-‐

Tics

-‐

-‐

-‐

-‐

Hoarding

-‐

-‐

-‐

-‐

Dental
Anxiety
Scale
(DAS)

-‐

-‐

-‐

-‐

SVmulus
quesVonnaire
(dental
anxiety)

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

Y

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

-‐

Y

Y

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

Y

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

Y

Graded
Chronic
Pain
Scale

Age
5

A1

Motor
Development

-‐

-‐

-‐

-‐

Y

-‐

-‐

-‐

-‐

1997
(L4)

2000
(L5)

2003
(L6)

2005
(L7)

2009
(L8)

Age
14

2011
(L9)

Age
16

18+
year
old
twins
and
family
members
from

YNTR
to
ANTR
survey
collecVon

2013

(L10)

2

10/24/13

Netherlands Twin Register (NTR): beyond survey studies
(children, adolescents and adults)

Twee ‘soorten’ tweelingen

Psychiatric
Interviews:

CIDI
for
adults
/
DISC
for
Children

LVS
&
CITO
data

Cardiovascular
and
autonomic
funcLon

(BP,
ECG,
ICG,
RR,
RSA,
PEP)

EEG,
ERP,
MRI,
fMRI
(e.g.
BRAINSCALE)

Stress
tesLng

Exercise
&
health

IQ
tesLng
&
Neuropsychology
(processing
speed,
memory,

execuLve
funcLon)

DNA
collecLon
(buccal
cells)
for

candidate
genes,
GWA
and

epigeneLc
studies

Beta-‐cell
funcLon

IdenVcal
=
M
MonozygoVc
(MZ)

IdenVcal
=onozygoVc
(MZ)
=
eeneiig

Fraternal
=
DizygoVc
(DZ)=
twee-‐eiig

NTR
Biobank:

Serum,
plasma,
DNA
(GWA),
RNA
((un)challenged),

LCL
cell
lines,
urine,
stool
-‐>
biomarkers,
metabolomics

3

10/24/13

Het Klassieke Tweeling Model

Leeftijd 1

Leeftijd 2

Leeftijd 3

Leeftijd 7, 10, 12

Leeftijd 14, 16

4

10/24/13

Gedrags- en Emotionele Problemen tijdens de kindertijd

girls

25 jaar data verzameling Aandachtsproblemen

boys

aggression,
RB

depression

Thought

problems

AaenLon

problems

OCD

juvenile

bipolar

N=1377 twin pairs

Prenatal smoking predicts offspring externalizing but not
internalizing problems at age three
Lot M Geelsa,c,, Jacqueline M Vinka,b, Toos CEM van
Beijsterveldta, Michael C Nealea,d, Dorret I Boomsmaa, b, c &
Meike Bartelsa, b, c

N= 9,982 children

Maternal and paternal prenatal smoking were both related to offspring
externalizing problems. Maternal but not paternal smoking was related
to offspring internalizing problems. For externalizing problems,
maternal prenatal smoking was a stronger predictor than paternal
smoking. Offspring of mothers who continued to smoke during
pregnancy showed increased externalizing, but not internalizing
problems at age three. No differential effects of maternal smoking only
in the first or last trimester were observed.

5

10/24/13

9
18

8

16
7
14
6
12
5

Getrouwd tot leeftijd 12

4

10


Gescheiden tussen leeftijd 3-12
8


3
6
2
4
1
2
0
Meisjes: Int_age12 Jongens: Int_age12 Meisjes: Ext_age12 Jongens: Ext_age12

0
Meisjes: Int_age3

Jongens: Int_age3

Meisjes: Ext_age3

Jongens: Ext_age3

Human genome project
•  aimed at determining the sequence of all base pairs which make up DNA and to identify
and map the approximately 25,000 genes of the human genome from both a physical and
functional standpoint.
•  The project began in 1990, initially headed by James D. Watson at the NIH. A working
draft of the genome was released in 2000 and a complete one in 2003, with further analysis
still being published. A parallel project was conducted by the Celera Corporation (Craig
Venter).

Venter

Clinton

Collins

The
White
House
-‐
June
26,
2000

6

10/24/13

Genome Wide Association
Associating phenotypic and genotypic variation

Scz
Scz
Control

…

?

Control

…

…

2007 second quarter

Genome Wide Association

fourth2006
2005
First third quarter
2008
2007quarterquarter

Manolio, Brooks, Collins, J. Clin. Invest., May 2008

Stephen Channock

7

10/24/13

Published Genome-Wide Associations through 9/2009, 536 published GWA at p < 5 x 10-8
NHGRI GWA Catalog
www.genome.gov/GWAStudies

Published Genome-Wide Associations through 6/2010, 904 published GWA at p<5x10-8 for 165 traits
NHGRI GWA Catalog

Published Genome-Wide Associations through 06/2011,
1,449 published GWA at p≤5x10-8 for 237 traits

NHGRI GWA Catalog
www.genome.gov/
GWAStudies

8

10/24/13

Published Genome-Wide Associations through 07/2012, Published GWA at p≤5X10-8 for 18 trait categories

Published Genome-Wide Associations through 12/2012, Published GWA at p≤5X10-8 for 17 trait categories

NHGRI GWA Catalog
www.ebi.ac.uk/fgpt/gwas/

It took 4 months, a handful of scientists and ~ US$1.5 mil
to sequence the genome of DNA pioneer James Watson

Next Generation Sequencing
High-throughput sequencing

9

10/24/13

Samenspel tussen Genen en Omgeving
1. 
2. 
3. 
4. 

Additief
à Verschillen tussen mensen = genen + omgeving
Gen-omgevings correlatie
Gen-omgevings interactie
Epigenetica

Gen-omgevingsinteractie
• 
• 
• 
• 

De omgeving beinvloedt de expressie van genen
Genen beinvloeden de reactie op de omgeving
Genen beinvloeden de gevoeligheid voor de omgeving
Genetic effects depend on the environment

10

10/24/13

Measured
Genotypes

Diathesis-stress model:
Individuals at genetic risk for psychopathology (diathesis
predisposition) are especially sensitive to the effects of stressful
Environments -> vulnerability genes
Differential Susceptibility Framework:
Individuals sensitive to both negative as well as positive
influences -> plasticity genes

Measured
Genotypes

Klassieke Tweelingmodel– Verschillende Omgeving

Social control model:
Sociale normen en gewoonten beperken de activiteiten en keuzes van
een individu binnen een bepaalde sociale context. Een consequentie
daarvan is dat dit genetische expressie onderdrukt.
Kendler, Nov 2001, Archives General Psychiatry

11

10/24/13

Measured Genotypes

Measured Genotypes

Childhood Maltreatment
- during the first decade of life (ages 3 to 11 years)
- behavioral observations
- parental reports
- retrospective reports by study members once they reached adulthood

•  Sommige mishandelde kinderen vertonen op latere leeftijd agressief of
antisociaal gedrag
•  Er zijn ook mishandelde kinderen die later geen agressief of antisociaal
gedrag vertonen
Waardoor kan dit verschil verklaard worden?

MAOA

MAOA en Agressie
1. 

•  Is een enzym dat gecodeerd wordt door een gen
gelokaliseerd op het X-chromosoom
•  Dit enzym metaboliseert neurotransmitters (bijvoorbeeld
norepinephrine NE, serotonine 5-HT en dopamine DA)

Genetische tekorten in MAOA activiteit zijn gerelateerd aan agressiviteit bij muizen en
mensen (Rowe, 2001)

2. 

Muizen waarbij het MAOA-gen weg was gehaald, vertoonden meer agressiviteit en
hadden hogere levels van bepaalde neurotransmitters (NE, 5-HT, DA). Als de
expressie van dit gen werd hersteld, nam de agressie weer af (Cases, 1995; Shih &
Thompson, 1999).

3. 

Het zeldzame geval van een ‘human knockout’, waarbij het MAOA-enzym niet
geproduceerd wordt, correleert met antisociaal gedrag bij mannen (Brunner et al.,
1993; Jorm et al., 2000; Parsian et al., 2001; Manuck et al., 2000; Samochowiec et
al., 1999).

4. 

Bij mensen is een verhoogde NE en 5-HT activiteit gerelateerd aan agressief gedrag
(Berman et al., 1997).

•  Hierdoor worden deze neurotransmitters inactief
gemaakt >> tekort = meer AGG

12

10/24/13

Measured Genotypes

•  Er bleek geen hoofdeffect te
zijn voor MAOA activiteit.
•  Er was wel een hoofdeffect
voor mishandeling
•  Er is een interactie-effect
tussen MAOA activiteit en
mishandeling.
•  Mishandelingseffecten op
antisociaal gedrag waren
significant zwakker bij jongens
met hoge MAOA-activiteit, dan
bij jongens met lage MAOAactiviteit.

18
16
14
12
10


8


6
4
2
0
Meisjes: Int_age3

Jongens: Int_age3

Meisjes: Ext_age3

Jongens: Ext_age3

Gen-‐omgevingscorrelaVe

Internalizing

Exernalizing
100%

100%
90%
80%

80%

70%

70%

60%

60%

50%

50%

40%

40%

30%

30%

20%

GeneVc
control
of
exposure
to
the
environment

GeneVsche
controle
van
de
blootstelling
aan
de
omgeving

20%

10%

Nonshared
Environmental
Influences

90%

10%

0%

Genetic
Influences

d
iv
_d

G
irls

div
on
_n

or

or

ce

ce

d

d
ce

ce
or

or
div

div
s_

on

Bo
y

_n
ys
Bo

G
irls

ce

d

d

d
ce

iv
_d
G
irls

on
_n
G
irls

or

or
div

iv
_d
ys
Bo

div

or

or
ce

ce

d

d

0%

on
_n
ys
Bo

Shared
Environmental
Influences

13

10/24/13

Gen-omgevingscorrelatie

Levensgebeurtenissen
/
Life
Events

Gebeurtenissen

13.

Hieronder
volgt
een
lijst
van
gebeurtenissen
die
wel
of
niet
in
jouw
leven
zijn
voorgekomen.

Geef
bij
iedere
gebeurtenis
aan
of
het
bij
jou
is
voorgekomen.

Actief: Individuen selecteren of creëren een omgeving die past bij
hun genotype.

a.

Je
bent
naar
een
andere
wijk
of
woonplaats
verhuisd………………...

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

b.

Een
goede
vriend/vriendin
is
verhuisd……………………………....

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

c.

Je
bent
van
school
veranderd
(niet
van
basis-‐
naar

vervolgonderwijs)..

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

d.

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

e.

Je
bent
ernsVg
ziek
geweest
of
hebt
een
ernsVg
ongeluk

gehad……....

Iemand
uit
je
nabije
omgeving
was
of
is
ernsVg
ziek………………....

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

f.

Iemand
uit
je
nabije
omgeving
is
overleden………………………….

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

g.

Je
ouders
hebben
serieuze
conﬂicten/
ruzies………………………...

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

h.

Je
moeder
of
vader
is
thuis
weggegaan
of
je
ouders
zijn

gescheiden…

Een
nieuwe
partner
van
je
vader
of
moeder
is
bij
jullie
komen

wonen

Je
broer
of
zus
is
uit
huis
gegaan…………………………………….

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

Je
moeder
of
vader
is
werkeloos
geworden………………………….

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

l.

§ 

Reactief: Ouders en anderen creëren een omgeving in reactie
(evocatief) op het genotype van het kind.

niet
voor-‐

gekomen

k.

§ 

Passief: Ouders dragen zowel genen als omgeving over aan hun
kinderen.

Let
op:
Er
zijn
meerdere
antwoorden
mogelijk:
iets
kan
meerdere

keren
zijn
voorgekomen,
bijvoorbeeld
korter
én
langer
dan
2
jaar

geleden.

j.

§ 

Je
moeder
of
vader
is
weer
gaan
werken
na
een
lange
Vjd

thuis……...

Er
is
een
broertje
of
zusje
geboren
of
geadopteerd…………………..

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

£0-‐0of1

£1-‐0of1

£2-‐0of1

i.

m.

korter
dan
2
jaar
langer
dan
2
jaar

geleden

geleden

voorgekomen

voorgekomen

A
=
Erfelijkheid
(AddiVve
geneVc
factors)

C
=
Gedeelde
omgeving
(Common
/
shared
environment)

E
=
Unieke
omgeving
(Environment)

14

10/24/13

EpigeneVca

epigenetics is the study of changes in gene expression (DNA methylation), caused by
mechanisms other than changes in the underlying DNA sequence
(e.g. environmental influences)

Twee vormen:
1.  Aanpassingen aan het DNA zelf (Methylering)
2.  Aanpassingen aan de Histonen waar DNA omheen gewikkeld zit

E

Ad. 1 aan de nucleotide cytosine (C) kan een methylgroep (-CH3)
toegevoegd zijn. We noemen die nucleotide dan gemethyleerd. Als de
promotor van een gen gemethyleerd is, is transciptie niet mogelijk

15

10/24/13

Wellbeing
Individual Differences

Large groups of people live
healthy and happy lives

I wonder
Why do many individuals stay healthy and happy even when faced with severe
adversity?

GENES- 40%

I envision
The enormous potential of using information on causes of individual differences
in wellbeing to help those who suffer

What is lacking and critically needed?
Research on the causes of individual differences in Wellbeing

ENVIRONMENT- 60%

16

10/24/13

Current State of Art

Income

Gene

Religion

Gene

Life Events

Gene

Wellbeing

Exercise

Gene

SES

Gene
Economic Crisis

Gene

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

AGES

ALSPAC

ASPS

CoLaus

CROATIA-‐Korcula

CROATIA-‐Split

CROATIA-‐Vis

DHS

EGCUT-‐370

EGCUT-‐OmniX

ERF

FinnTwin

HBCS

HCS

HPFS
(CHD)

HPFS
(KS)

HPFS
(T2D)

HRS

KORA-‐KF3

KORA-‐KF4

LBC-‐1921

LBC-‐1936

MCTFR

MOBA-‐cases

MOBA-‐controls

NFBC1966

NHS
(BrCa)

NHS
(CHD)

NHS
(KS)

NHS
(T2D)

NTR

QIMR

RS-‐III

RS-‐II

RS-‐I

RUSH

SardiNIA

STR

TEDS

TRAILS

TwinsUK

YFS

LifeLines

23andMe

Life
SaVsfacVon

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

PosiVve
Aﬀect

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

25

datasets
in
discovery
(so
far)

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

40
dataset
in
discovery
(so
far)

1st Meta-Analysis: Positive Affect
40 input files
Nmax = 92883 (max: 105590) individuals
Total number of SNPs: 2410454

17

10/24/13

the Bio-Psycho-Social model of Wellbeing
WELLBEING
Happiness

Self-Control

Life Satisfaction

Resilience

Quality of Life

Personality

Goal Attainment

Brain
Hormones
Immune System
Autonomic Nervous System

GE interaction

Environment

BIOLOGICAL FUNCTIONS

GE correlation

GENOME

Epigenetics

Samenvatting en Conclusies
-  Het Nature-Nurture debat is niet meer relevant
-  Genen en Omgeving doen er beide toe
-  De zoektocht naar genen is niet eenvoudig maar begint zijn vruchten af te werpen
-  Genetische en omgevingsinvloeden correleren en interacteren
-  Epigenetica is een relatief nieuw onderzoeksveld die genen en omgeving integreerd
-  Wanneer we naar meer dan ziekten kijken zouden we nieuwe inzichten kunnen krijgen in
preventie en interventie

Dank aan alle tweeling-families

18

Sminia lezing 2013 meike_bartels.pptx

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Plus de VU Connected

Plus de VU Connected (20)

Sminia lezing 2013 meike_bartels.pptx