2. SES: Kulağın duyabildiği titreşimlere ses denir.
Ağzımızın tek bir hareketiyle hiçbir engele
uğramadan çıkan sesler olduğu gibi bir ses
yardımı ile çıkan sesler de vardır.
Seslerin yazıdaki karşılığına harf denir.
Dilimizde yirmi dokuz adet harf vardır. Bunlardan
sekiz tanesi ünlü yirmi bir tanesi ünsüzdür.
S.M
3. ÜNLÜLER VE ÖZELLİKLERİ
Dilimizde sekiz adet ünlü ses vardır.Bunlar ;
Her bir ünlünün ağzın,dudakların ve dilin aldığı
durumlara göre çeşitli özellikleri vardır.
A E I İ O Ö U Ü
4. DÜZ ÜNLÜLERDÜZ ÜNLÜLER YUVARLAK ÜNLÜLERYUVARLAK ÜNLÜLER
GENİŞGENİŞ
ÜNLÜLERÜNLÜLER
DARDAR
ÜNLÜLERÜNLÜLER
GENİŞGENİŞ
ÜNLÜLERÜNLÜLER
DARDAR
ÜNLÜLERÜNLÜLER
KALINKALIN
ÜNLÜLERÜNLÜLER A I O U
İNCEİNCE
ÜNLÜLERÜNLÜLER E İ Ö Ü
14. UYUMLAR
Ünlülerle ilgili iki adet uyum vardır
UYUMLAR
BÜYÜKBÜYÜK
ÜNLÜÜNLÜ
UYUMUUYUMU
KÜÇÜKKÜÇÜK
ÜNLÜÜNLÜ
UYUMUUYUMU
15. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUBÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Türkçe’nin kalınlık-incelik uyumudur.Büyük ünlü
uyumu kuralına göre;
Kalın ünlülerden (a, ı, o, u) sonra yine
kalın ünlüler (a, ı, o, u),
ince ünlülerden (e, i, ö, ü), sonra yine
ince ünlüler (e, i, ö, ü) gelir.
a, ı, o, u a, ı, o, u
e, i, ö, ü e, i, ö, ü
16. Örnekler:
Silgi: silgi > her iki “i” sesi de ince
Dönemeç: dönemeç > “ö” ve “e” sesleri ince
Kurak: kurak > “u” ve “a” sesleri kalın
Doruk: doruk > “o” ve “u” sesleri kalın
17. Örneklerden de anlaşıldığı gibi kalın bir sesliden
sonra kalın bir sesli ile, ince bir sesliden sonra ince bir
sesli ile devam eden Türkçe kelimeler “Büyük Ünlü
Uyumu” kuralına uyarlar.
Öyleyse;
silgi, dönemeç, kurak ve doruk kelimeleri
“Büyük Ünlü Uyumu”na uyarlar.
18. Büyük Ünlü Uyumunu Bozan Ekler
Dilimizde var olan ve sıklıkla kullanılan altı
adet ek şekil değiştiremediklerinden bazı
durumlarda büyük ünlü uyumunu
bozarlar.Bunlar:
-yor: geliyor
-ken: koşarken
-ki: akşamki
-leyin: sabahleyin
-daş: meslektaş
-mtırak: ekşimtırak
19. KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUKÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Bu uyum Türkçe’nin düzlük-yuvarlaklık
uyumudur.Bu uyumun iki kuralı vardır.
Düz ünlülerden (a,e,ı,i) sonra yine düz ünlüler (a,e,ı,i)
gelir.
Yuvarlak ünlülerden sonra (o,ö,u,ü) ya düz-geniş (a,e)
ya da dar-yuvarlak (u, ü)
ünlüler gelir.
20. a, e, ı, i a, e, ı, i
(DüzDüz) (DüzDüz)
o, ö, u, ü (Düz-Geniş)(Düz-Geniş)
(Yuvarlak)(Yuvarlak)
(Dar-Yuvarlak)(Dar-Yuvarlak)
a-e
u-ü
21. Örnekler:
Silgi: silgi > her iki “i” sesi de düz
Dönemeç: dönemeç > “ö” (yuvarlak) sesinden sonra “e” (düz-
geniş) sesi gelmiş ve yine düz bir sesle “e” devam etmiş.
Kurak: kurak > “u” (yuvarlak) sesinden sonra
“a” (düz-geniş) sesi gelmiş.
Doruk: doruk > “o” (yuvarlak) sesinden sonra
“u” (dar-yuvarlak) sesi gelmiş.
22. Örneklerden de anlaşıldığı gibi düz bir sesliden sonra
düz bir sesli ile, yuvarlak bir sesliden sonra ya düz-
geniş ya da
dar-yuvarlak bir sesli ile devam eden Türkçe kelimeler
“Küçük Ünlü Uyumu” kuralına uyarlar.
Öyleyse;
silgi, dönemeç, kurak ve doruk kelimeleri
“Küçük Ünlü Uyumu”na uyarlar.
23. Küçük ünlü uyumu kuralında her bir harf için
yeni bir değerlendirme yapılır.Eğer uyum yuvarlak
bir harfle başlamış ve sonraki harf düz ile devam
etmiş ise kural da şekil değiştirir ve artık kural
düzlere göre incelenmeye başlanır.
Örnek:
çoraklık: yuvarlak/düz-geniş/düz
Örnekte görüldüğü gibi ikinci sesli olan “a”
sesinden sonra kural düz sesliler kuralına
dönmüştür. Bu durumda “çoraklık” kelimesi
“Küçük Ünlü Uyumu”na uyar.
SES OLAYLARI
26. 1-Ünlü Düşmesi:
Birkaç farklı yolla gerçekleşir. Hece düşmesi ve aşınma
da bu bölüm içinde değerlendirilecektir.
Örnek: burun-u burnu
sarı-ar-mak sararmak
kahve+altı kahvaltı
27. 2-Ünlü Türemesi:
Bazı kelimelerin sonuna küçültme eki getirildiğinde
veya pekiştirme yapılırken seslerin özelliğine bağlı
olarak bir ses türer.
Örnek: bir-cik biricik
sağlam sapasağlam
az-cık azıcık
28. 3-Ünlü Daralması
Sonunda geniş ünlü bulunan bazı kelimelere –yor eki
veya –y sesiyle başlayan bir ek geldiğinde kelimenin
sonundaki geniş sesli dar bir sesliye dönüşür.
Örnek: gözle-yor gözlüyor
bağla-yor bağlıyor
29. 4-Ünlü Değişmesi
“Ben”, “Sen” gibi kişi zamirleri yönelme durumu eki(-a,
-e)ni aldıklarında zamirlerin içindeki “–e” sesi değişir.
Örnek: ben-e bana
sen-e sana
SES OLAYLARI
31. 1-ÜNSÜZ BENZEŞMESİ
Sert sessizle(p,ç,t,k) biten bir kelimenin ardından
yumuşak(b,c,d,g,ğ) bir sessiz harf gelirse yumuşak
sesle başlayan ek benzeri bir sert sessize döner.
Örnek: çorap-cı çorapçı
sokak-da sokakta
yenge.-den yengeçten
32. 2-Ünsüz Yumuşaması
Sert sessizle biten bir kelimenin ardından sesli ile
başlayan bir ek geldiğinde ilk kelimenin son harfi
yumuşak ünsüze döner.
Örnek: kitap-ı kitabı
ördek-e ördeğe
33. 3-Ünsüz Türemesi
Bazı yabancı kökenli kelimelerin yardımcı fiil alarak
birleşik fiil oluşturduğu durumlarda ilk kelimenin son
sessiz harfinden bir tane daha türer.Buna “ünsüz
ikizleşmesi” de denir.
Örnek: af+etmek affetmek
hal+olmak hallolmak
his+etmek hissetmek
34. 4-Ünsüz Düşmesi
Bu olaya “-k” sesinin düşmesi de denir.Sonunda “-k”
sesi bulunan kelimelere küçültme eki geldiğinde bu
ses düşer.
Örnek: küçük-cük küçücük
ufak-cık ufacık
35. 5-BOĞUMLAMA
İçinde “-n” ve “-b” sesi yan yana bulunan kelimelerde
“-n” sesi ”-m” ye dönüşür.Bu kural birleşik kelimelerde
ve özel isimlerde geçerli değildir.
Örnek: sünbül sümbül
anbar ambar
penbe pembe
37. 1-YARDIMCI ÜNLÜ/ÜNSÜZ
İki ünlü veya iki ünsüzün yan yana geldiği durumlarda
okumayı kolaylaştırmak amacıyla gelen
seslerdir.Yardımcı ünlüler dar sesliler(-ı,-i,-u,-ü)iken
yardımcı ünsüzler(-y,-n) sesleridir.
NOT:
“-ş” ve “-s” sesleri yardımcı ünsüz değillerdir.
39. 2-ULAMA
Ünsüz ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan
bir kelime geldiğinde ilk kelimenin son harfi ikinci
kelimenin ilk harfine eklenmiş gibi okunur.bu olaya
ulama(ekleme)denir.
Örnek:
Senin araban çok uzun.
S.M
