خط فارسی‐عربی یکی از پرکاربردترین خط‌های جهان می‌باشد که زبان‌های بسیاری با الفباها و قلم‌های گوناگون با آن نگارش می‌شوند و به همین دلیل قواعد و استثناءهای متنوعی برای آن به‌وجود آمده است. کدگذاریِ معناییِ این خط و راه‌کارهای نمایش متن در رایانه‌ها نیز پیچیدگی‌هایی به این خط افزوده است، تا حدّی که درک و استفاده از این خط در محیط‌های رایانه‌ای را دچار مشکل کرده است. در این‌جا به تعریف اصولِ نوشته‌نگاریِ خط فارسی‐عربی و نحوه‌ی تعریف آن‌ها در محیط‌های رایانه‌ای می‌پردازیم. سپس ایراداتِ راه‌کارهای فعلی را بررسی کرده و به مسائلِ کاربردی‌ای می‌پردازیم که با راه‌کارهای موجود قابل رفع نمی‌باشند. در انتها مدلِ انتزاعیِ نوشته‌نگاری را برای خط فارسی‐عربی تعریف کرده و با آن به حل مسائل کاربردی می‌پردازیم.

1. ‫پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ‐ تیرماه ۱۹۳۱‬

2. ‫چالشهای خط فارسی‐عربی‬
‫زبانها و قلمها‬
‫گردش اطالعات بین کاربر و محیط رایانهای‬
‫مشکالت فعلی‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫2‬

3. ‫زبانها و قلمها‬
‫0 تعداد زیاد زبانها (از جنوب و غرب آسیا تا شمال و غرب آفریقا)‬
‫0 هر زبانی حروفی را تغییر داده یا حروف جدیدی اضافه کرده است‬
‫0 بیش از ۰۰۲ حرف در آخرین نسخهی استانداردها‬
‫0 قلمها یا شیوههای نگارش متفاوت‬
‫کوفی، نسخ، ثلث، محقق، ریحان، رقاع، توقیع، دیوانی، تعلیق، نستعلیق و شکستهنستعلیق‬
‫0 وابستگی به منطقهی جغرافیایی و زبان مردم‬
‫ا ّا عناصر مشترکی در همهی این قلمها وجود دارد‬
‫م‬
‫که خط فارسی‐عربی را تعریف میکنند!‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫3‬

4. ‫گردش اطالعات بین کاربر و محیط رایانهای‬
‫۲) نمایش متن‬ ‫۱) ذخیره‬
‫۴) ورود متن‬ ‫۳) متن نوشتهشده‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫4‬

5. ‫مشکالت فعلی‬
‫0 آشنایی کاربران با تعداد محدودی از الفباها‬
‫0 اطالعات ناقص برای طراحی و پیادهسازیِ فونت‬
‫0 تکزبانه یا چندزبانه‬
‫0 همنشینیِ زبانها و الفباها در محیطهای رایانهای‬
‫(مانند نامهای دامنههای اینترنتی)‬ ‫0 نامها در کاربردها، وبگاهها و فضاهای نامگذاری‬
‫0 نبود روش مناسب برای مقایسهی ظاهری کلمات‬
‫0 نمیتوان از مقایسهی حروف به تشابه کلمات پی برد‬
‫ردت‬ ‫ترد‬ ‫مهلک‬ ‫کلمه‬
‫ردن‬ ‫نرد‬ ‫کمهل‬ ‫ملکه‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫5‬

6. ‫اصول نوشتهنگاری خط فارسی‐عربی‬
‫شکلگیری کلمه‬
‫انواع حروف در خط‬
‫تنوع حروف در الفباها‬
‫انواع اتصال و انفصال‬
‫شکلهای پایه و کمکی‬
‫نشانههای آوانمایی‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫6‬

7. ‫شکلگیری کلمه‬
‫فاصلهی میانکلمه‬ ‫کلمه‬ ‫فاصلهی میانکلمه‬
‫پارهکلمه‬
‫… نوشتهنگاری …‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫7‬

8. ‫انواع حروف در خط‬
‫ء‬ ‫0 جدا یا تکنمودی‬
‫0 راستوصل یا دونمودی‬
‫وؤ…‬ ‫اأإ… رزژ… دذ…‬ ‫0 وارد‬
‫ئےة…‬ ‫0 ناقص‬
‫س… ص…‬ ‫ج…‬ ‫ب…‬ ‫0 دووصل یا چهارنمودی‬
‫فق… کڪ…‬ ‫ع…‬ ‫ط…‬
‫ه…‬ ‫ن…‬ ‫م…‬ ‫ل…‬
‫یئ…‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫8‬

9. ‫تنوع حروف در الفباها‬
‫0 هر الفبا شامل حروف و نمودهای آنهاست‬
‫0 همشکلی حروف در چند نمود‬
‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫حرف یا‬ ‫0 فارسی‬
‫ي‬ ‫ي‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫حرف یا‬ ‫0 عربی‬
‫ی‬ ‫ی‬ ‫ى‬ ‫ى‬ ‫حرف الف مقصوره‬
‫0 چند شکل برای یک نمودِ یک حرف‬
‫ی/ے‬ ‫ی/ے‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫حرف یا‬ ‫0 فارسی‬
‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫حرف یا‬ ‫0 اردو‬
‫ے‬ ‫ے‬ ‫حرف یای بری‬
‫0 حرف کامل و حرف ناقص‬
‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫0 فارسی/عربی حرف ها‬
‫ه‬ ‫ه‬ ‫‐‬ ‫‐‬ ‫حرف ئِه‬ ‫0 اویغور‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫9‬

10. ‫انواع اتصال و انفصال‬
‫0 اتصال اجباری (عربی)‬
‫0 اتصال اختیاری (فارسی، اردو)‬
‫نوشتهنگاری ≠ نوشتهنگاری‬ ‫0 انفصال الفبایی‬
‫خانهای ≠ خانهای‬
‫چهارنمودی ← واج « ها »‬ ‫حرف «ه» در فارسی‬
‫دونمودی ← واج « ئِه »‬
‫میرود ≅ میرود‬ ‫0 انفصال دستوری‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫01‬

11. ‫شکلهای پایه و کمکی‬
‫شکلهای کمکی‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫11‬

12. ‫نشانههای آوانمایی‬
‫0 در باال یا پایین حروف قرار میگیرند‬
‫0 ممکن است با هم ترکیب شوند‬
‫ّ + ً = ًّ‬
‫0 گاهی نشانههای آوانمایی با حروف ترکیب شده و حروف جدیدی میسازند‬
‫و+ ُ=ۇ‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫21‬

13. ‫کدگذاری خط فارسی‐عربی‬
‫کدگذاریهای شکلی و معنایی‬
‫خط فارسی‐عربی در یونیکد‬
‫مشخصههای نویسهها‬
‫پیچیدگیهای مدل یونیکد‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫31‬

14. ‫کدگذاریهای شکلی و معنایی‬
‫نویسه ← نمود یا شکل‬ ‫0 کدگذاریهای شکلی‬
‫0 روش قدیمی. بر اساس استانداردها و دوفاکتوهای ماشینهای تحریر‬
‫0 پیچیدگیِ بیشتر در هنگام پردازشِ متن‬
‫‪ ← 0xDA‬س / س‬
‫‪ ← 0xDB‬س/ س‬
‫نویسه ← حرف یا نشانه‬ ‫0 کدگذاریهای معنایی‬
‫0 روش فعلی. ذخیره و انتقال حروف به ترتیب معنایی (منطقی)‬
‫0 تشخیص نمود بر اساس مشخصههای حرف و نویسههای قبل و بعدش‬
‫0 نیاز به نویسههای تنظیم انفصال و اتصال‬
‫3360‪ ← 0x‬س / س / س/ س‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫41‬

15. ‫خط فارسی‐عربی در یونیکد‬
‫0 الگوریتمها و مشخصهها برای نمایش متن‬
‫جهت ذخیرهسازی داده‬ ‫گامها:‬
‫س‬ ‫م ال‬ ‫۱‐ کدگذاری معنایی‬
‫م‬ ‫سل ا‬ ‫۲‐ الگوریتم دوجهته‬
‫م‬ ‫س ل ا‬ ‫۳‐ الگوریتم اتصال‬
‫م‬ ‫س ال‬ ‫۴‐ جایگزینی لیگاتورها‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫51‬

16. ‫مشخصههای نویسهها‬
‫0 نوع اتصال نویسه‬
‫فاصل، راستوصل، دووصل‬ ‫نویسههای حرفی‬
‫شفاف‬ ‫نویسههای نشانههای آوانمایی‬
‫واصل‬ ‫نویسههای اتصال مجازی‬
‫فاصل‬ ‫نویسههای فاصلهی مجازی‬
‫0 گروه اتصال نویسه‬
‫0 شکل پایهی یکسان در همهی نمودها‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫61‬

17. ‫پیچیدگیهای مدل یونیکد‬
‫0 خط فارسی‐عربی در یونیکد از الفباهای زیادی پشتیبانی میکند‬
‫۱) نویسههایی وجود دارند که در چند نمود خاص کامالً همشکل میباشند‬
‫یای فارسی و یای عربی در دو نمود پیشپاره و میانپاره همشکلاند‬
‫۲) نویسههایی وجود دارند که (در همهی نمودهایشان) در الفبایی معادلِ یک حرف واحد‬
‫میباشند، ولی در الفبایی دیگر معادل دو حرف میباشند‬
‫یا و یای بری اردو در الفبای فارسی معادل یک حرفاند‬
‫۳) یک نویسه ممکن است در قلمی/زبانی خاص به شکلی دیگر نمایش داده شود‬
‫حرف یای کشمیری در نمود تهپاره یا تکپاره به شکلِ یک یای فارسی با حلقهای در زیرش ظاهر میشود، در‬
‫قلم نستعلیق به شکل یک یای فارسی میباشد که انتهای آن بریده شده است‬
‫۴) ترکیب یک نویسهی حرفی با یک نویسهی آوانمایی ممکن است به تغییر ظاهر نویسهی‬
‫حرفی بیانجامد‬
‫حرف یای عربی هنگامی که با نشانهی همزهی باال همراه شود باید بدون نقطه ظاهر شود‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫71‬

18. ‫پیچیدگیهای مدل یونیکد (۲)‬
‫۵) نویسههای حرفیای وجود دارند که از نظر شکل با ترکیب یک نویسهی حرفی و یک‬
‫نشانهی آوانمایی کامالً یکسان میباشند، امّا از نظر یونیکد همارز شناخته نمیشوند‬
‫ح با همزهی باال همارز با دنبالهی حرف «ح» و همزهی باال «ـٔ» نمیباشد‬
‫0 روش توصیف شکلهای نویسهها، گروه اتصال، دارای چند ایراد بنیادی است‬
‫۶) تنها به شکل پایهی حروف اهمیت داده است و هیچ اطالعی از جزئیات ظاهری حروف‬
‫در اختیار نمیگذارد‬
‫نویسههای گروههای ‪Yeh‬و ‪Farsi_Yeh‬‬
‫۷) اطالع کمی از شکلهای پایه میدهد‬
‫گروههای ‪ Yeh ،Noon ،Beh‬و ‪ Farsi_Yeh‬نمودهای ابتدایی و میانی یکسان دارند‬
‫۸) اضافه شدن نویسههای جدید در نسخههای متوالی یونیکد‬
‫تعداد گروههای اتصال همیشه در حال افزایش است، اما شکل پایهی جدیدی تعریف نمیشود‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫81‬

19. ‫مسائل کاربردی‬
‫طراحی و پیادهسازی فونت‬
‫محیطهای چندزبانه‬
‫نیازها‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫91‬

20. ‫طراحی و پیادهسازی فونت‬
‫0 عدم وجود اطالعات کافی برای سازندگان فونتها‬
‫0 عدم وجود روشی برای بررسی صحت فونتها‬
‫0 کمبود اطالعات ساختیافته برای نویسههای فارسی‐عربی‬
‫0 شکل مرجع برای نمودهای تکپاره‬
‫0 یادداشتهایی برای برخی از نویسهها‬
‫0 توضیحاتی در مورد استثناءها‬
‫0 طراحان فونت با مشکل مواجه هستند‬
‫0 رفتار فونتهای موجود ناهمگون است‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫02‬

21. ‫شکلهای ممکن برای نمودهای حروف خانوادهی «ها»‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫12‬

22. ‫محیطهای چندزبانه‬
‫0 مشکالت در تشخیص و واردکردن متن‬
‫0 کاربر با همهی نویسهها آشنا نیست‬
‫0 هیچگاه سامانه برای نمایش و ورود درست همهی الفباها آماده نیست‬
‫0 استفادهپذیری و امنیتی‬
‫کاربر فارسیزبان‬
‫<ق ,ی ,ق ,د>‬ ‫دقیق‬ ‫<ق ,ی ,ق ,د>‬
‫ورود متن‬ ‫نمایش متن‬
‫<ق ,ي ,ق ,د>‬ ‫دقیق‬ ‫<ق ,ي ,ق ,د>‬
‫کاربر عربیزبان‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫22‬

23. ‫نیازها‬
‫0 اطالعات شکلی تمامی نویسههای حرفی و آوانمایی خط‬
‫0 اطالعات ساختیافتهی کافی در مورد جزئیات شکلهای نمودها‬
‫0 توصیف جزئیات شکلها مستقل از قلم‬
‫0 هر شکل (از یک نمود) در کدام زبانها یا قلمها کاربرد دارد‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫32‬

24. ‫مدل انتزاعی نوشتهنگاری‬
‫شکلهای انتزاعی‬
‫رابطهی شکلهای انتزاعی پایه و نویسهها‬
‫دنبالههای شکلی‬
‫کلمات همشکل و مشابه‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫42‬

25. ‫شکلهای انتزاعی‬
‫0 هر نمود از حروف دارای حداقل یک شکل پایه است‬
‫تکپاره (۵۲)‬ ‫0 چهار گروه: پیشپاره (۱۱) میانپاره(۱۱) تهپاره (۴۲)‬
‫0 برخی از نمودها دارای شکلهای کمکی نیز میباشند‬
‫0 نویسههای آوانمایی دقیقا یک شکل کمکی دارند‬
‫روی (۲)‬ ‫پایین (۰۲) انتها (۳)‬ ‫0 چهار گروه: باال (۲۳)‬
‫0 هر نمود حرفی یا نویسهی آوانمایی یک یا چند دنبالهی شکل دارد‬
‫0 لیگاتورها در این مدل نیاز به تعریفِ شکلهای انتزاعی ندارند‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫52‬

26. ‫رابطهی شکلهای انتزاعی پایه و نویسهها‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫62‬

27. »‫دنبالههای شکلی برای چند نویسهی حرفیِ نمونه از خانوادهی «یا‬
‫دنبالهی شکلی انتزاعی‬ ‫گروه‬ ‫قلمها‬ ‫زبانها‬ )‫نام نویسه(ها‬ )‫کد نویسه(ها‬
YehIsol ‫تکپاره‬
YehFina ‫تهپاره‬ ARABIC LETTER
U+0649
BehInit ‫پیشپاره‬ ALEF MAKSURA
BehMedi ‫میانپاره‬
YehIsol, TwoDotsBelow ‫تکپاره‬
YehFina, TwoDotsBelow ‫تهپاره‬ ARABIC LETTER
U+064A
BehInit, TwoDotsBelow ‫پیشپاره‬ YEH
BehMedi, TwoDotsBelow ‫میانپاره‬
YehIsol ‫تکپاره‬
YehFina ‫تهپاره‬ ARABIC LETTER
U+06CC
BehInit, TwoDotsBelow ‫پیشپاره‬ FARSI YEH
BehMedi, TwoDotsBelow ‫میانپاره‬
YehIsol, TailEnd ‫تکپاره‬ ARABIC LETTER
U+06CD
YehFina, TailEnd ‫تهپاره‬ YEH WITH TAIL
۱۳۹۱ ‫تیرماه‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ 27

28. »‫دنبالههای شکلی برای چند نویسهی حرفیِ نمونه از خانوادهی «کاف‬
‫دنبالهی شکلی انتزاعی‬ ‫گروه‬ ‫قلمها‬ ‫زبانها‬ )‫نام نویسه(ها‬ )‫کد نویسه(ها‬
KafIsol, KafchehAbove ‫تکپاره‬
KafFina, KafchehAbove ‫تهپاره‬ ARABIC LETTER
U+0643
KehInit ‫پیشپاره‬ KAF
KehMedi ‫میانپاره‬
KehIsol ‫تکپاره‬
KehFina ‫تهپاره‬ ARABIC LETTER
U+06A9
KehInit ‫پیشپاره‬ KEHEH
KehMedi ‫میانپاره‬
SwashKafIsol ‫تکپاره‬
SwashKafFina ‫تهپاره‬ ARABIC LETTER
FA, AR U+06A9
SwashKafInit ‫پیشپاره‬ KEHEH
SwashKafMedi ‫میانپاره‬
SwashKafIsol ‫تکپاره‬
SwashKafFina ‫تهپاره‬ ARABIC LETTER
U+06AA
SwashKafInit ‫پیشپاره‬ SWASH KAF
SwashKafMedi ‫میانپاره‬
۱۳۹۱ ‫تیرماه‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ 28

29. ‫دنبالههای شکلی‬
‫0 برای هر کلمه نیز دنبالههای شکلیای تعریف میشود‬
‫0 توالیِ دنبالههای شکلیِ نویسهها کلمه (حرفی و آوانمایی)‬
‫0 رشتههای نویسهای برای یک دنبالهی شکلی‬
‫0 پیدا کردن رشتههای نویسهای به طوری که دنبالهی شکلی آنها برابر با‬
‫ِ‬
‫دنبالهی شکلیِ مطلوب باشد‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫92‬

30. ‫کلمات همشکل و مشابه‬
‫0 کلمات همشکل‬
‫0 با تبدیل رشتهی نویسههای یک کلمه به دنبالههای شکلِ آن، و تبدیل‬
‫دوبارهی دنبالههای شکلی به رشتههای نویسهایِ آنها‬
‫0 کلمات مشابه‬
‫0 با تعریف یک تابع متریک برای دنبالههای شکلی‬
‫0 شکلهای پایه را با یکدیگر مقایسه کرده و شکلهای کمکی را با یکدیگر‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫03‬

31. ‫کاربردهای مدل انتزاعی‬
‫سیب‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫13‬

32. ‫کاربردهای مدل انتزاعی‬
‫0 اطالعات ساختیافته برای همهی نمودهای نویسههای حرفی‬
‫0 جزئیات کافی در مورد زبانها و قلمها‬
‫⇐ میتواند مرجعی کافی برای طراحی فونت باشد‬
‫0 میتوان کلمات همشکل یا مشابه را شناسایی کرد‬
‫0 مسائل امنیتی و استفادهپذیری قابل پیشگیری خواهند بود‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫23‬

33. ‫پایان‬
‫تیرماه ۱۹۳۱‬ ‫مدلِ انتزاعیِ نوشتهنگاری برای خط فارسی‐عربی‬ ‫33‬