2. Sporządził zespół w składzie:
Paweł Karpioski (Towarzystwo Urbanistów Polskich, Miasto dla Ludzi) – szef projektu
Łukasz Medeksza (Towarzystwo Urbanistów Polskich) – redakcja
Mirosław Struś (Dolnośląski Ośrodek Studiów Strategicznych)
Łukasz Wyszkowski (Miasto dla Ludzi)
Przemysław Filar (Towarzystwo Upiększania Miasta Wrocławia)
Robert Dziuba (East-Enlarge Institute Foundation)
Wojciech Kazanecki, ekspert
Małgorzata Giełda, ekspert
2
3. Spis treści
A. Wstęp…………………………………………………………………………………………………………………………… str. 5
A.1. Główny cel naszego opracowania ……………………………………………………………………………… str. 5
A.2. Nazwa, struktura, ideowe inspiracje „Strategii Rozwoju Wsparcia Wałbrzycha” .………. str. 5
B. Diagnoza – cztery analizy Wałbrzycha …………………………………………………………………….…… str. 7
B.1. Czy Wałbrzych jest miastem upadłym? Analiza sektorowa …….………………………………….. str. 7
B.1.1. Zewnętrzne postrzeganie miasta ……………………………………………………………….. str. 7
B.1.2. Gospodarka, rynek pracy, budżet miasta ……………………………………………………. str. 9
B.1.3. Sytuacja polityczna ……………………………………….……………………………………………. str. 17
B.1.4. Administracja, ustrój, przestrzeo ……………………………………………………………….. str. 20
B.1.5. Środowisko, podstawowe uwarunkowania jakości życia ………………………….… str. 23
B.1.6. Robocze podsumowanie: Wałbrzych w kryzysie ………………………………………… str. 25
B.2. Trzy etapy polityzacji miasta ……………………………………………………………………………………… str. 26
B.3. Miasto kreatywne ……………………………………………………………………………………………………… str. 29
B.4. Konteksty przestrzenne …………………………………………………………………………………………….. str. 40
C. Rekomendacje ……………………………………………………………………………………………………………… str. 46
C.1. Instrumenty wsparcia rozwoju ………………………………………………………….…………………….… str. 47
C.1.1. Interesariusze i zaplecze instytucjonalne …………………………………………………… str. 47
C.1.2. WSSE jako ciekawy i trudny case rozwojowy ……………………………………………… str. 49
C.1.3. Strategie i konsultacje ………………………………………………………………………………… str. 50
C.1.4. Narzędzie analizy dokumentów strategicznych ………………………………………….. str. 51
C.1.5. Współpraca z organizacjami pozarządowymi, placemaking ……………………….. str. 59
C.1.6. Polityka gospodarcza ………………………………………………………………………………….. str. 60
C.2. Zintegrowane projekty rozwojowe – propozycje ……………………………………………….………. str. 65
C.2.1. Północne Czechy ………………………………………………………………………………………… str. 65
C.2.2. Zielona kotłownia ……………………………………………………………………………………….. str. 67
C.2.3. Miasto kreatywne ……………………………………………………………………………………….. str. 68
3
4. C.2.4. Woda zamiast węgla ………………………………………………………………………………….. str. 71
C.2.5. Totenburg ………………………………………………………………………………………………….. str. 75
C.3. Inne rekomendacje ……………………………………………………………………………………………………. str. 76
C.3.1. Komunikacja ………………………………………………………………………………………………. str. 76
C.3.2. Ochrona środowiska ………………………………………………………………………………….. str. 77
D. Autorzy i przebieg prac ……………………………………………………………………………………………….. str. 79
4
5. A. Wstęp
A.1. Główny cel naszego opracowania
Wałbrzych znalazł się w momencie trudnym, ale inspirującym.
Cała Polska śledziła skandal związany z kupowaniem głosów podczas wyborów samorządowych w
2010 r. Ta historia tylko wzmocniła negatywny stereotyp Wałbrzycha jako miasta upadłego. Z drugiej
strony – efektem skandalu były powtórzone wybory prezydenckie. Idealna okazja, by sformułowad i
realizowad nową wizję rozwoju miasta.
Sprzyjają temu okoliczności zewnętrzne. Rząd i samorządowe władze Dolnego Śląska pracują właśnie
nad nowymi systemami strategii krajowych i regionalnych. Unia Europejska przyjęła w 2010 r.
strategię Europa 2020 i siedem towarzyszących jej „projektów przewodnich” – dokumenty te
wyznaczają główne cele rozwojowe całej UE na najbliższą dekadę. Pod koniec czerwca 2011 r.
Komisja Europejska przedstawiła propozycję perspektywy finansowej UE na lata 2014-2020. Już
wcześniej zapowiedziała, że ważnym elementem nowego okresu podziału środków unijnych
powinien byd specjalny program rozwoju miast.
Wałbrzych musi usytuowad swoją własną, lokalną politykę rozwojową w tym szerokim, unijnym i
krajowym kontekście. Kooczy się okres obowiązywania dotychczasowej strategii rozwoju miasta. Czas
napisad nową.
Niniejszy tekst nie jest gotowym projektem strategii. To propozycja sposobu myślenia o Wałbrzychu.
Lista pomysłów, które mogą stad się impulsem do twórczej dyskusji o przyszłości tego drugiego pod
względem wielkości miasta na Dolnym Śląsku.
Będziemy dumni, jeżeli uda nam się wywoład taką dyskusję.
A.2. Nazwa, struktura, ideowe inspiracje „Strategii wsparcia rozwoju Wałbrzycha”
W tytule dokumentu najważniejsze jest słowo „wsparcie”. Pośrednio wskazuje ono główny kierunek
naszych poszukiwao – próbujemy zidentyfikowad: a) środowiska, instytucje, osoby; b) koncepcje; c)
procedury użyteczne w kreowaniu nowej wizji rozwoju miasta. Uważamy bowiem, że ważniejszy od
konkretnych pomysłów jest sposób ich wypracowywania. Szanujemy okazjonalne monologi
ekspertów i polityków, ale rekomendujemy uzupełnienie ich stałym dialogiem wszystkich podmiotów
zainteresowanych miastem. To oczywiście nie oznacza, że uchylamy się od formułowania własnych
pomysłów. Przeciwnie – one też są częścią niniejszej strategii.
Nasz tekst ma dwie podstawowe części: diagnozę (B.) oraz rekomendacje (C.).
Diagnoza składa się z czterech analiz obszaru wałbrzyskiego. Pierwsza z nich (B.1.) próbuje
odpowiedzied na pytanie „Czy Wałbrzych jest miastem upadłym?” i składa się z pięciu sub-diagnoz
sektorowych. Druga (B.2.) oparta jest o autorski model trzech etapów polityzacji miasta we
współczesnej Polsce. Trzecia (B.3.) analizuje potencjalne podglebie tzw. miasta kreatywnego, które
chce budowad „gospodarkę opartą na wiedzy”, „społeczeostwo informacyjne” i „klasę kreatywną”.
5
6. Czwarta (B.4.) przygląda się zewnętrznym kontekstom przestrzennym funkcjonowania obszaru
wałbrzyskiego.
Rekomendacje podzieliliśmy na dwie podstawowe grupy. Pierwsza (C.1.) jest trzonem niniejszej
strategii i próbuje wskazad interesariuszy rozwoju wałbrzyskiego, metodę instytucjonalizacji ich
współpracy oraz podstawowe narzędzia działania. Druga (C.2.) bliższa jest modelowi klasycznej
strategii rozwoju i proponuje pięd zintegrowanych projektów rozwojowych, które mógłby realizowad
obszar wałbrzyski.
Gdzie tylko się da, opieramy się o twarde dane oraz informacje i opinie pozyskane podczas rozmów z
ludźmi znającymi realia Wałbrzycha i jego okolic. Czasem musimy formułowad własne hipotezy. W
tekście staramy się zaznaczyd, które koncepcje oparte są na faktach, a które na wstępnych ocenach
zastanej sytuacji.
Ważną inspiracją dla nas jest tzw. nowy paradygmat polityki regionalnej, opisany m.in. w przyjętej w
2010 r. przez polski rząd Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego.1 Z tego źródła czerpiemy zachętę,
by:
a) Rozpatrywad Wałbrzych w kategoriach obszaru funkcjonalnego, a nie administracyjnego.
Szczawno-Zdrój i Jedlina Zdrój są dla nas równie interesujące jak sam Wałbrzych.
b) Szukad przede wszystkim specyficznych problemów i potencjałów miasta (co oczywiście nie
oznacza, że ignorujemy znaczenie procesów globalnych).
c) Podchodzid do zidentyfikowanych wyzwao w sposób zintegrowany. Miasto to system naczyo
połączonych. Każdy z nas jest jednocześnie mieszkaocem, podmiotem na rynku pracy, użytkownikiem
przestrzeni publicznej itd. – tych ról nie da się rozdzielid. Interwencja publiczna w jednej sferze
wpływa na pozostałe. Dlatego diagnoza poszczególnych sektorów owocuje propozycjami projektów,
które nie mają już charakteru sektorowego, ale nazywamy je „zintegrowanymi”, co oznacza, że ich
uruchomienie może wpłynąd jednocześnie na wszystkie analizowane sfery funkcjonowania miasta.
d) Nie ograniczad myślenia o rozwoju tylko do katalogu zadao administracji samorządowej.
Przeciwnie – formułowad cele, wokół których można budowad koalicje wielu zainteresowanych
podmiotów, czyli „interesariuszy” rozwoju.
Takie podejście jest już samo w sobie rekomendacją dla przyszłych władz Wałbrzycha. Daje ono
szansę na lepsze osadzenie nowej strategii miasta w kontekście polityki rozwojowej Dolnego Śląska,
Polski i Unii Europejskiej.
Pisząc naszą strategię napotkaliśmy na pewną barierę. Z jednej strony – piszemy o Wałbrzychu. Z
drugiej strony – rekomendujemy myślenie o całym obszarze funkcjonalnym, a nie tylko o mieście
administracyjnym. Mało tego. Z jednej strony – próbujemy zidentyfikowad problemy
charakterystyczne dla miasta, które próbuje podźwignąd się z kryzysu spowodowanego likwidacją
zagłębia węglowego. Z drugiej strony – dane, do których dotarliśmy dotyczą często nie miasta, a
całego powiatu. Są więc słabą podstawą do analizowania sytuacji w samym Wałbrzychu. Ta dwoistośd
przenika cały nasz tekst. I chod jest to Strategia Wsparcia Rozwoju Wałbrzycha, tak naprawdę
1
http://www.mrr.gov.pl/aktualnosci/rozwoj_regionalny/Documents/KSRR_13_lipca_2010.pdf, str. 14-18.
Wszystkie linki podane w tekście były aktywne 1.08.2011.
6
7. piszemy o obszarze wałbrzyskim, który roboczo utożsamiamy z terenem powiatu wałbrzyskiego.
Dlatego przeważnie używamy terminów „Wałbrzych” i „obszar wałbrzyski” wymiennie. Kwestią
otwartą jest zastosowanie nazwy „Wałbrzyski Obszar Funkcjonalny” w odniesieniu do opisywanego
przez nas terytorium w ewentualnych przyszłych, oficjalnych dokumentach strategicznych.
Słowem-kluczem jest dla nas dywersyfikacja. Uważamy, że im większa różnorodnośd gospodarcza,
społeczna, polityczna, kulturowa – tym lepiej. Jesteśmy też świadomi roli, jaką w życiu społecznym
odgrywa polityka. Nie potępiamy jej. Przeciwnie: uważamy, że oparta o kategorię interesu
politycznośd (rozumiana jako sfera walki o zdobycie i utrzymanie przewagi nad innymi w celu
realizacji swoich zamierzeo) przenika całe życie ludzkie. Politycznośd zinstytucjonalizowana
(potocznie zwana „polityką”) jest zaś jednym z podstawowych kontekstów rozwoju obszarów
miejskich. Prawdziwe myślenie strategiczne musi to uwzględniad. Musimy przy tym podkreślid, że
opowiadamy się za możliwie jak największą transparencją działao politycznych i sfery publicznej.
B. Diagnoza – cztery analizy Wałbrzycha
B.1. Czy Wałbrzych jest miastem upadłym? Analiza sektorowa
B.1.1. Zewnętrzne postrzeganie miasta
Nie mamy wątpliwości, że w tej dziedzinie Wałbrzych przechodzi ostry kryzys – i to od dawna. W
ostatnich miesiącach wzmocniły go skandale wyborcze. Były szeroko opisywane przez media, także te
ogólnokrajowe2.
Najnowszą falę niekorzystnych dla miasta publikacji uruchomił (na początku grudnia 2010 r.) zapis
nagranej z ukrycia rozmowy dwóch lokalnych polityków. Soczyście klnąc omawiali ewentualny
polityczny deal ich ugrupowao. Nagranie i stenogram rozmowy pojawiły się w mediach3.
Później publicznie relacjonowane było śledztwo w sprawie kupowania głosów podczas jesiennych
wyborów na prezydenta miasta. Jego efektem było unieważnienie ich, dymisja dotychczasowego
prezydenta i rozpisanie nowych wyborów.
To właśnie w tym kontekście „Gazeta Wyborcza” opublikowała relację z podróży jednego ze swoich
czołowych wrocławskich dziennikarzy do Wałbrzycha. Autor opisuje miasto w stanie upadku: układy,
oszustwa, biedę. Tekst okraszony jest zdjęciami zrobionymi na Sobięcinie – „najuboższej dzielnicy
Wałbrzycha”. Główną myśl artykułu streszcza taki oto, krótki akapit: „Wałbrzych ze swoimi 120 tys.
mieszkaoców to drugie po Wrocławiu największe miasto Dolnego Śląska. Dzieli je zaledwie 60 km, ale
to dwie różne planety. Wrocław piękny, sławny, demokratyczny. Wałbrzych przygnębiony,
zapuszczony, przekręcony”.4
2
Por. informacje na stronie TVN24.pl: http://www.tvn24.pl/12690,1685074,0,1,walbrzych-senator-nie-
zaszkodzil-koledze,wiadomosc.html, http://www.tvn24.pl/0,11133,1704051,,,wygasili-mandat-prezydentowi-
walbrzycha,raport_wiadomosc.html .
3
http://www.tygodnik.walbrzyski.pl/index.php/aktualnoci/590-ludwiczuk-rosiak-o-czym-mowili;
http://wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,35771,8749660,Senator_PO__bedzie_fikal__dostanie_w_ryj__NAGRANIE
_.html .
4
http://wyborcza.pl/1,76842,9053213,Walbrzych__w_dzien_wyplaty_miasto_tanczy.html
7
8. Naszym zdaniem taki artykuł ma spore znaczenie. Jest ono pochodną silnej pozycji „Gazety
Wyborczej” jako medium uważnie czytanego i poważnie traktowanego przez środowiska
opiniotwórcze (np. przez wielu dziennikarzy innych redakcji). Byd może ich poglądy nie muszą byd
uwzględniane w planowaniu działao prorozwojowych w obszarze wałbrzyskim, niemniej tworzą
istotny kontekst światopoglądowy, który może okazad się ważny np. na etapie prób budowy
tożsamości lokalnej i promowania Wałbrzycha jako miasta, w którym wreszcie coś się udało.
W trakcie kampanii przed powtórzonymi wyborami prezydenckimi w sierpniu 2011 r. Wałbrzychem
wstrząsnęła kolejna afera. Okazało się, że z kasy Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego
zniknęło ponad pół miliona złotych.5 Obwiniany o to były prezes spółki publicznie oświadczył, że
pieniądze zostały wyprowadzone, żeby wspomóc kampanie wyborcze dotychczasowego prezydenta
miasta.6 Jakby było mało, pojawiło się kolejne nagranie – tym razem dokumentujące rozmowę tegoż
prezydenta z byłym wiceprezesem innej miejskiej spółki. Szef miasta nakłaniał swojego rozmówcę do
przekazania pieniędzy na kampanię.7
Wizerunek „przygnębionego, zapuszczonego, przekręconego” Wałbrzycha nałożył się na wcześniejszy
sposób patrzenia na to miasto – przez pryzmat biedaszybów i wysokiego bezrobocia. Przykładem jest
inny obszerny tekst z „Gazety Wyborczej”, znamiennie zatytułowany „Dziki Wałbrzych”, z listopada
2010 r. Opisuje kompletną bezradnośd lokalnych władz i organów ścigania wobec biedaszybników
ryjących w prywatnej działce, na której miało stanąd osiedle. „Miasto po cichu pozwalało na to, by
powstawały tam biedaszyby, dzięki temu pozbywało się problemów społecznych, których w
Wałbrzychu nie brak” – podkreślał autor.8
Wspólnym mianownikiem opowieści o biedaszybach i o kupowaniu głosów jest oczywiście bieda. Jak
wynika z przytoczonych publikacji, to właśnie ona stała się głównym składnikiem postrzegania
Wałbrzycha z zewnątrz. Miasto nie ma szczęścia do obecności w mediach. Negatywnym bohaterem
ogólnopolskiej kampanii społecznej przeciwko piratom drogowym był pijany kierowca prowadzący
samochód na wałbrzyskich rejestracjach.9 W listopadzie 2009 r. prasa podawała, że Wałbrzych został
uznany za jedno z trzech najbardziej odpychających polskich miast (obok Bytomia i Rudy Śląskiej).10
Jakby było mało, w połowie czerwca 2011 r. rząd – w atmosferze skandalu – wymienił zarząd
Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. To gospodarcza chluba tej części Dolnego Śląska. Nie
wnikamy w przesłanki decyzji, musimy jednak odnotowad fatalny wizerunkowo oddźwięk tej
zmiany.11 Wywołana nią publiczna awantura trwała w najlepsze jeszcze półtora miesiąca później.
5
http://wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,35771,9968839,Gdzie_sie_podzialo_pol_miliona_z_walbrzyskiego_MPK_.
html .
6
http://www.gazetawroclawska.pl/fakty24/433295,zarzecki-pieniadze-poszly-na-kampanie,id,t.html .
7
http://www.30minut.pl/UserFiles/file/365.pdf, str. 4.
8
http://wyborcza.pl/1,76842,8599114,Dziki_Walbrzych.html .
9
http://walbrzychfakty.pl/2011/04/27/piles-nie-jedz-na-walbrzyskich-blachach/ .
10
Tak wynika z raportu międzynarodowej agencji Young@Rubicam. Por.
http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,7253954,Bytom__Walbrzych__Ruda_Slaska___najbardziej_
odpychajace.html .
11
Np. pod koniec lipca 2011 r. burmistrz Dzierżoniowa Marek Piorun publicznie zastanawiał się, czy zmiany w
WSSE nie odstraszą pewnego „bardzo poważnego inwestora”, który rozważał ulokowanie swojego zakładu w
strefie. „Negocjacje, które rozpoczął zarząd ubiegłej kadencji są szacowane na prawie miliard złotych. Nikt nie
umie dziś powiedzied, jaki będzie teraz ich los” – alarmował burmistrz Piorun w portalu „Tygodnika
8
9. Do stereotypu Wałbrzycha jako „miasta upadłego” odwołał się jeden z kandydatów na prezydenta
miasta – notabene związany z politycznym establishmentem Wrocławia – podczas jesiennej kampanii
w 2010 r. Opublikowana przez niego „Wałbrzyska Kronika Filmowa” przekonuje, że miasto
przeżywało lata świetności za PRL, a upadło za sprawą upartyjnionych elit już za III RP. Autorzy klipu
zastosowali podobny chwyt jak „Gazeta Wyborcza” w jednym z cytowanych wyżej tekstów –
Wałbrzych został porównany z innymi miastami Dolnego Śląska, które radzą sobie lepiej. W tym
wypadku – z Bolesławcem i Lubinem.12
W styczniu 2011 r. przeciwko oczernianiu miasta przez duże media zaprotestowała w liście otwartym
redakcja „Tygodnika Wałbrzyskiego”.13 Skutek był żaden. Cytowany tekst „Wyborczej” o
„przygnębionym, zapuszczonym, przekręconym” Wałbrzychu ukazał się w lutym.
Trzeba pamiętad, że poprzednie władze Wałbrzycha zdawały sobie sprawę z fatalnego wizerunku
miasta. Zmienid go miały działania proponowane w „Strategii promocji Wałbrzycha na lata 2008-
2013”, napisanej na zlecenie lokalnych władz przez agencję PR-owską z Wrocławia.14 Niestety już w
2010 r. jedna z gazet alarmowała, że z ambitnych zamierzeo niewiele wyszło.15
Także w sporządzonym w 2011 r. wewnętrznym raporcie urzędu miasta na temat stanu realizacji
strategii rozwoju Wałbrzycha czytamy, że „istnieją zadania, które jeszcze nie zostały wdrożone lub
wymagają zintensyfikowania działao, co ma miejsce w przypadku zadania związanego z wizerunkiem
miasta”.16
B.1.2. Gospodarka, rynek pracy, budżet miasta
Niestety Wałbrzych boryka się z kryzysem gospodarczym, i to długotrwałym. Co gorsza, dominujący w
mieście kierunek rozwoju ekonomicznego jest ryzykowny i grozi kolejnym tąpnięciem. Przejawem
kryzysu jest też słaby budżet samorządowy Wałbrzycha i mało ambitna polityka inwestycyjna
lokalnych władz. Pytanie: czy obecny kryzys jest związany z sytuacją ekonomiczną na świecie, czy jest
efektem decyzji sprzed dwóch dekad o likwidacji głównej gałęzi przemysłu w regionie?
Wałbrzych jest drugim pod względem liczby mieszkaoców miastem na Dolnym Śląsku17. Swój
dynamiczny rozwój od początku XX wieku zawdzięczał górnictwu węgla kamiennego. Ten dobry okres
trwał do początku lat 90. Wówczas Wałbrzych miał ponad 140 tys. mieszkaoców18. Decyzja o
likwidacji zagłębia węglowego spowodowała koniecznośd całkowitej zmiany sposobu funkcjonowania
miasta w każdym obszarze, w tym również gospodarczym.
Wałbrzyskiego”, http://tw-24.pl/index.php/component/content/article/16-top-story/4880-piorun-o-zmianach-
w-wabrzyskiej-strefie .
12
http://www.youtube.com/watch?v=Gf3tzBXiGMI&feature=related . Szczególnie krzywdzące dla Wałbrzycha
jest porównanie z Lubinem. Wszak miasto to zawdzięcza swoją prosperity wciąż wydobywanej i drogiej miedzi,
zaś Wałbrzych od kilkunastu lat nie może wydobywad węgla kamiennego, z którego żył w czasach PRL.
13
http://www.naszesudety.pl/?p=artykulyShow&iArtykul=8173 .
14
http://bip.um-walbrzych.dolnyslask.pl/plik.php?id=367 . Warto dodad, że strategia ta zawiera wiele celnych
spostrzeżeo i propozycji.
15
http://www.gazetawroclawska.pl/fakty24/314380,walbrzych-zla-promocja-miasta-kosztuje-tysiace,id,t.html .
16
„Projekt raportu z realizacji ‘Strategii Zrównoważonego Rozwoju Miasta Wałbrzycha do 2013’ za rok 2010”,
dokument w posiadaniu autorów niniejszego tekstu, str. 43.
17
Dane GUS – Rocznik demograficzny 2010
18
Dane GUS – liczba mieszkaoców na koniec 1991 roku.
9
10. Wałbrzych odbudowuje swój potencjał gospodarczy, ale wciąż nie osiągnął poziomu z czasów
funkcjonowania przemysłu węgla kamiennego. Zapewne najefektywniejszym z działao, które miały na
celu zmniejszenie negatywnych skutków likwidacji zagłębia było utworzenie Wałbrzyskiej Specjalnej
Strefy Ekonomicznej (WSSE).
a) Analiza porównawcza. Wałbrzych a Gorzów Wielkopolski i Zielona Góra
Obecnie Wałbrzych liczy około 120 tys. mieszkaoców, jest na 32. miejscu w Polsce pod względem
liczby ludności – pomiędzy Gorzowem Wielkopolskim a Zieloną Górą. Aby ocenid jego obecny
potencjał porównaliśmy go właśnie z tymi dwoma miastami.
Z miasta typowo przemysłowego Wałbrzych stał się miastem o charakterze przemysłowo–handlowo–
usługowym, a wraz z przyległymi miejscowościami uzdrowiskowymi – również miastem o rodzącej się
funkcji turystycznej. Największymi firmami są te ulokowane w WSSE: m.in. Toyota Motor
Manufacturing Poland Sp. z o. o., zakłady koncernu Faurecia, Cersanit Polska. Poza strefą
największymi firmami są Ronal Polska Sp. z o.o., Wałbrzyskie Zakłady Koksownicze Victoria S.A. oraz
łącznie podmioty działające w centrum handlowym Victoria. Na liście 500 największych firm w
Polsce19 Wałbrzych ma trzech przedstawicieli, natomiast Gorzów Wielkopolski jednego, a Zielona
Góra żadnego.
Wiodące sektory gospodarki w Wałbrzychu to motoryzacja, przemysł ceramiczny oraz handel. W
mieście i tuż za jego granicą (w Szczawnie-Zdroju) funkcjonują przedstawicielstwa wszystkich
największych sieci handlowych oraz banków. Skrócona analiza danych statystycznych dla regionu
wałbrzyskiego, gorzowskiego i zielonogórskiego z Rocznika Statystycznego Województw na rok 2010
wskazuje, że Wałbrzych to miasto najszybciej starzejące się, o przewadze budownictwa i przemysłu w
gospodarce. Wałbrzyskie charakteryzuje się wciąż najwyższą wśród analizowanych regionów stopą
bezrobocia: 18,2 proc. na koniec maja 201120 (bezrobocie w samym Wałbrzychu spadło z 17,3 proc. w
2003 r. do 9,8 proc. w 2009 r.)21. Ale też ma – co jest dośd zaskakujące – najwyższe średnie
wynagrodzenie: 2872,7 PLN.
W Wałbrzychu stosunkowo dobrze rozwinięta jest sied szkół średnich, natomiast przeciętnie – szkół
wyższych.
Wśród porównywanych miast ma on największą wartośd produkcji sprzedanej, co przekłada się na
drugie miejsce dla wartości produkcji sprzedanej na mieszkaoca. Najsłabiej wypada w porównaniu
wartości inwestycji w przedsiębiorstwach.
Wałbrzych ma porównywalną liczbę podmiotów gospodarczych (największa liczba bezwzględnie
przekładająca się na drugie miejsce w odniesieniu do liczby podmiotów na 10 tys. mieszkaoców). Ma
też zdecydowanie więcej zarejestrowanych podmiotów posiadających osobowośd prawną – zarówno
bezwzględnie, jak i w przeliczeniu na 10 tys. mieszkaoców. Natomiast osób fizycznych prowadzących
działalnośd na 10 tys. mieszkaoców jest najmniej, mimo największej liczby podmiotów
zarejestrowanych w tym regionie.
19
Ranking tygodnika Polityka za rok 2010
20
Liczba bezrobotnych zarejestrowanych oraz stopa bezrobocia według województw, podregionów i powiatów
dane GUS ze strony DWUP.
21
Za Bankiem Danych Lokalnych GUS.
10
11. Dane z 2008 r. wskazują, że produkt krajowy brutto w Wałbrzychu był zdecydowanie najniższy.
Również dochody budżetowe – nawet po wyłączeniu danych powiatowych (wszak Wałbrzych jako
miasto nie jest powiatem, o czym piszemy w dalszej części tekstu) – dla Gorzowa Wielkopolskiego i
Zielonej Góry stawiają Wałbrzych na ostatnim miejscu w porównywanej grupie. Mimo większej liczby
podmiotów gospodarczych Wałbrzych uzyskuje zdecydowanie niższe dochody z tytułu podatków PIT i
CIT.
Powyższa analiza wskazuje, że Wałbrzych – ze względu na najniższy produkt krajowy brutto oraz
najniższe wśród porównywanych miast dochody budżetowe – boryka się z kryzysem gospodarczym.
Tezę tę potwierdza również najwyższe wśród porównywanych miast bezrobocie. Analizując
dynamicznie powyższe dane jasnym jest, że obecny kryzys gospodarczy ma niewiele wspólnego z
kryzysem światowym i wciąż jest pokłosiem decyzji sprzed dwóch dekad. Wielkośd PKB oraz
wysokośd budżetu miasta nie jest niska ze względu na spadek w ostatnich latach – wręcz przeciwnie,
wielkości te są z roku na rok wyższe, ale wciąż odbiegają od wielkości w porównywalnych ze względu
na liczbę mieszkaoców miastach, które wcale nie są uważane za wyróżniające się ekonomicznie.
Działania restrukturyzacyjne – na podstawie analizy danych statystycznych – można uznad za
niewystarczające.
b) Analiza wewnętrznej sytuacji gospodarczej
Podstawowe dane:
1. Podmioty gospodarcze
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Podmioty gospodarki narodowej 20 396 20 328 20 513 20 551 20 667 19 687 20 404
Sektor publiczny ogółem 2 360 2 515 2 556 2 595 1 798 1 845 1 884
Sektor publiczny - Spółki prawa 41 40 41 41 40 38 37
handlowego
Sektor prywatny ogółem 18 036 17 813 17 957 17 956 18 869 17 842 18 520
0-9 19 991 19 658 19 603 19 786 19 814 19 920 18 926
10-49 584 599 586 588 599 619 638
50-249 122 112 115 115 116 108 102
250-999 24 25 22 22 20 16 17
1000 i więcej 3 2 2 2 2 4 4
Nowo zarejestrowane podmioty 1 014 1 355 1 346 1 190 1 303 1 542 1 711
Wyrejestrowane podmioty 1 376 1 558 1 178 1 185 1 180 2 533 1 012
Podmioty wpisane do rejestru 1 101 1 092 1 096 1 117 1 129 1 143 1 097
REGON na 10 tyś mieszkaoców
Źródło BDL
11
12. Uwaga: odrębnej analizy wymagają skokowe zmiany w liczbie podmiotów publicznych i prywatnych
w latach 2007-2008.
2. Instytucje otoczenia biznesu
- Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna „Invest-Park”
- Dolnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego, instytucja zarządzająca Dolnośląskim Parkiem
Technologicznym „T-Park”
- Fundusz „Mikro”
- Fundusz Regionu Wałbrzyskiego
- Cech Rzemiosł Różnych i Małej Przedsiębiorczości
- Działania podejmowane w Strefie Aktywności Gospodarczej Obszaru Poniatowa (SAGOP)
3. Wnioski
- Liczba podmiotów gospodarczych w Wałbrzychu począwszy od 2004 r. utrzymuje się na zbliżonym
poziomie. Świadczy to o stagnacji gospodarczej miasta.
- Brakuje dużych przedsiębiorstw mogących pełnid funkcję lokomotyw rozwoju.
- Nie ma dużych przedsiębiorstw, których centrala zlokalizowana byłaby w Wałbrzychu. Wokół takich
zakładów można byłoby budowad sieci powiązao gospodarczych.
- Wyniki badao prowadzone w innych regionach wskazują na dużą biernośd przedsiębiorców, brak
wzajemnego zaufania (niski kapitał społeczny) oraz nieumiejętnośd budowy wyżej zorganizowanych
struktur. Prawdopodobnie podobny wniosek można odnieśd do Wałbrzycha.
- Wygląda na to, że Wałbrzych ma stosunkowo dobrze rozwinięte instytucje otoczenia biznesu. (Ich
funkcjonowanie powinno byd przedmiotem dalszych analiz).
- Wysoka stopa bezrobocia nie jest ewentualnym atutem w przyciąganiu inwestorów, gdyż nie wiąże
się z niskim poziomem zarobków. Bezrobocie ma charakter strukturalny. Osoby długotrwale
bezrobotne stają się dysfunkcyjne i faktycznie nie stanowią konkurencji dla osób zatrudnionych. W
rezultacie mamy do czynienia z paradoksem polegającym na tym, że pomimo wysokiego bezrobocia
pracodawcy zmuszeni są do płacenia stosunkowo wysokiego wynagrodzenia, a tym samym nie chcą
inwestowad poza WSSE.
c) Niebezpieczeostwo nowej monokultury gospodarczej
Kłopoty Wałbrzycha wyniknęły z braku właściwej dywersyfikacji gospodarki. Gałęzie, na których
opierało się całe funkcjonowanie miasta i które zapewniały dostatek, okazały się całkowicie
nieefektywne ekonomicznie. Głównym remedium miało byd utworzenie strefy ekonomicznej. Jej
podstawowym zadaniem było przyciągnięcie inwestorów, którzy stworzą nowe miejsca pracy.
12
13. Spółka „Invest-Park” zarządza strefą bardzo dobrze. Oceniana jest jako jedna z najlepszych stref w
Polsce, a nawet w Europie.22 W rozporządzeniu ministra gospodarki z 31 sierpnia 2009 r. w sprawie
ustalenia planu rozwoju WSSE czytamy: „Misją strefy jest wspieranie rozwoju gospodarczego i
społecznego regionów południowo-zachodniej Polski zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,
poprzez wdrażanie rozwiązao stymulujących optymalne wykorzystanie uwarunkowao
ekonomicznych, dostępnych zasobów ludzkich oraz infrastruktury…”. Jednocześnie rozporządzenie
wskazuje, by „z uwagi na tworzenie się w rejonie Dolnego Śląska klastrów: motoryzacyjnego i AGD,
*pozyskiwad+ inwestorów reprezentujących przemysł motoryzacyjny, elektroniczny i artykułów
gospodarstwa domowego, a także inwestorów z branży tworzyw sztucznych. Na terenach
dużych miast będą preferowane inwestycje innowacyjne, badawczo-rozwojowe i tworzenie
centrów nowoczesnych usług. Zgodnie z Koncepcją dla województwa dolnośląskiego "kryterium
sektorów priorytetowych" poszerza się o produkcję części i akcesoriów dla przemysłu oraz branżę
elektrotechniczną”.
Innymi słowy, priorytetem nie jest już sama walka z bezrobociem za wszelką cenę. Akcent zostaje
przesunięty na budowę gospodarki opartej na innowacjach i nowoczesnych usługach – także w
Wałbrzychu.
Jednak na liście inwestorów umieszczonych na stronach internetowych WSSE „Invest-Park”23 w
podstrefie wałbrzyskiej widnieje 16 firm, z czego 10 powiązanych jest z przemysłem motoryzacyjnym.
Kolejne dwa pozwolenia jeszcze nieuwzględnione na liście – dla firm Mando Corporation i Ronal – to
również duże inwestycje w branży motoryzacyjnej. Analizując dane ze względu na wielkośd
inwestycji, a nie liczbę firm reprezentujących daną branżę, z firmami motoryzacyjnymi konkurowad
może wyłącznie Cersanit. Niewątpliwy sukces WSSE w odniesieniu do innych stref nie może
przesłaniad faktu, że Wałbrzych znów bazuje na jednej wiodącej gałęzi przemysłu, która również
boryka się z kryzysem na świecie.
d) Analiza budżetu miasta Wałbrzycha
Ostatnie cztery lata to czas dekoniunktury w gospodarce światowej, która wywołała recesję w wielu
krajach Unii Europejskiej i spadek wzrostu PKB o ok. 2-3 proc. w Polsce. Sytuacja ta miała oczywisty
wpływ na finanse samorządów, które w omawianym okresie zanotowały ograniczenie wzrostu
dochodów, a w niektórych przypadkach ich spadek w porównaniu do lat 2007-2008. Dekoniunktura
miała zapewne także wpływ na kształt budżetu Wałbrzycha. Mimo to suma bilansująca (dochody i
wydatki powiększone o kredyty i wynikające z nich zobowiązania) stale rośnie: 330 mln zł (2008), 351
mln zł (2009), 391 mln zł (2010), ponad 407 mln zł (2011).
Rosną też wydatki. W 2008 r.: 319 mln zł (budżet po zmianach), 2009: 344 mln zł (budżet po
zmianach), 2010: 384 mln zł (budżet po zmianach), prognoza na 2011 przewiduje 378 mln zł, jednak
stałe niedoszacowanie wydatków w uchwałach budżetowych w kolejnych latach każe przypuszczad,
że w bieżącym roku osiągną one poziom pomiędzy 390 mln, a 400 mln zł.
22
Por. Magdalena Stawicka, Lidia Żurawowicz, Marek Wróblewski, „Analiza aktywności dolnośląskich
podmiotów gospodarczych. Wyznaczanie głównych trendów. Impulsy patentowe. Studia przypadków”,
Wrocław 2010,
http://www.dawg.pl/public/uploads/userfiles/file/Analizy/Analiza_aktyw_doln_pod_gosp_zesp_2.pdf, str. 31.
23
http://www.invest-park.com.pl/userfiles/strona_gl/lista_inwestorow.pdf .
13
14. Dochody budżetowe kształtują się następująco: 277 mln zł (2007), 315 mln zł (2008), 329 mln zł
(2009), 347 mln zł (2010). Na 2011 r. uchwała budżetowa przewiduje 354 mln zł. Skumulowany
deficyt z lat 2008–2011 będzie wynosił ok. 80 mln zł, z tego ponad 24 mln zł zostało zapisanych w
uchwale na 2011 r. Łączna kwota udzielonych poręczeo to 217 mln zł, co stanowi ponad 57 proc.
planowanych wydatków w 2011 r.
Zarówno dochody, jak i wydatki Wałbrzycha zbliżają się do granicy 400 mln zł, co może świadczyd o
pewnej stabilizacji sytuacji budżetowej oraz tendencji do umiarkowanego rozwoju gospodarczego.
Dobrym sygnałem jest utrzymanie poziomu wzrostu dochodów własnych. Jednak biorąc pod uwagę
problemy gospodarcze, z jakimi od prawie 20 lat boryka się miasto, jest to wzrost niewystarczający i
wskazujący na wciąż zbyt słabą kondycję finansową mieszkaoców oraz przedsiębiorstw prowadzących
działalnośd w Wałbrzychu. Trzeba podkreślid, że zauważalna stabilizacja budżetu przy wciąż zbyt
niskich poziomach dochodów własnych (można je traktowad jako swego rodzaju wskaźnik potencjału
ekonomicznego gminy) oraz słabej działalności inwestycyjnej gminy (o czym niżej) może się szybko
przerodzid w trwałą stagnację, z jaką mieliśmy do czynienia jeszcze dziesięd lat temu.
Dochody
Jak już wspomnieliśmy, w latach 2007-2011 wzrosły z 277 mln zł do 354 mln zł.
Budżet Wałbrzycha – tak jak budżet każdej gminy w Polsce – składa się z trzech części: dochody
własne, subwencja ogólna oraz dotacja celowa. Dwie ostatnie pozycje stanowią ponad 30 proc.
dochodów, ale są w zasadzie całkowicie niezależne od polityki finansowej i rozwojowej gminy,
dlatego nie będziemy ich omawiad. Zostaną one przedstawione jedynie jako odniesienie do
dochodów własnych.
Tabela poniżej zawiera zestawienie dochodów ogółem do dochodów własnych oraz subwencji i
dotacji w latach 2007–2011, w milionach złotych.
2007 2008 2009 2010 2011
(prognoza)
dochody 277.5 315.5 329.5 347.5 354.2
dochody wł. 187.6 220.3 230.6 245.0 260.4
subwencja 44. 7 49.8 53.8 54.3 53.4
dotacja cel. 45.1 45.4 45.2 48.2 40.4
Zauważalny jest wzrost dochodów własnych o ok. 39 proc. (ponad 70 mln zł), przy wzroście
dochodów budżetu wynoszącym prawie 77 mln zł. Największy wzrost dochodów Wałbrzych
zanotował pomiędzy 2007 a 2008 rokiem, co nie jest zaskoczeniem, jako że był to koniec okresu silnej
koniunktury w gospodarce światowej (wzrost pomiędzy 2007 a 2008 r. wynosi 34 mln zł, zaś w latach
2008-2011 – 40 mln zł).
14
15. W poniższej tabeli przedstawione są najważniejsze składowe wpływające na poziom dochodów
własnych w budżecie gminy w latach 2008–2011, w milionach złotych.
2008 2009 2010 2011
61 67,9 62,1 65,9
udział w PIT
3,9 3,9 5 5,6
udział w CIT
podatek od czynności 3,7 3,7 3,25 4,7
cyw. prawnych
podatki i opłaty lokalne 45,1 46,1 49,8 56,6
wpływy z czynszów 43,9 43 44 43,7
sprzedaż majątku 15,3 15,9 15 12,4
wpływy ze sprzedaży 13,9 14 12,5 12,5
biletów kom. zbiorowej
środki europejskie 10,7 7,1 26,5 31,8
Zauważalny wzrost w podatkach PIT o 8 proc. wynika zapewne ze zwiększenia udziału gminy w
podatkach od osób fizycznych (wynosił on w omawianym okresie pomiędzy 5 a 7 proc.) oraz w
pewnym stopniu ze wzrostu zamożności wałbrzyszan. Dobrym prognostykiem rozwoju koniunktury w
gospodarce miasta jest zwiększenie wpływów z podatku od czynności cywilnoprawnych – zależy on
bezpośrednio od liczby transakcji w gospodarce, więc jego wzrost może byd zapowiedzią ożywienia
gospodarczego.
Wzrost wpływów z podatków i opłat lokalnych byłby bardzo pozytywnym zjawiskiem, gdyby nie fakt,
że wynika on w dużym stopniu ze zwiększenia opłat od środków transportu oraz podniesienia
podatku od nieruchomości. Biorąc pod uwagę ciężką sytuację bytową wielu mieszkaoców
Wałbrzycha, a także słabą kondycję podmiotów gospodarczych – przy równoczesnym
niewystarczającym poziomie atrakcyjności inwestycyjnej – każde podniesienie kosztów życia oraz
kosztów prowadzenia biznesu należy traktowad jako działanie o bardzo negatywnym wpływie na
rozwój miasta.
Niepokojącym zjawiskiem jest spadek wpływów ze sprzedaży biletów komunikacji zbiorowej aż o 10
proc. (z poziomu 13,9 mln zł w 2008 r. do 12,5 mln zł w 2011 r.). Trudno wskazywad na przyczyny.
15
16. Jednak kwestia ta wymaga rozważenia w ramach polityki komunikacji i transportu w gminie. Warto
odwrócid tę tendencję. Jest ona niekorzystna z punktu widzenia budżetu, bo wywołuje potrzebę
większych transferów z kasy miejskiej do lokalnego publicznego przedsiębiorstwa komunikacyjnego.
Jest też przejawem negatywnych zjawisk – np. rosnącej liczby osób jeżdżących „na gapę”, czy trwale
rezygnujących z komunikacji zbiorowej na rzecz transportu indywidualnego.
Nie dziwi natomiast niewielki i utrzymujący się na poziomie ok. 15 mln zł (poza prognozą na 2011 r.,
która jest jeszcze niższa) wynik sprzedaży majątku. Można go interpretowad jako efekt kilku przyczyn:
a) wciąż niskiej atrakcyjności inwestycyjnej Wałbrzycha; b) niewystarczającej promocji oferty gminy;
c) bliskości WSSE, która jest konkurencją dla terenów aktywności gospodarczej przeznaczonych na
sprzedaż przez samorząd Wałbrzycha; d) niewielkiej liczby takich terenów.
Wzrost dochodów własnych w ostatnich latach jest w dużej mierze wynikiem większej skuteczności w
pozyskiwaniu środków europejskich: z poziomu 10,7 mln zł w 2008 r. do 26,5 mln zł i 31,8 mln zł w –
odpowiednio – latach 2010 i 2011. Jakkolwiek poziom ponad 30 mln zł, jakie zamierza pozyskad
Wałbrzych można uznad za satysfakcjonujący, to trzeba zauważyd, że w latach ubiegłych (w
szczególności do 2009 r.) samorząd miejski nie był skuteczny w pozyskiwaniu pieniędzy unijnych. A
przecież w trudnej sytuacji gospodarczej miasta (gdy trudno o środki wewnętrzne) to właśnie te
środki są najlepszym źródłem finansowania działalności gminy – zarówno bieżącej, jak i inwestycyjnej.
Sprawne pozyskiwanie i wydawanie funduszy pomocowych UE, w sytuacji kiedy brakuje innych
czynników wzrostu, jest kluczem do trwałego pobudzenia gospodarczego.
Struktura wydatków i deficyt
Dobrze zaplanowany, zrównoważony i proinwestycyjny budżet (czyli taki, w którym przynajmniej 20-
25 proc. wydatków to inwestycje) jest źródłem wzrostu gospodarczego gminy i podnoszenia jakości
życia jej mieszkaoców. Jest też narzędziem zwiększającym jej atrakcyjnośd w oczach potencjalnych
inwestorów oraz poszerzającym bazę podatkową, co z kolei jest istotne z uwagi na przyszłe dochody
miasta. W czasie dekoniunktury dobry budżet miasta jest również ważnym, a czasem jedynym
impulsem rozwojowym.
Niestety w latach 2008-2011 tylko raz, w uchwale budżetowej na 2011 r., plan wydatków
majątkowych zbliżył się w Wałbrzychu do poziomu 20 proc. ogółu wydatków budżetowych, osiągając
pułap 19,4 proc. Tabela poniżej zawiera rozkład wydatków bieżących i majątkowych na tle ogólnego
wzrostu wydatków budżetowych zaplanowanych w uchwałach Rady Miejskiej Wałbrzycha w latach
2008–2011, w milionach złotych.
2008 2009 2010 2011
wydatki ogółem 307.7 325.9 365.4 378.6
wydatki bieżące 269.1 297.1 309.4 305.2
wydatki majątkowe 38.6 28.8 56.0 73.4
16
17. Wyraźna jest dysproporcja w dochodach bieżących oraz majątkowych, szczególnie w 2009 r., kiedy
inwestycje stanowiły zaledwie niecałe 9 proc. wszystkich wydatków w budżecie gminy. Dodajmy, że
absolutnym minimum jest poziom 15 proc. – i to w warunkach dobrej koniunktury.
Kolejna tabela pokazuje poszczególne składowe wydatków budżetowych wg działów w latach 2008–
2011, w milionach złotych.
2008 2009 2010 2011
Transport i łącznośd 43, 3 65,5 83,4 54,4
Obsługa długu 11,0 12,5 12,4 19,8
Gospodarka mieszkaniowa 51,7 57,6 61,9 55,4
Oświata i wychowanie 72,8 70,0 71,5 79,8
Administracja publiczna 23, 4 26,4 25,6 26,0
Bezpieczeostwo 3,3 3,2 4,0 3,3
Pomoc społeczna 66,6 60,7 63,8 59,2
Gospodarka komunalna 16,9 20,0 23,1 21,6
Uznanie zasadności poszczególnych wydatków wykracza poza ramy analizy budżetu, dlatego
omówimy tylko niektóre segmenty – np. poziom obsługi długu publicznego czy wzrost nakładów na
administrację publiczną.
Ponieważ poziom wydatków na obsługę długu jest bezpośrednio związany z wysokością zaciągniętych
kredytów, pożyczek i udzielonych poręczeo, jego wzrost jest niezawodnie oznaką wzrostu zadłużenia
(np. zaciągania nowych zobowiązao lub wzrostu poziomu oprocentowania) i powinien byd bacznie
kontrolowany. W przypadku Wałbrzycha mamy do czynienia z systematycznym wzrostem
wspomnianych wydatków 11 mln zł (2008) do 19,8 mln zł (2011), a więc o prawie 90 proc.
Pomiędzy 2008 a 2009 rokiem mamy do czynienia z niepokojącym, ok. 15-procentowym wzrostem
wydatków na administrację publiczną. Każde zwiększenie wydatków w tym dziale, jeżeli nie wiążą się
one z większą efektywnością pozyskiwania środków zewnętrznych, należy traktowad jako
niewskazane.
Jak już wspomnieliśmy, łączna kwota udzielonych poręczeo to 217 mln zł, co stanowi ponad 57 proc.
planowanych wydatków w 2011 r. Deficyt w poszczególnych latach wynosił odpowiednio: 2,7 mln zł
(2008), 14,7 mln zł (2009), 36,9 mln zł (2010), 24,4 mln zł (2011). Skumulowany deficyt wynosi 78,7
mln zł.
B.1.3. Sytuacja polityczna
Na pierwszy rzut oka w Wałbrzychu nie ma kryzysu politycznego. W powtórzonych wyborach na
prezydenta miasta wystartowało czterech wyrazistych kandydatów, których poparły czołowe
17
18. ugrupowania – zarówno lokalne, jak i krajowe. Wszelkie sygnały o nieprawidłowościach były badane
przez upoważnione do tego organy. Kampanii towarzyszyła zainicjowana przez Fundację Rozwoju
Demokracji Lokalnej akcja „Zielona Wstążeczka”, namawiająca wałbrzyszan do udziału w wyborach i
uczciwego głosowania.
Jednak głębsza analiza sytuacji w Wałbrzychu każe nam postawid tezę, że miasto to pogrążone jest w
politycznym kryzysie. Jego dwa główne składniki to: a) słaba pozycja samorządu miejskiego i
nadmierne systemowe rozproszenie kompetencji pomiędzy różne jednostki samorządu
terytorialnego; b) rozdrobnienie lokalnej sceny politycznej, które samo w sobie nie jest zjawiskiem
złym, ale staje się sporym problemem na obszarze próbującym podźwignąd się z kryzysu społecznego
i gospodarczego.
Ad. a) W 1945 r. Polska przejęła od Niemców niezniszczony działaniami wojennymi Wałbrzych z
rozbudowaną infrastrukturą przemysłową. W okresie komunizmu miasto nie było modernizowane –
władze postawiły przede wszystkim na intensywną eksploatację złóż węgla i jego dalszą przeróbkę. W
celu zwiększenia wydobycia zatrudniały licznych robotników z terenu całej Polski, kusząc ich dobrymi
zarobkami i mieszkaniami. Tak powstały dwa największe blokowiska: Piaskowa Góra, a później
Podzamcze. Wałbrzych rozrósł się z miasta około czterdziestotysięcznego do liczącego 140 tys.
mieszkaoców zlepku niezależnych wcześniej miejscowości. W wyniku reformy administracyjnej z
1975 r. stał się miastem wojewódzkim.
De facto najważniejszymi osobami w socjalistycznym Wałbrzychu byli dyrektorzy kopalni. To oni
dawali pracę, mieszkania, zapewniali inwestycje, a nawet kulturę, sport i służbę zdrowia. Miasto było
uzależnione od decyzji zapadających na szczeblu ministerialnym. Wałbrzyszanie nie mieli bodźców, by
uczyd się kreatywności i zaradności.
Dlatego tak wielką tragedią była likwidacja przemysłu węglowego w latach 90. Wywołała nie tylko
kryzys społeczno-gospodarczy, ale też wpędziła miasto w kłopoty polityczne. Władze samorządowe
musiały nagle zająd miejsce dyrektorów kopalni w roli prawdziwych gospodarzy. Jednocześnie w
wyniku przemian administracyjnych i rozgrywek międzypartyjnych Wałbrzych stracił status miasta
wojewódzkiego, a następnie przestał byd miastem na prawach powiatu (jako jedyne miasto
prezydenckie na Dolnym Śląsku). To oznacza, że samorząd miejski, który i tak nigdy nie miał takich
instrumentów działania jak dyrektorzy kopalni, został dodatkowo osłabiony decyzjami, które
zapadały w Warszawie. Starania władz miasta o odzyskanie statusu powiatu nie przyniosły dotąd
rezultatu.
W efekcie, Wałbrzych jest zarządzany równolegle przez dwie niezależne od siebie instytucje –
samorząd miejski i starostwo powiatowe. W dodatku nie stanowi logicznej całości administracyjno-
przestrzennej: nie dośd, że jest dośd luźnym zlepkiem kilku dawnych miejscowości, to np. jego
faktyczne centrum rozrywkowo-rekreacyjne znajduje się w Szczawnie-Zdroju, czyli w innej gminie.
Ad. b) Wałbrzyszanie wybierają prezydentów wskazanych przez największe partie. Do 2002 r. przez
SLD, a w latach 2002-2011 – przez PO (która przez większośd czasu rządziła w koalicji z PiS).
Jednocześnie nie wykształciła się żadna duża lokalna siła polityczna. Jedyna licząca się miejscowa
formacja – Wałbrzyska Wspólnota Samorządowa/WWS – bywa co najwyżej koalicjantem większych
ugrupowao.
18
19. Dominującej pozycji nie ma także żadna z dużych partii. W wyborach do rady miejskiej w 2010 r. PO
zdobyła 27,5 proc. głosów, WWS – 23 proc., SLD – 17,8 proc., PiS – 13,2 proc., a komitet Patryka
Wilda (czyli ugrupowanie Rafała Dutkiewicza) – 10,2 proc.24 Wyniki wyborów do rady powiatu
wałbrzyskiego nie były znacząco odmienne: PO – 34,3 proc., WWS – 23,5 proc., SLD – 21,4 proc., PiS –
15,4 proc., PSL – 4,7 proc.25 Co więcej, dośd często zdarza się, że pojedynczy politycy przechodzą z
jednego obozu do drugiego.
Przejawem rozdrobnienia sceny politycznej są też naszym zdaniem skandale związane z kupowaniem
głosów (do takich chwytów nie ucieka się ktoś, kto jest pewien zwycięstwa lub porażki; robi tak ktoś,
kto czuje, że może wygrad, jeśli trochę „pomoże szczęściu”).
Ugrupowania polityczne w Wałbrzychu są więc skazane na ciągłe negocjacje i tworzenie płynnych
układów obejmujących jednocześnie samorządy miejski i powiatowy oraz do budowania sobie baz
wyborczych we wszelkich możliwych segmentach elektoratu, włączając środowiska patologiczne. Za
największą polityczną porażkę prezydenta, który rządził miastem ponad osiem lat (od 2002 do 2011
r.) uznajemy faktyczne utrwalenie tego niedobrego status quo. W interesie prezydenta, który
zostanie wybrany w sierpniu 2011 r. leży: a) wzmocnienie pozycji samorządu miejskiego względem
powiatu, ugrupowao politycznych i władz krajowych; b) integracja i wzmocnienie lokalnego
establishmentu politycznego oraz budowa nowego zaplecza elektoralnego, które uniezależni ów
establishment od głosów środowisk patologicznych.
Wielopodmiotowa scena polityczna i balans władzy nie są oczywiście zjawiskiem złym. Jednak stają
się barierą rozwoju w realiach miasta, które próbuje wyjśd z kryzysu. Przyszła strategia rozwoju
Wałbrzycha (podobnie jak rekomendowana przez nas w dalszej części tekstu przyszła strategia dla
całego obszaru wałbrzyskiego) musi mied mocnego wykonawcę. Może byd nim jeden z pięciu
podmiotów: 1. Prezydent miasta (wzmocniony przez oddanie Wałbrzychowi powiatowości); 2. Powiat
(w tym wariancie zachowujący status quo, czyli także powiatowośd grodzką); 3. Jakiś nowy podmiot
integrujący samorządy obszaru wałbrzyskiego; 4. Marszałek województwa; 5. Rząd. Najbardziej
oczywiste jest rozwiązanie pierwsze, ponieważ w sposób naturalny wynika ono z systemu
samorządowego Polski.
Decyzję w tej sprawie podejmie rząd. Tylko on może oddad Wałbrzychowi powiatowośd. Czy odda?
Tego nie wiemy.26 W naszym przekonaniu zachowanie opisanego powyżej status quo w Wałbrzychu
może byd na rękę głównym graczom politycznym, którzy dzięki temu utrzymują wpływ na miasto.
Wzmocnienie prezydenta, a w konsekwencji jego możliwe usamodzielnienie się (wedle modelu
znanego chodby z Wrocławia) może nie byd na rękę dużym partiom. Z drugiej strony – uważamy, że
rządowi nie opłaca się długotrwałe utrzymywanie wałbrzyskiego status quo, bo grozi ono
koniecznością przejęcia odpowiedzialności za to miasto przez władze centralne, w imię zasady
subsydiarności (narzędziem mogłaby byd specustawa dla Wałbrzycha lub grupy miast zagrożonych
upadkiem).
Także prezydent Wałbrzycha wybrany w sierpniu 2011 r. musi sprecyzowad swoją politykę wobec
realiów ustrojowych miasta. Po pierwsze – musi jasno określid, czy chce przywrócenia statusu
24
http://wybory2010.pkw.gov.pl/geo/pl/020000/022109.html#tabs-3 .
25
http://wybory2010.pkw.gov.pl/geo/pl/020000/022100.html#tabs-3 .
26
Według deklaracji prezydenta miasta złożonej w drugiej połowie sierpnia 2011 r., jest duża szansa, że
Wałbrzych odzyska powiatowośd od 1.01.2012. Por. http://www.walbrzych24.com/wiadomosci/35/5074 .
19
20. powiatowości, czy też woli zachowad administracyjne status quo, ale zamierza działad np. w formule
porozumienia różnych samorządów i środowisk na rzecz rozwoju obszaru wałbrzyskiego (oba
rozwiązania są dobre i nie wykluczają się wzajemnie). Po drugie – musi sprecyzowad, w jaki sposób
zamierza zabiegad o odzyskanie powiatowości i/lub współpracę z innymi podmiotami. W tym
wypadku do rozważenia jest znana chodby z Wrocławia metoda mobilizowania mieszkaoców poprzez
media: jej celem jest zbudowanie mocnego poparcia dla jakiejś dużej inicjatywy (może nią byd np.
odzyskanie powiatowości) – i zaszachowanie nim sił rządzących krajem, które mogą przestraszyd się
utraty elektoratu w Wałbrzychu podczas wyborów krajowych. Taka populistyczna akcja może jednak
nie sprawdzid się w rozdrobnionym politycznie i słabym społecznie Wałbrzychu.
Wniosek: najrozsądniejszą polityką władz tego miasta będzie mozolne budowanie partnerstw i
porozumieo. (Konkretną rekomendację w tej dziedzinie formułujemy w par. C.1.1.).
B.1.4. Administracja, ustrój, przestrzeo
Ta dziedzina życia publicznego nie jest sama w sobie pogrążona w kryzysie. W naszym przekonaniu
stanowi jednak istotny kontekst kryzysów opisywanych w innych podrozdziałach tej części tekstu.
Specyficznymi problemami obszaru wałbrzyskiego są: 1. Rozdrobnienie przestrzenne i
administracyjne; 2. „Kolonialne” uzależnienie od rządu w Warszawie.
Ad. 1) Rozdrobnienie przejawia się nie tylko wspomnianym powyżej rozbiciem zarządzania
Wałbrzychem pomiędzy samorząd gminny i powiatowy, ale też nielogicznym podziałem obszaru
funkcjonalnego pomiędzy różne gminy. Dla wielu wałbrzyszan rolę starówki pełni deptak w
Szczawnie-Zdroju, natomiast wałbrzyski rynek sprawia wrażenie martwego, zwłaszcza w porównaniu
np. z rynkiem wrocławskim – nie tylko brakuje mu atrakcyjnych pubów i restauracji, ale i ratusza,
który stoi w pobliżu, acz przy innym placu. Administracyjny Wałbrzych jest zlepkiem osiedli
poprzedzielanych terenami kopalnianymi, wzgórzami, a nawet lasami. Z kolei funkcjonalna całośd
uzdrowiskowa znajduje się w dwóch gminach, które nie sąsiadują ze sobą – Szczawnie-Zdroju i
Jedlinie Zdroju.
Sztandarowym projektem przestrzennym Wałbrzycha jest Trakt Księżnej Daisy, który ma prowadzid
od Zamku Książ, poprzez Szczawno-Zdrój, Aqua Zdrój, Starą Kopalnię do zrewitalizowanego
Śródmieścia i Galerii Victoria.27 Na pierwszy rzut oka, jest to koncepcja „wałbrzycho-centryczna”.
Wydaje się byd próbą integracji samego miasta centralnego. Trzeba jednak zauważyd, że Trakt
uwzględnia Szczawno Zdrój.28 Dla odmiany, na samym Wałbrzychu koncentruje się lansowana przez
lokalną opozycję koncepcja Traktu Wałbrzyskiego, oparta o linię kolejową, dworce i obiekty
poprzemysłowe.29
Uważamy te pomysły za interesujące, jednak naszym zdaniem warto rozważyd inne podobne „trakty”
oraz funkcjonalne powiązania na poziomie sublokalnym, ponad granicami gmin. Pytania: czy
rewitalizacja Śródmieścia i utworzenie Starej Kopalni nie są konkurencją dla Szczawna-Zdroju? A
może Szczawno tworzy funkcjonalną całośd z pobliskimi blokowiskami wałbrzyskimi – i nie ma sensu
jej sztucznie rozbijad w imię spójności terytorialnej Wałbrzycha (warto odnotowad położenie galerii
27
http://www.um.walbrzych.pl/strony/do_druku/aktualnosci/2010/07/035.php .
28
Por. http://www.gazetawroclawska.pl/stronaglowna/164197,walbrzych-przegrywa-daisy,id,t.html .
29
http://www.traktwalbrzyski.pl/stacje.html .
20
21. handlowych na terenie Szczawna, tuż przy wałbrzyskich osiedlach)? Czy sensowny byłby
uzdrowiskowy trakt Szczawno-Zdrój – Stary Zdrój – Jedlina Zdrój? Efektem takich rozważao może byd
model przestrzenny, w którym myślenie w kategoriach traktu, zamkniętego w granicach miasta
centralnego, zajmuje wizja archipelagu mikroobszarów i pasm funkcjonalnych, które przecinają
granice między gminami.
Oczywiście, takie rozważania mają sens tylko w sytuacji, gdy zainteresowane gminy blisko ze sobą
współpracują. Są przykłady takiej kooperacji: 1. Jedenaście gmin obszaru, w tym Wałbrzych, tworzy
Wałbrzyski Związek Wodociągów i Kanalizacji30; 2. Mieroszów, Czarny Bór, Stare Bogaczowice i
Boguszów-Gorce są udziałowcami spółki Sanikom, która buduje nowoczesne składowisko odpadów w
Lubawce (piszemy o nim w części poświęconej kontekstom przestrzennym rozwoju obszaru
wałbrzyskiego); 3. W 2009 r. na zlecenie Dolnośląskiej Organizacji Turystycznej powstała „Strategia
rozwoju turystyki w gminach: Wałbrzych, Świebodzice, Boguszów-Gorce, Szczawno-Zdrój, Jedlina-
Zdrój, Mieroszów, Walim, Głuszyca oraz w Powiecie Wałbrzyskim na tle Subregionu Turystycznego
‘Góry Wałbrzyskie’”31; 4. W 2010 r. Szczawno-Zdrój powierzyło Wałbrzychowi zadania z zakresu
lokalnego transportu zbiorowego32; 5. Wałbrzych i Jedlina Zdrój mają wspólną gminną komisję
urbanistyczno-architektoniczną, a urbanista miejski Wałbrzycha jest jednocześnie szefem podobnej
komisji w Boguszowie-Gorcach33; 6. W 2011 r. powiat wałbrzyski stworzył portal Ziemiawalbrzyska.pl,
by promowad ofertę turystyczną gmin z tego obszaru34; 7. Wałbrzych realizuje lub koordynuje
inwestycje drogowe z Walimiem i Szczawnem, współpracował też z sąsiednimi gminami przy
wytyczaniu trasy Via Regia.35
Z drugiej strony, trzeba brad pod uwagę rozbieżności interesów, a nawet konflikty pomiędzy
samorządami omawianego obszaru. Wałbrzych i Szczawno-Zdrój spierają się o układ dróg na
pograniczu obu gmin. Mieroszów jest zainteresowany rozbudową miejscowej kopalni melafiru, która
zagraża znanemu schronisku „Andrzejówka” – jednemu z najważniejszych elementów infrastruktury
turystycznej Wałbrzycha.36
Inna rzecz, że rozdrobnienie przestrzenne samego Wałbrzycha można potraktowad jako szansę
rozwojową. Ułatwia ono realizację wizji miasta policentrycznego oraz budowę tożsamości na
poziomie sublokalnym.
Instrumentem służącym sformułowaniu i wdrożeniu takiej wizji może byd nowe studium
uwarunkowao i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta. Będzie musiało powstad, bo
rada miejska uznała w styczniu 2011 r. dotychczasowe studium za nieaktualne (acz w tej samej
30
Por. http://wzwik.walbrzych.sisco.info/ i
http://wzwik.walbrzych.sisco.info/zalaczniki/1294/Statut_WZWiK.doc .
31
http://turystyka.dolnyslask.pl/pliki/Strategia_03_03_2009_ogolna.pdf . Z informacji uzyskanych przez nas w
Urzędzie Miasta Wałbrzycha wynika, że strategia ta jest uwzględniana przez lokalne władze w planowaniu i
realizowaniu inwestycji w infrastrukturę turystyczną. Przykładami takich inwestycji są Aqua Zdrój, projekt
„Wałbrzych Miasto MTB”, urządzenia dla osób niepełnosprawnych w Zamku Książ i w Starej Kopalni itp.
32
http://bip.um-walbrzych.dolnyslask.pl/plik.php?id=3126 .
33
Por. http://bip2.alfatv.pl/pliki/alfa/archiwum.bip.boguszow-gorce.pl/bip.boguszow-
gorce.pl/pliki/File/ZarzadzeniaBM/Zarzadzenie_Nr_720.pdf .
34
http://ziemiawalbrzyska.pl/czytaj/1-lipca-ruszyl-portal-ziemia-walbrzyska,286.html .
35
Informacja z Urzędu Miasta Wałbrzycha.
36
Informacje uzyskane podczas rozmów z urzędnikami z obszaru wałbrzyskiego.
21
22. uchwale radni wstrzymali prace nad nową wersją dokumentu „do czasu wejścia w życie ustawy o
zmianie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz niektórych innych ustaw”).37
Obecnie „jedynie częśd powierzchni” Wałbrzycha objęta jest miejscowymi planami
zagospodarowania przestrzennego – czytamy w analizie załączonej do uchwały.38 Jak duża jest ta
częśd? Taka liczba nie zostaje podana wprost. Z naszych informacji wynika, że to ok. kilkanaście
procent miasta39. W 2006 r. „jedynie 9,28 proc. powierzchni gminy” miało miejscowe plany.40 Analiza
z 2010 r. nadmienia, iż „intensywne prace planistyczne rozpoczęte po wygaśnięciu planu ogólnego
(począwszy od 2003 roku) nie mogły przynieśd znaczącego zwiększenia obszaru objętego planami
miejscowymi z uwagi na koniecznośd aktualizacji starszych dokumentów”. Autorzy dokumentu
dodają, że z powodu wciąż zmieniających się przepisów (zwłaszcza dotyczących ochrony przyrody,
zabytków oraz wspierania rozwoju i usług sieci telekomunikacyjnych) proces sporządzania planów
„jest bardziej pracochłonny, a przez to kosztowniejszy”. W rezultacie, „nie jest możliwe szybkie
zwiększenie ilości obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego”. Z drugiej
strony, „niemal połowa powierzchni miasta z uwagi na niekorzystną rzeźbę terenu i pokrycie lasami
nie nadaje się do zainwestowania, co sprawia, że tereny te nie wymagają pilnych prac
planistycznych”.41
Ad. 2) Byd może znacznie większym problemem niż rozdrobnienie przestrzenne i administracyjne jest
de facto kolonialny status obszaru wałbrzyskiego. To rząd w Warszawie, a nie samorząd
jakiegokolwiek szczebla podejmuje najważniejsze decyzje dotyczące Wałbrzycha i okolic. To paostwo
zdecydowało o: 1. Zaprzestaniu wydobycia węgla; 2. Utworzeniu WSSE; 3. Odebraniu Wałbrzychowi
powiatowości. To w rękach paostwa są decyzje o: 1. Zmianie władz WSSE; 2. Prywatyzacji
przedsiębiorstw kluczowych dla obszaru wałbrzyskiego – Uzdrowiska Szczawno-Jedlina i koksowni
Victoria. Stawiamy śmiałą tezę, że Wałbrzych traktowany jest przez rząd jak kolonia. Byd może to jest
największa przeszkoda w rozwoju miasta.
Co ciekawe, niedawno pojawiły się identyczne interpretacje pozycji Szczecina: „… uderzające jest
kolonizacyjne wręcz podejście do WZP *Województwa Zachodniopomorskiego – red.] kolejno
wszystkich, poczynając od 1945 r., władz centralnych Rzeczpospolitej” – pisze Marek Dutkowski w
jednej z ekspertyz sporządzonych na potrzeby prac nad Strategią dla Polski Zachodniej. –
„Charakteryzuje je z jednej strony intensywna eksploatacja zastanych i istniejących zasobów i
walorów bez dbałości o ich odtwarzanie i utrzymanie i wzmacnianie, a z drugiej strony nieznajomośd,
protekcjonalnośd, lekceważenie oraz tolerowanie i podtrzymywanie dystansu od reszty kraju”.42 O
słabym poczuciu tożsamości mieszkaoców Szczecina – zwłaszcza w zestawieniu z Wrocławiem i
Krakowem – pisał znany współczesny badacz miast Paweł Kubicki („… wszyscy respondenci w trakcie
wywiadów jak mantrę powtarzali, że Szczecin to miasto z wielkimi możliwościami i ogromnym
37
http://bip.um-walbrzych.dolnyslask.pl/dokument.php?iddok=5967&str=28 .
38
„Analiza zmian w zagospodarowaniu przestrzennym miasta Wałbrzycha”, Wałbrzych 2010, http://bip.um-
walbrzych.dolnyslask.pl/plik.php?id=3244, str. 23.
39
Nieoficjalna informacja pozyskana w trakcie rozmów z urzędnikami.
40
„Analiza zmian w zagospodarowaniu przestrzennym miasta Wałbrzycha”, Wałbrzych 2006, str. 22. Dokument
w posiadaniu autorów strategii.
41
„Analiza…”, Wałbrzych 2010, op.cit., str. 23.
42
Marek Dutkowski, „Województwo Zachodniopomorskie. Raport regionalny 2011”, Szczecin 2011, dokument
w posiadaniu autorów niniejszego tekstu.
22
23. niewykorzystanym potencjałem”).43 Trudno nie odnieśd wrażenia, że podobne opinie mogłyby byd
sformułowane w odniesieniu do Wałbrzycha.
Taka sytuacja jest oczywiście dużym wyzwaniem dla wałbrzyskich polityków działających na szczeblu
krajowym – zwłaszcza dla parlamentarzystów. To oni są naturalnymi ambasadorami swojego obszaru
przy „centrali” w Warszawie.
B.1.5. Środowisko, podstawowe uwarunkowania jakości życia
Niestety Wałbrzych wciąż boryka się z poważnymi problemami ekologicznymi.
Miejscowy przemysł silnie wpłynął na środowisko naturalne. W latach 80. Wałbrzych miał niedobrą
renomę najbardziej zanieczyszczonego i zdegradowanego ekologicznie miasta w Polsce.44 Od lat 90.
XX w. sytuacja ekologiczna zaczęła się poprawiad, głównie za sprawą upadku kopalni i wałbrzyskich
koksowni.45 Jednak do dziś poważnymi problemami są: zanieczyszczenie powietrza, nieuregulowana
gospodarka odpadami i słaba gospodarka wodna.
Zanieczyszczenie powietrza
Wałbrzych jest miastem położonym w dolinach, co sprzyja powstawaniu smogu. W Programie
ochrony powietrza dla województwa dolnośląskiego powiat wałbrzyski opisany został w osobnym
rozdziale jako jedna z dziesięciu stref, „dla których wystąpiły ponadnormatywne stężenia
przynajmniej jednej z normowanych substancji”. W tym wypadku chodzi o benzo(a)piren oraz pył
PM10.46
Obie substancje są groźne dla zdrowia. Sytuacja jest coraz gorsza. „W 2009 roku poziom stężenia
średniorocznego benzo(a)pirenu przekroczył normę o 1254%!!!” – podkreśla cytowany dokument. –
„Wyraźnie widad tendencję wzrostową w analizowanych latach *2007-2009 – red.], co wskazuje na
stale pogarszającą się jakośd powietrza na terenie powiatu”.47
Przyczynami przekroczeo są przede wszystkim niska emisja (głównie piece węglowe), emisja liniowa
(drogi: spaliny i pył) oraz punktowa (przemysł). Zaktualizowany w 2010 r. program ochrony
środowiska w Wałbrzychu informuje, że „system ciepłowniczy nie pokrywa nawet 50 proc. potrzeb
cieplnych miasta. Ciepło dostarczane jest głównie do tych rejonów, gdzie koncentruje się zabudowa
wielorodzinna i budynki użyteczności publicznej, w północnych dzielnicach miasta” (osiedla Piaskowa
Góra i Podzamcze). Pozostałe budynki mieszkalne przeważnie „korzystają z niskosprawnych palenisk
węglowych opalanych najczęściej niesortymentowym węglem”.48
43
Paweł Kubicki, „Nowi mieszczanie w nowej Polsce”, Warszawa 2011, http://www.instytutobywatelski.pl/wp-
content/uploads/2011/05/Ksie%CC%A8ga_mieszcz.pdf, str. 54.
44
Por. http://www.powiat-walbrzyski.info/miejscowosc/Walbrzych,36 .
45
Por. tamże.
46
„Program ochrony powietrza dla województwa dolnośląskiego. Powiat wałbrzyski”,
http://bip.umwd.dolnyslask.pl/plik.php?id=11540, str. F/4.
47
Tamże, str. F/8.
48
„Aktualizacja ‘Programu ochrony środowiska dla miasta Wałbrzych na lata 2010-2014 z perspektywą do roku
2018”, Wałbrzych 2010,
http://um.walbrzych.pl/strony/do_druku/nasze_miasto/ochrona_srodowiska/aktualizacja_ochrony_srodowisk
a.pdf, str. 23.
23
24. Ważnym źródłem pyłu oraz spalin z pojazdów są wałbrzyskie drogi. Aby przeciwdziaład
zanieczyszczeniom gazowym powietrza, miasto zakupiło 33 nowoczesne autobusy, zasilane
niskoemisyjnym gazem ziemnym.49 Emisja punktowa (przemysł) w Wałbrzychu to przede wszystkim
Zakłady Koksownicze Victoria. W ramach planów inwestycyjnych zakład zamierza wprowadzid nowe,
niskoemisyjne technologie koksowania węgla.50 Rolą władz miasta i powiatu jest dopilnowanie tych
zamierzeo.
Gospodarka odpadami
Po wejściu do Unii Europejskiej Polska zobowiązała się do dużych zmian w gospodarowaniu
odpadami – zarówno przemysłowymi, jak i komunalnymi. Oznacza to ich selektywną zbiórkę,
segregowanie i odzyskiwanie w postaci materii (surowce wtórne) lub energii (ciepło ze spalarni
odpadów, prąd z gazu wysypiskowego). Polska nie sprostała wszystkim wymaganiom w tej dziedzinie,
co skutkowad może karami finansowymi ze strony UE. Kary zapewne zostaną podzielone pomiędzy
gminy, w stosunku właściwym do niewykonania obowiązków odpadowych. Dlatego tak ważna staje
się sprawna gospodarka odpadami w Wałbrzychu.
Podstawowe problemy Wałbrzycha w gospodarce odpadami:
a) Brak rzetelnych danych. Na ten problem zwracają uwagę autorzy zaktualizowanego Planu
gospodarki odpadami dla miasta.51 Opierają się więc na wojewódzkiej bazie danych z tej dziedziny.
Niestety, system ewidencji wytwarzanych odpadów nie działa skutecznie, przez co baza ta jest mocno
niedoszacowania. Nie ma informacji o strukturze wytwarzanych odpadów, co bardzo utrudnia
planowanie działao i przede wszystkim ich finansowanie.
b) Niewielka efektywnośd selektywnej zbiórki odpadów opakowaniowych (zaledwie 0,34 proc.) oraz
całkowity brak zbiórki odpadów biodegradowalnych w mieście.52 Oznacza to niski poziom odzysku
odpadów, a w efekcie kary finansowe.
c) Składowisko odpadów komunalnych przy ul. Beethovena. Jest już w dużym stopniu wypełnione.
Istnieje teoretyczna możliwośd podwyższenia go i eksploatowania przez kolejne cztery lata. Jest też
wariant umieszczenia przy nim Centrum Utylizacji i Odzysku Odpadów. Jednak położenie składowiska
w ścisłym centrum miasta (2 km od Rynku) przemawia za jak najszybszym zamknięciem i rekultywacją
obiektu.
d) Symbolem destrukcji środowiska naturalnego w Wałbrzychu jest oczywiście składowisko Mo-Bruk.
Trafiają tam odpady toksyczne. Przeciwko Mo-Brukowi protestują mieszkaocy, sprawa była
wielokrotnie opisywana w mediach, także ogólnopolskich. Powody do optymizmu daje podjęta pod
49
„Projekt raportu z realizacji ‘Strategii Zrównoważonego Rozwoju Miasta Wałbrzycha do 2013’ za rok 2010”,
dokument w posiadaniu autorów niniejszego tekstu, str. 5.
50
Por. „Program ochrony powietrza…”, op. cit., str. F/10.
51
„Plan Gospodarki Odpadami dla Miasta Wałbrzycha. Aktualizacja na lata 2009 – 2012 z perspektywą do roku
2015”,
http://um.walbrzych.pl/strony/do_druku/nasze_miasto/ochrona_srodowiska/plan_gospodarki_odpadami/plan
_gospodarki_odpadami.pdf, str. 38-40.
52
Tamże, str. 58.
24
25. koniec maja 2011 r. przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska decyzja o wszczęciu
procedury, której celem jest wstrzymanie eksploatacji składowiska.53
Gospodarka wodna
Wałbrzych ma relatywnie dobrej jakości ujęcia wody pitnej i jest niemal w całości objęty siecią
wodociągów. Woda „pobierana jest z ujęd wody podziemnej (…) oraz zbiorników powierzchniowych.
Ponadto w dzielnicach nie objętych systemem wodociągów woda pobierana jest ze studni. System
wodociągowy gminy oparty jest na ujęciach głębinowych i powierzchniowych zlokalizowanych w
głównej mierze poza terenami Miasta Wałbrzych. Jedynym ujęciem w granicach administracyjnych
miasta jest ujęcie Rusinowa”.54 Woda dla Wałbrzycha pochodzi głównie z ujęd w Marciszowie, w
powiecie kamiennogórskim.55
Niestety, stan infrastruktury przesyłowej jest nie najlepszy, stąd częste awarie i straty wody sięgające
nawet 50 proc.56 Oznacza to, że woda jest droga, czasem jej brakuje, a jej jakośd bywa różna. Koszt
remontu lub wymiany sieci wodociągowej w mieście będzie znaczący.
Kolejnym problemem jest zanieczyszczenie niektórych ujęd – m.in. bakteriami grupy coli i nadmierną
zawartością metali (żelazem, manganem, itp.).57 Zanieczyszczone są również wody powierzchniowe i
podziemne na terenie Wałbrzycha – to m.in. efekt eksploatacji węgla i działalności przemysłu.58
Kanalizacja deszczowa w mieście jest przestarzała, mało skuteczna i zanieczyszcza środowisko.
Również w tym przypadku koszt modernizacji istniejącego systemu będzie znaczny.
B.1.6. Robocze podsumowanie: Wałbrzych w kryzysie
Przystępując do pracy nad niniejszym tekstem zastanawialiśmy się, czy Wałbrzych jest miastem
upadłym. Nasza analiza wskazuje, że – na szczęście – nie można postawid aż tak radykalnej tezy. A
jednak miasto przechodzi ewidentne kryzysy. I to jednocześnie w kilku dziedzinach:
- Jest fatalnie postrzegane na zewnątrz – właśnie jako miasto upadłe.
- Boryka się z długotrwałym kryzysem gospodarczym. W dodatku grozi mu kolejne tąpnięcie, bo
niebezpiecznie rozwija się w stronę nowej monokultury – dawną rolę przemysłu węglowego
przejmuje przemysł motoryzacyjny, który jest również podatny na wahania rynkowe. Ponadto trudno
wskazad, jaka będzie przyszłośd inwestycji w WSSE. Na ile okażą się one trwałe, gdy strefy
ekonomiczne stracą możliwośd oferowania ogromnych ulg inwestorom?
- O stagnacji gospodarczej świadczy m.in. budżet miasta. Lokalne władze pozyskują zdecydowanie za
mało środków zewnętrznych i przeznaczają zdecydowanie za mało pieniędzy na inwestycje.
53
http://walbrzych.naszemiasto.pl/artykul/931265,walbrzych-mo-bruk-zniknie,id,t.html .
54
Aktualizacja ‘Programu ochrony środowiska dla miasta Wałbrzych na lata 2010-2014 z perspektywą do roku
2018’”, Wałbrzych 2010,
http://www.um.walbrzych.pl/strony/do_druku/nasze_miasto/ochrona_srodowiska/aktualizacja_ochrony_srod
owiska.pdf, str. 28.
55
Szczegółowy wykaz ujęd: tamże, str. 29.
56
Tamże, str. 30.
57
Badania z 2010 r., tamże, str. 100-102.
58
Tamże, str. 94-104.
25
26. - Prezydent Wałbrzycha ma słabą pozycję. W dodatku musi dzielid się władzą nad miastem ze starostą
powiatu ziemskiego.
- Lokalna scena polityczna jest rozdrobniona i podzielona. To nie jest samo w sobie złe, ale hamuje
wychodzenie z sytuacji kryzysowej. Poszczególne ugrupowania są skazane na ciągłe negocjacje i
tworzenie płynnych układów oraz budowania sobie baz wyborczych w różnych segmentach
elektoratu, w tym także w środowiskach patologicznych.
- Obszar wałbrzyski jest rozdrobniony przestrzennie i administracyjne. Granice gmin są nielogiczne,
nie pokrywają się z granicami obszarów funkcjonalnych.
- Wałbrzych z otoczeniem jest de facto kolonią Warszawy. Jest więc w dużym stopniu uzależniony od
decyzji rządu.
- Powietrze jest zanieczyszczone. Śmieci składowane są na wysypisku leżącym niemal w centrum
miasta. Zanieczyszczone są także niektóre ujęcia wody. Sied wodociągowa jest w takim stanie, że
wytraca połowę transportowanej wody.
B.2. Trzy etapy polityzacji miasta
Poniższa koncepcja powstała pierwotnie jako próba uporządkowania podstawowych zjawisk i
poglądów z zakresu polityczności polskich miast po 1989 r.59 W efekcie narodził się schemat
teoretyczny, który wydaje nam się użyteczny jako narzędzie badania ich kondycji społeczno-
politycznej.
Podział zjawisk na „fazy” jest umowny. Wszystkie z nich mogą występowad po kolei, albo równolegle
– kwestia następstwa zdarzeo jest drugorzędna. Acz faktem jest, że zjawiska z fazy pierwszej zaczęły
byd widoczne najwcześniej, a z trzeciej – najpóźniej.
Faza 1: Polska terytorialna/samorządowa vs. Polska resortowa
To pogląd lansowany przez prof. Jerzego Regulskiego. Kolejne reformy samorządowe miały byd
systemowym demontażem scentralizowanego systemu Polski resortowej charakterystycznego dla
PRL. Wedle tej koncepcji, w ówczesnych realiach obywatele byli przede wszystkim „pracownikami”,
zaś obecnie są przede wszystkim „mieszkaocami”.
„Ustroje totalitarne opierają się z reguły na organizacji scentralizowanej według resortów
gospodarczych. Paostwa demokratyczne preferują decentralizację i organizację terytorialną, gdyż
ludzie mają zbliżone potrzeby niezależnie od zawodu czy miejsca pracy”. – przekonuje Regulski –
„Wszyscy chcą dobrych szkół, sprawnej służby zdrowia, dobrych dróg i zapewnionego
bezpieczeostwa. A te potrzeby może najlepiej zaspokoid władza samorządowa, łącząca ludzi według
miejsc zamieszkania”.60
59
Łukasz Medeksza, „The city as an actor, arena and topic of political conflicts in modern Poland”, maszynopis
przedstawiony podczas konferencji “Central European Dictionary of Political Concepts” zorganizowanej przez
“Res Publikę Nową” w Bratysławie, w czerwcu 2011 r.
60
Jerzy Regulski, „Reformowanie paostwa. Moje doświadczenia”, Szczecin 2007, str. 38.
26
27. Spór Polski samorządowej z resortową trwa do dziś – i żadna ze stron nie jest górą.61 Najnowszymi
przejawami konfliktu są: niedawna kłótnia prezydentów miast z ministrem finansów oraz
permanentne napięcie pomiędzy establishmentami miejskimi a dużymi partiami politycznymi (które
są kadrową podporą Polski resortowej). Polsce samorządowej w sposób oczywisty sprzyja globalne
zjawisko wzrostu znaczenia metropolii.62 Pozycja miast jest coraz mocniejsza w polskiej polityce także
dlatego, że od 2002 r. ich prezydenci wybierani są bezpośrednio (dzięki czemu mogą uniezależniad się
od partii), a budżety miejskie rosną.
Tę zwiększającą się rolę miast dostrzegają zarówno dokumenty unijne (np. V Raport Kohezyjny z 2010
r. postuluje przygotowanie „ambitnego programu rozwoju miast” dla Unii Europejskiej, „w którym w
sposób przejrzysty wskazane zostałyby środki finansowe przeznaczone na zagadnienia miejskie, i
który wyznaczyłby większą rolę władzom miejskim w projektowaniu i wdrażaniu strategii rozwoju
obszarów miejskich”63), jak i krajowe (od raportu Polska 2030, poprzez projekt Koncepcji
Przestrzennego Zagospodarowania Kraju aż po Krajową Strategię Rozwoju Regionalnego).64
W tej fazie miasto – w swoich granicach administracyjnych (a więc „miasto instytucjonalne”) – staje
się podmiotem politycznym.
Faza 2: Konflikt wewnątrz miast o paradygmat ich rozwoju
Decentralizacja Polski oznacza de facto centralizację władzy wewnątrz gmin. To jeden z powodów
kontestowania obecnego porządku samorządowego przez coraz głośniejsze oddolne organizacje
obywatelskie, które w czerwcu 2011 r. podjęły współpracę pod szyldem Kongresu Ruchów
Miejskich65 (inne sporne tematy to m.in. model rozwoju gospodarczego i ochrona środowiska). Ruchy
te odwołują się do zasady zrównoważonego rozwoju i domagają się dalszej decentralizacji ustrojowej
– tym razem w obrębie miast. Takim postulatom sprzyjają strategiczne dokumenty UE, np. Strategia
Zrównoważonego Rozwoju, czy liczne dokumenty poświęcone rozwojowi miast, na czele z Kartą
Lipską.
Na problem nadmiernej centralizacji władzy w miastach zwraca również uwagę Jerzy Regulski.66
W tej fazie wzmocnione ustrojowo miasto – w swoich granicach administracyjnych (a więc wciąż
„miasto instytucjonalne”) – staje się terenem walki politycznej i światopoglądowej, która dotyczy
kierunków jego rozwoju.
61
„Konfrontacja pomiędzy modelem resortowym i terytorialnym stanowi w Polsce jedno z podstawowych pól
konfliktów i oporów przeciw dalszej decentralizacji kraju” – pisze Regulski. Tamże, str. 38.
62
Por. http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/wydarzenia/zbuntowane-metropolie,15279,1 .
63
„Wnioski z piątego sprawozdania w sprawie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej: przyszłośd
polityki spójności”, Bruksela 2010,
http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/official/reports/cohesion5/pdf/conclu_5cr_part1_pl.pdf,
str. 8.
64
Przegląd wątków „miejskich” w tego typu dokumentach można znaleźd w sporządzonym przez Łukasza
Medekszę i Michała Frycza zestawieniu „O usytuowaniu polityki miejskiej w dokumentach strategicznych UE i
krajowych”, w: „Studia nad rozwojem Dolnego Śląska”, nr 1/44/2011,
http://www.umwd.dolnyslask.pl/fileadmin/user_upload/Gospodarka/Studium/STUDIA%20-
%20OSTATECZNA%20WERSJA.pdf, str. 44-59.
65
Por. http://www.my-poznaniacy.org/index.php/kongres-miejski/123-opinie-i-opracowania/658-z-rzeczy-
wielkich-kongres-ruchow-miejskich .
66
Jerzy Regulski, „Szanse i bariery rozwoju samorządności”, Warszawa 2010,
http://www.frdl.org.pl/downloads/Raport_Szansy_i_bariery_rozwoju_jst.pdf, str. 14-15.
27
28. Faza 3: Rozmywanie miast przez procesy globalne
Ta faza ma dwa aspekty: a) metropolizacja (miasto rozrasta się poza swoje granice administracyjne);
b) deterytorializacja (życie ludzi odrywa się od przestrzeni za sprawą m.in. nowych technologii
komunikacyjnych i łatwości przemieszczania się; nawiasem mówiąc, deterytorializacja podważa
proponowany przez prof. Regulskiego paradygmat ustroju samorządowego jako opartego o zasadę
terytorialności i bycie „mieszkaocem” jako podstawowym przejawem życia każdego z nas).
W tej fazie miejsce „miasta instytucjonalnego” zajmuje znacznie rozleglejsze i bardziej złożone
„miasto realne”. Przy czym kierunek zmian może byd taki, że „miasto realne” okaże się pod wieloma
względami „miastem wirtualnym”, a „mieszkaoca” zastąpi „użytkownik”. Efektem takiej zmiany może
byd koniecznośd wprowadzenia całkiem nowego paradygmatu działania władzy samorządowej i
uczestnictwa obywateli w życiu publicznym.
Wałbrzych w modelu trzech faz urbanizacji polityki
Zakładamy, że żadna z opisanych faz nie jest lepsza, ani gorsza. Nie wartościujemy też żadnej ze
skonfliktowanych tendencji w poszczególnych fazach. Tym samym np. podtrzymujemy diagnozę
Jerzego Regulskiego o konflikcie Polski resortowej z samorządową – ale odstępujemy od wsparcia
Polski samorządowej w roli modelu lepszego od Polski resortowej. Naszym zdaniem, w rozwiniętym
mieście mogą współistnied wszystkie opisane tendencje i modele, zaś konflikty między nimi są
stanem normalnym, a nie patologią. Takiemu miastu jak Wałbrzych wręcz przydałaby się
dywersyfikacja modeli rozwojowych i środowisk, które je lansują.
Faza 1: Polska terytorialna/samorządowa vs. Polska resortowa
W czasach PRL Wałbrzych mógł uchodzid za modelowy przykład działania Polski resortowej. Jak już
pisaliśmy wyżej, duża częśd życia mieszkaoców miasta koncentrowała się wokół kopalni. Jednak ta
górnicza resortowośd została zlikwidowana w latach 90. Jej miejsca nie zajęła rozwinięta
samorządowośd.
Mimo likwidacji kopalo, Polska resortowa nadal ma się całkiem nieźle w obszarze wałbrzyskim.
Paostwo kontroluje najważniejsze gałęzie gospodarki – Wałbrzyską Specjalną Strefę Ekonomiczną,
uzdrowisko Szczawno-Jedlina, czy koksownię Victoria. Decyduje o losach wałbrzyskiej powiatowości i
wprowadza rządowego komisarza po dymisji prezydenta miasta.
Z drugiej strony – paostwo zamierza wyzbyd się swojego stanu posiadania. WSSE będzie istnied do
2020 r., a uzdrowisko i koksownia mają byd sprywatyzowane. Jest szansa na oddanie Wałbrzychowi
powiatowości. Miasto ma nowego prezydenta, wybranego w wyborach bezpośrednich, i to w
pierwszej turze. Efekt: Polska resortowa stopniowo słabnie, jej miejsce mogą zająd duże firmy
zewnętrzne. Polska samorządowa ma szansę wzmocnid się, ale nie jest to pewne.
Faza 2: Konflikt wewnątrz miast o paradygmat ich rozwoju
W tę fazę Wałbrzych w ogóle nie wszedł, bo na tym terenie nie działają silne obywatelskie ruchy
oddolne w stylu tych skupionych w Kongresie Ruchów Miejskich. Zamiast ożywczego konfliktu o
paradygmat rozwoju mamy do czynienia z rozbuchaną ilościowo, rozdrobnioną sceną polityczną,
której aktorzy prowadzą ze sobą mało wyrafinowane walki o wpływy.
28
29. Faza 3: Rozmywanie miast przez procesy globalne
Paradoksalnie, ta faza jest silnie obecna w obszarze wałbrzyskim. Jego struktura przestrzenna
przypomina obszary metropolitalne – instytucjonalne miasto centralne jest po prostu jednym z kilku
podmiotów samorządowych, które działają na funkcjonalnie powiązanym terenie. Odpowiednikiem
deterytorializacji może byd zjawisko licznej „wałbrzyskiej diaspory”, czyli ludzi, którzy w latach 90. i w
pierwszej dekadzie XXI w. powyjeżdżali z miasta, traktując je jako miejsce upadłe i nie dające szans
rozwoju.
Rekomendacje
Charakterystyczna dla fazy 3 metropolizacja Wałbrzycha jest atutem i inspiracją dla działao
wzmacniających fazę 1. Planujmy rozwój tego miasta w oparciu o: a) cały obszar, a nie tylko jeden
jego element w postaci miasta centralnego; b) współpracę różnych interesariuszy (w tym paostwo,
partie polityczne i biznes), a nie tylko decyzje władz samorządowych. Zjawisko deterytorializacji może
byd zachętą, by do lokalnej „gry o miasto” próbowad wciągnąd także wspomnianą „wałbrzyską
diasporę”, np. wedle modelu tzw. obywatela plug-in, o którym piszemy w dalszej części tekstu, w
projekcie „Miasto kreatywne”, który w całości można traktowad również jako propozycję
wzmocnienia fazy 2.
B.3. Miasto kreatywne
W unijnych, rządowych i regionalnych dokumentach strategicznych przeważa pogląd, że powinniśmy
budowad tzw. gospodarkę opartą na wiedzy. „Wiedza może stanowid główne źródło naszej
konkurencyjności” – wskazuje rządowy raport Polska 2030, który jest podstawą prac nad
Długookresową Strategią Rozwoju Kraju. Fundamentem takiej gospodarki ma byd rozwój „systemów
edukacji i innowacji”.67
Także przyjęta przez Komisję Europejską w 2010 r. strategia Europa 2020 obsadza „rozwój gospodarki
opartej na wiedzy i innowacji” w roli pierwszego z trzech priorytetów dla Unii Europejskiej na
najbliższą dekadę.68
Zgodnie z tą szkołą myślenia, wiedza jest głównym towarem gospodarki postindustrialnej, której
cechą charakterystyczną jest wypieranie przemysłu przez usługi. „Struktura polskiej gospodarki
podlega przemianom zgodnym z trendem właściwym dla krajów rozwiniętych. Stopniowo coraz
większa częśd PKB jest wytwarzana w usługach, a coraz mniejsza w przemyśle i rolnictwie” –
konstatuje raport Polska 2030.69 I zaleca oparcie polskiej gospodarki o model łączący – z jednej strony
– doświadczenia irlandzkie i azjatyckie („przemysł oferujący wysoko przetworzone produkty ICT, AGD
i motoryzacyjne”) oraz – z drugiej strony – amerykaoskie i skandynawskie (gdzie „technologie
informatyczne służą przede wszystkim podnoszeniu produktywności innych gałęzi gospodarki,
zwłaszcza sektora usługowego”).70
67
Polska 2030: http://www.zds.kprm.gov.pl/sites/default/files/pliki/pl_2030_wyzwania_rozwojowe.pdf, str.
205.
68
http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf, str. 5.
69
Polska 2030, str. 31.
70
Tamże, str. 27.
29
30. Tak oto Polska miałaby wkroczyd w „trzecią falę nowoczesności”, która następuje po fali pierwszej
(industrializacja lat 1945-1989) i drugiej (transformacja lat 1989-2010). Trzecia fala stawia przed nami
„wyzwania cywilizacyjne fazy postindustrialnej (nowe przewagi konkurencyjne oparte o kapitał
intelektualny, o innowacyjnośd)”.71
W tym kontekście zalecane są m.in. takie działania jak: a) rozwijanie tzw. klasy kreatywnej72; b)
tworzenie klastrów73; c) wspieranie największych miast („metropolii”) jako lokomotyw wzrostu74.
Rozwojowi nowej gospodarki ma służyd także budowa tzw. społeczeostwa informacyjnego, czyli
ulepszanie naszego życia prywatnego i publicznego rozwiązaniami wykorzystującymi nowe
technologie komunikacyjne (zespół Michała Boniego nazywa działania z tej dziedziny terminami
„impet cyfrowy” i „Polska cyfrowa”, nawiązując tym samym m.in. do tytułu Europejskiej Agendy
Cyfrowej, jednego z siedmiu tzw. projektów przewodnich uzupełniających unijną strategię Europa
2020).
Wkrótce te wszystkie zalecenia zostaną dodatkowo wzmocnione na szczeblu regionalnym. W nowym
systemie strategicznych dokumentów Dolnego Śląska75 znajdzie się nie tylko nowa strategia
innowacji76, ale i osobna strategia rozwoju społeczeostwa informacyjnego.77
Istnieje pokusa, by taki właśnie kierunek rozwoju wskazad obszarowi wałbrzyskiemu. Wzmacnia ją
proste skojarzenie: miasto, w którym upadł przemysł staje się miastem postindustrialnym, jest więc
naturalnym terenem budowy gospodarki opartej na wiedzy i rozkwitu klasy kreatywnej. Idąc tym
tokiem rozumowania można sformułowad propozycję przekształcenia Wałbrzycha w miasto
kreatywne, oparte o opisane powyżej tendencje.78
Czy jednak obszar wałbrzyski ma ku temu wystarczający potencjał? Żeby odpowiedzied na tak ogólne
pytanie, trzeba by przeanalizowad m.in. następujące kwestie:
a) Czy Wałbrzych faktycznie jest miastem postindustrialnym?
b) Czy ma odpowiednie zaplecze społeczne i infrastrukturalne, by budowad „gospodarkę opartą na
wiedzy”, „klasę kreatywną”, tudzież „społeczeostwo informacyjne”?
71
Michał Boni, szef zespołu strategicznych doradców premiera, prezentacja „Polska 2030. Trzecia fala
nowoczesności”, Pułtusk, 12.05.2011., slajd 17 – w posiadaniu jednego z autorów niniejszego dokumentu. Inne,
krótsze wersje prezentacji są tu: http://www.zdp.kprm.gov.pl/raporty?tid=8&=Filtruj .
72
Por. Polska 2030, str. 8.
73
Por. tamże, str. 216, 235.
74
Tamże, str. 266.
75
Prace nad nim trwają od 2010 r., powinny zakooczyd się w 2012 r.
76
Jej projekt można znaleźd tu: http://www.innowacje.dolnyslask.pl/index.php?option=com_wordpress .
77
Por. http://www.umwd.dolnyslask.pl/spoleczenstwo-informacyjne/o-projekcie/ . Warto jednak pamiętad, że
już w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013 funkcjonuje priorytet „społeczeostwo
informacyjne”.
78
Wprowadzeniem w temat klasy kreatywnej może byd poświęcone jej hasło w polskiej Wikipedii:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Klasa_kreatywna . Autorzy niniejszego tekstu uważają tę koncepcję za bardzo
inspirujące rozwinięcie modelu gospodarki opartej na wiedzy, jednocześnie z nie mniejszym zainteresowaniem
odnotowują (i polecają) głosy krytyki pod adresem propozycji Richarda Floridy. Por.:
http://www.krytykapolityczna.pl/Opinie/ErbelCzynaprawdemusimybycklasakreatywna/menuid-197.html,
http://kultura20.blog.polityka.pl/2009/02/19/upadek-klasy-kreatywnej/ .
30
31. W naszym przekonaniu odpowiedź na oba pytania nie jest oczywista. Roboczo i intuicyjnie
skłanialibyśmy się do odpowiedzi „chyba nie”. Mimo to w dalszej części tekstu będziemy
rekomendowad budowę zrębów „miasta kreatywnego” – ale nie jako nowego etapu rozwoju
Wałbrzycha, a w roli ważnego składnika wzbogacającego omawiany obszar. Argumenty za tą decyzją
przedstawiamy dalej.
Wródmy do naszych dwóch pytao. Szczegółowa odpowiedź wymaga specjalnych badao, których
przeprowadzenie rekomendujemy. Poniżej wskazujemy jedynie kilka obserwacji, które skłaniają nas
do ostrożności w kreśleniu planów budowy „miasta kreatywnego”.
Ad. a) Czy Wałbrzych jest miastem postindustrialnym?
W gospodarce podregionu wałbrzyskiego dużą rolę nadal odgrywa przemysł. Porównanie proporcji
zatrudnionych w najważniejszych sektorach pokazuje, że w „przemyśle i budownictwie” pracowało
tam w 2010 r. 63,3 tys. osób na 181,2 tys. ogółu pracujących, podczas gdy w dziale „handel; naprawa
pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia;
informacja i komunikacja” pracowało 45,4 tys., w „działalności finansowej i ubezpieczeniowej;
obsłudze rynku nieruchomości” – 6,3 tys., a w pozostałych usługach – 51,1 tys. osób.79 Oczywiście,
nie należy wysnuwad stąd wniosku, że podregion wałbrzyski ma charakter przemysłowy. W ciągu
ostatnich dwudziestu lat zmienił swój charakter na przemysłowo-handlowo-usługowy. Za sprawą
uzdrowisk ma też rodzącą się funkcję turystyczną.
Duża rola przemysłu nie jest zjawiskiem lokalnym. Eksperci odnotowują ją dla całego Dolnego Śląska.
Nasz region „posiada wyraźną przemysłowo-usługową orientację gospodarki”: jest krajowym liderem
pod względem udziału przemysłu w wartości dodanej brutto (39,5 proc., przy średniej krajowej
wynoszącej 30,8 proc.; sektorem wiodącym są oczywiście usługi: ich udział wynosi odpowiednio 58,2
proc. na Dolnym Śląsku i 64,9 proc. w Polsce) – piszą o tym autorzy jednej z analiz wykonanych na
potrzeby aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego w 2010 r.80
Niektórych ekonomistów ten stan rzeczy niepokoi: „… stosunkowo niekorzystną tendencją w
gospodarce regionu jest rosnący udział przemysłu w gospodarce regionu, co utrwala jego
przemysłowy charakter, przy wolniejszym rozwoju sektora usługowego” – komentują eksperci w
jednej z analiz wykonanych na potrzeby nowej regionalnej strategii innowacji. – „Wydaje się, że
w świetle założeo strategicznych związanych z budowaniem nowoczesnej gospodarki opartej na
wiedzy, priorytetem powinny byd w aktualnej sytuacji działania wspierające rozwój
nowoczesnych usług w regionie, w celu zrównoważenia wzrostu sektora przemysłowego”.81
79
Dane za rocznikiem statystycznym województw na 2010 r. Dla porównania, podobny pod względem
liczebnym podregion zielonogórski ma następujące proporcje w wymienionych sektorach, na łączną liczbę
184,4 tys. pracujących: 59 tys. - 49,2 tys. - 6,5 tys. - 53,3 tys.
80
Dane za 2007 r. Za: Magdalena Stawicka, Lidia Żurawowicz, Marek Wróblewski, „Analiza aktywności
dolnośląskich podmiotów gospodarczych. Wyznaczanie głównych trendów. Impulsy patentowe. Studia
przypadków”,
http://www.dawg.pl/public/uploads/userfiles/file/Analizy/Analiza_aktyw_doln_pod_gosp_zesp_2.pdf, str. 7-8.
81
„Prognoza zapotrzebowania gospodarki regionu na siłę roboczą w układzie sektorowo-branżowym i
kwalifikacyjno-zawodowym w Województwie Dolnośląskim. Etap I: struktura zawodowa mieszkaoców Dolnego
Śląska a kierunki rozwoju dolnośląskiego rynku pracy. Raport podsumowujący”, Ageron Polska/Ageron
Internacional/People Matters, http://www.innowacje.dolnyslask.pl/zalaczniki/250_raport1.pdf, str. 36.
31
32. Podobną tendencję zauważa zespół prof. Stanisława Korenika z Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu. Wskazując na m.in. aglomerację wrocławską, miasta LGOM, Jelenią Górę, Wałbrzych i
Świdnicę, ekonomiści ci odnotowują, że „kluczową rolę w tych ośrodkach pełni przemysł”. I
przewidują, że „jego udział w bazie gospodarczej mimo zwiększającej się roli usług będzie nadal
znaczący”, tyle że „uwidoczni się wzrost zastosowania wysokiej technologii”, „rozwinie się lokalny
transfer technologii, na co wpływ będzie miała miejscowa kadra naukowa”, „wzrośnie udział sektora
prywatnego”, zmniejszą się „uciążliwości przemysłu dla środowiska” i „wzrośnie znacznie liczba
przedsiębiorstw o charakterze usługowo-produkcyjnym”.82
Rozwój przemysłu zapisany jest w dotychczasowej strategii rozwoju Wałbrzycha. Czytamy tam, że
jednym z głównych kierunków rozwoju miasta jest „tworzenie warunków do rozwoju nowoczesnej
gospodarki. Ważnym elementem realizacji tego celu jest pozyskiwanie inwestycji o charakterze
produkcyjno-usługowym, które w większości lokują się na terenie Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy
Ekonomicznej (WSSE)”.83 To wskazanie powtórzone zostało na oficjalnej stronie Urzędu Miasta
Wałbrzycha, wraz z listą największych przedsiębiorstw działających w mieście, z podziałem na te z
WSSE (Toyota, Cersanit, Faurecia i inne) i te spoza WSSE (koksownia, Camela, Ronal, Wamag…).84
Tego typu informacje wzmacniają postrzeganie Wałbrzycha jako miasta wciąż zdominowanego przez
przemysł.
A może ta tendencja jest pozytywna? Taką tezę lansuje znany polski urbanista Krzysztof Nawratek,
który zastanawia się nad możliwością reindustrializacji miast. Jego zdaniem, model miasta
postindustrialnego, „opartego na wiedzy” nie sprawdził się na Zachodzie, a polskie miasta
prawdopodobnie wciąż są oparte na przemyśle – np. w Gdaosku aż 67 proc. dochodów budżetu
miejskiego pochodzi „z bardzo szeroko rozumianego przemysłu”. Co z tego wynika? „Nagle okazuje
się, że Gdaosk praktycznie rzecz biorąc jest miastem przemysłowym” – pisze Nawratek. –
„Podejrzewam, że podobny procent byłby również we Wrocławiu. (…) Byd może nie jesteśmy jeszcze
w momencie miast poprzemysłowych, może to jeszcze jest miasto przemysłowe i jeszcze jest szansa,
żeby wymyślid taką drogę, która ominie pułapki, w jakie wpadły miasta na zachodzie Europy”.85
W innym miejscu, w znacznie luźniejszej konwencji komentarza pod tekstem w blogu, Nawratek
pisze: „Ja się zawsze naśmiewam z Berlina – tak kulturalnego i sexy, że aż zbankrutował (…). Myślę, że
nie mamy wyjścia – albo reindustrializacja, albo przestajemy się liczyd. W sobotę rozmawiałem z
lokalnym torysowskim MP [Nawratek mieszka i pracuje w Wielkiej Brytanii – red.] – nawet oni
zaczynają rozpaczliwie mówid o budowie dużych fabryk ;)”.86
Wszystkich powyższych zastrzeżeo nie należy oczywiście interpretowad jako argumentów przeciw
rozwijaniu biznesu „opartego na wiedzy” w obszarze wałbrzyskim. Takie przedsięwzięcia już są – dośd
wspomnied o Dolnośląskim Parku Technologicznym T-Park w Szczawnie-Zdroju (zgodnie z założeniami
8282
Stanisław Korenik, Małgorzata Rogowska, Niki Derlukiewicz, „Analiza tendencji rozwojowych regionu w
odniesieniu do zgodności ze Strategią Rozwoju Województwa Dolnośląskiego”, Wrocław 2010,
http://www.dawg.pl/public/uploads/userfiles/file/Analizy/Analiza_tend_roz_regionu_zesp_1.pdf, str. 53-54.
83
„Strategia Zrównoważonego Rozwoju Miasta Wałbrzycha do 2013 roku”, Wałbrzych 2005, http://bip.um-
walbrzych.dolnyslask.pl/plik.php?id=521, str. 16-17.
84
http://www.um.walbrzych.pl/strony/nasze_miasto_poznaj_gospodarka.htm .
85
http://zielonewiadomosci.pl/tematy/miasto-2/poza-miasto-poprzemyslowe/ .
86
http://krzysztofnawratek.blox.pl/2011/06/531-o-miasta-nasze-powszednie.html, komentarz z 21.06.2011.,
godz. 15.28.
32
