S H E F K I O S E K U
H E T I M E T
BOTIM I REVISTËS ”DRITA” NË TRELLEBORG -SUEDI
0

1

S H E F K I O S E K U
H E T I M E T
Lektorë – korrektorë:
Shqiptar Oseku
dhe
Hazyr Dervishi
___________
Përpunimi kompjuterik:
Frashër Oseku
_______
U dorëzua në shtyp në shkurt të vitit 2002
Botimi i shtatë, i përmirësuar
U shtyp me ndihmën e ABF-it, në Trelleborg – Suedi
Tirazhi 1000 kopje
2

3

S H E F K I O S E K U
H E T I M E T
BOTIM I REVISTËS „DRITA“ NË TRELLEBORG - SUEDI
U shtyp me ndihmën e ABF-it, në Trelleborg – Suedi
Tirazhi 1000 kopje
.
4

5
.

S H E F K I O S E K U
H E T I M E T
BOTIM I REVISTËS ”DRITA” NË TRELLEBORG - SUEDI
6

.
7

F J A L A J O T E
Shokut tim, Hazyr Dervishit
më virtuoze se vet Paganini
kur i bie violinës së gëzimit pa asnjë tel
ma vë në gjumë si foshnjën
dinosaurin e pikëllimit tim
vetmisë sime binjake
lakun ia heq prej fytit
me shpejtësi drite mur kinez ndërton
mllefin tim mongol e lë me gishta në gojë
jo rrallë, fuqishëm e mbanë për dore qenien time
të papeshë, të paadresë
fjala jote
e urtë
8

9

ora e kish mbuluar tërë qytetin. Skajeve të rrugëve ishin
hedhur grumbuj bore nga buldozherët që punonin pandërprerë.
Ishte ditë me një diell që shkëlqen por që nuk nxen fare. Reflektimi i
rrezeve ua mirrte sytë kalimtarëve të rrallë që kishin dalë kësaj dite
të ftohtë.
Arbeni kish dalë aty nga ora dhjetë e mëngjesit për të blerë
gazetën. Mbante shpresë se mos po e takonte ndonjërin që dinte se
ç'u bë me shokun e vet, Cajë Fushëjakun. Ndonëse, ai ishte i
vetëdijshëm se çfarëdo që të bisedojë me shokët, prapë se prapë,
do të mbetej plotësisht e pamundur për ta ndërruar, qoftë edhe sa
fija e flokut, rrjedhën e ngjarjeve.
Bisedat me shokë në çaste të këtilla, kur e ke një çështje që të
rëndon e vet nuk di ta zgjidhësh, më tepër bëhen për ta daravitur
vetminë mbytëse, mendoi Arbeni.
Rrugës u ndal te një kiosk, e bleu gazetën dhe tri copë cigare.
Duhanin e pinte tinëza prindërve. Kjo i krijonte vështirësi, sepse
shpesh ngelte pa të e dëshira për ta ndezur ia turbullonte mendjen.
E ndezi një cigare. E thithte me hope të rralla, por të thella, duke
nxjerrë shtëllunga të mëdha të tymit nga goja, të cilat, të përziera
me athtësinë e mëngjesit, dukeshin si vrushkuj tymtarësh.
Filloi të mendojë prapë për shokun e arrestuar.
Të gjitha gjasat janë se Caja po mbahet në burg kot së koti. Nuk
ishte ai djalë që i kishte "njollat" më të mëdha se Arbeni a shokët
tjerë, po të shikohej kjo me optikën e UDB-së. Atëherë, pse e kanë
arrestuar pra?, tha ngadalë, sikur donte ta qetësojë veten.
Sa egoist që është njeriu. Shoku është në burg, kurse unë e kam
harruar atë ngase edhe mua ka mundësi të më arrestojnë, tha me
vete plot inat.
Duke ecur i përshëndette qytetarët, por asnjërin prej tyre nuk e
mbante në mend, sepse ishte si i përhumbur. Rreziku i burgosjes
kish dy ditë që po e preokuponte. Gjithnjë e më qartë e shihte se
burgosjes nuk kish si t'i shpëtonte. I bëhej se një rreth i metaltë, i
padukshëm, po ia shtrëngonte ngadalë, por fuqishëm, tërë trupin e
tij. I ra ndërmend se sot qe e mërkurë. Iu bë se po ia dëgjonte zërin
fqiut të tij, Lan Dançelit:
-Të mërkureve UDB-a i bënë arrestimet politike. Ditëve tjera i
kryen arrestimet e ordinerëve.
I tërë trupi iu rrëqeth nga një frikë e beftë. I dolën parasyshë
fytyrat e Mirkos, Llazës, Stanojës, Gavros…
10
B

Do të më rrahin si qenin sepse, kësaj here do të jetë pak më
ndryshe. Tani jam i moshës madhore e jo miturak
katërmbëdhjetëvjeçar, thoshte vetmevete duke ecur i turbulluar
plotësisht nga ndjenja e frikës iracionale që e kish kapluar.
Iu kujtua Lani, fqiu. Atë e kishin arrestuar si anëtar të një
organizate të fshehtë irridentiste, Nacional-Demokratikes Shqiptare.
Gjatë hetimeve ia kishin thyer dhëmbë e dhëmballë, por nuk kishin
arritur t'ia nxjerrin qoftë edhe një fjalë të vetme për shokët.
Iu bë se po e shihte përsëri Lanin si mburrej:
-Unë kam rënë i fundit në burg, e kupton se çdo të thotë kjo, i
fundit?
Në këtë çast ndjeu turp prej vetes.
Si mund të mendoj se UDB-a është e gjithëpushtetshme, kur ja,
një fqinj imi, pothuaj analfabet, ka mundur t'i përballojë të gjitha
torturat e të dalë faqebardhë nga thonjtë e saj?
Arbeni si katërmbëdhjetëvjeçar ishte pedatur me UDB-në, kur qe
kthyer nga Shqipëria. Ai qe arratisur përtej kufirit bashkë me
shokun e vet, Dinin. Pas njëzetenjë ditësh qenë kthyer përsëri, me
kërkesën e të dyve. Arbenin, si iniciator i kësaj ikjeje, e përjashtuan
nga shkolla, pa të drejtë shkollimi për tre vjet.
Mirëpo, me kaq nuk përfundoi. Për dhjetë ditë rresht, mëngjes për
mëngjes, vinte në shtëpi korrieri i UDB-së, e i thoshte:
-Eja edhe sot në orën 10.00. Të thërret UDB-a.
Atje ishin të gjithë, Llaza, Mirkoja, Stanoja, Gavroja, udbashët
serbë, të cilët ia krisnin flakaresha fytyrës, ia shkulnin veshët dhe
pandërprerë e pyesnin:
-Pse nuk po tregon se kush të ka ndihmuar për ta kaluar kufirin?
Fol! Ç'të kanë thënë ata të Sigurimit? A të kanë thënë se Kosova
është jona? Si quhej oficeri që të procedonte?, pastaj pasonin
sërish flakareshat faqeve, shkulja e veshëve, fyerjet, poshtërimet
dhe prapë seria e pyetjeve, e flakareshave, e fyerjeve.
Iu bë sikur po i dëgjonte po ata udbashë duke i bërtitur plot
kërcënim:
-"Hë, përsëri po mirresh ti me politikë? Fol, nënën ta qifsha! Trego
ku i ke marrë librat.? Kujt ia ke dhënë.? Çka të ka thënë prefesori
K.? Me cilët shokë keni biseduar? Pastaj, rrahje me grushta. Me
shqelma. Me kërbaç.
Por, pa kaluar as edhe disa sekonda, një zë i brendshëm i tha:
Mos u dorëzo! Nuk janë ata aq të fortë sa është përhapur zëri për
ta. Frikacakët e kanë rritur forcën e tyre.
Ofshau thellë. E ndjeu një lehtësi.
Iu bë sikur ky mendim e këndelli dhe ia daraviti retë e zeza të
dyshimit. U gëzua që u lehtësua nga një barrë e madhe, e cila e pat
11

molisur shumë keq disa çaste më parë. Një forcë e padukshme i
erdhi nga skutat më të errta të ndërdijes.
I pa dy djem që po vinin në drejtim të tij. Ishin normalistë, si edhe
Arbeni.
-Mirëdita!, i thanë ata.
-Mirëdita!, ua ktheu Arbeni dhe e zgjati dorën për t'i përshëndetur
të dytë.
-Drejtori i shkollës na dërgoi të të thërrasim. Kishte diçka punë me
ty, foli njëri prej tyre.
-Ashtu? Mirë pra, nisemi.
U nisën që të tretë.
Arbeni e ruajti gjakftohtësinë deri në fund. Nuk u mëdysh se ishte
UDB-a ajo që e kërkonte. Kjo është kurth e rëndomtë policore, në
mënyrë që viktimës, deri në çastin e arrestimit të mos i ngjallet
kurrfarë dyshimi se do të arrestohet. Torollakët, shfreu ai, më
trajtojnë si të papjekur fare.
Rrugës po ecnin, por përveç disa fjalëve të parëndësishme ata
nuk folën më gjatë. Mirëpo, për Arbenin, s’pati më dilemë se, që nga
ky çast e tutje, çdo hap që po bënte në drejtim të shkollës, në të
vërtetë, po shkonte pashmangshëm drejt burgut.
I shkrepi në mendje të arratiset.
Po ku të vejë? Mundet njeriu të fshihet një ditë, një javë, por një
jetë të tërë nuk rri dot i fshehur.
Ky mendim iu duk fëmijëror, ndaj dhe qeshi paksa me vetvete.
Ishte i vetëdijshëm se, poqese vendos, kish ende kohë sa për t'u
arratisur në Shqipëri.
Jo!, i erdh një zë i trazuar nga brenda. Këtu është vendi im...
Po i afroheshin shkollës, e Arbeni s’e kish ende krejt të qartë se
çfarë vendimi do të merrte, të qëndronte, apo jo?
Dilema i rrinte pezull mbi kokë. Të qëndronte-do të thoshte të futej
mëdijshëm në mynxyrat e torturave. Të arratisej, ku të shkonte?
Këtu qe shtëpia e vet, qyteti i vet, vendi i vet, ku i kish të gjithë të
dashurit. Këtu e kish Doruntinën. Pse të arratisej, ç’faj kish bërë?
Tjetërkund? Ku? Askund. Do të qëndroj këtu, foli pa zë, në dreq të
mallkuar le të vejë! Unë do të përpiqem ta ruaj veç një gjë, të mos i
marrë në qafë shokët e mi. Kaq. Le të dalë ku të dalë! Lamtumirë
liri!, i erdhi të thërriste, por u përmbajt të mos flasë. Nuk deshi të lë
përshtypjen e frikacakut, të bëhej patetik para këtyre djemve që
mezi i njihte.
Shokët u përshëndetën me Arbenin në kthesën e rrugës për te
shkolla, dhe ai vazhdoi vetëm. Ndërsa po afrohej te porta e
shkollës, e ktheu kokën edhe njëherë kah parku i qytetit, pastaj kah
pjesët tjera. I shikoi me mallë të madh. Iu duk se po i shihte për herë
12

të parë. Bora e kish hedhur mbulojën e vet të bardhë dhe ai vezullim
i jepte qytetit një pamje shumë tërheqëse, të cilën ky po përgatitej
shpirtërisht ta linte. Iu bë se ndarja me qytetin e ligu paksa. E
mblodhi veten dhe deshi të hyjë nëpër portë por, sapo e vuri
këmbën te pragu, i kërcyen dy njerëz të panjohur dhe e rrëmbyen
për krahësh.
-Mos luaj! Në emër të popullit je i arrestuar! Ec përpara! Mos shiko
anash!
Në zërin e tyre Arbeni hetoi shqetësim dhe nervozë të madhe.
E tërhoqën zvarrë për krahësh deri te hyrja e korridorit të shkollës
dhe me shpejtësi të stërvitur mirë ia vunë prangat në duar.
I shikoi edhe njëherë këta të panjohur. U befasua kur i pa jo dy, po
katër!
Sigurisht se dy paskan qenë të fshehur pas kapakut tjetër të
portës, mendoi. I mjaftoi veç ky shikim për të hetuar se ata ishin
shqyer syshë nga tendosja e jashtëzakonshme. Pa kaluar as dhjetë
sekonda, e dëgjoi uturimën e një xhipi, të cilin ky s'e kishte parë
askund para shkollës. E paskan përgatitur me shumë kujdes
arrestimin tim, edhe xhipin e paskan fshehur diku afër, tha me vete.
Katër udbashë fuqishëm e shtynë të ecte drejt xhipit, që tashmë
ish ndalur, me motor të ndezur, mu para portës së shkollës. E futën
brenda, ku hynë edhe dy prej tyre. Ende pa u ulur, e pa në ulësen e
prapme një njeri me revole në dorë, që ia drejtoi në kokë duke e
përcjellë me shikim zhbirues.
-Mos lëviz, do të shtie pa paralajmërim!, i tha nga pas udbashi me
revole. Zëri i tij dukej plot tension.
Ç'është gjithë ky teater policor?, i lindi pyetja Arbenit.
Ai s'e dinte se kjo procedurë, e paraparë deri në hollësi në
literaturën policore, bëhej pikërisht për ta hutuar dhe tmerruar të
arrestuarin, duke ia krijuar atij ndjenjën e pafuqisë totale ndaj
organeve të Sigurimit Shtetëror.
U nisën.
Nga bora në rrugë xhipi lëkundej herë djathtas e herë majtas,
ndërkaq Arbenit i vlonin në kokë gjithfarë mendimesh.
Ç'do të ndodhë tash e tutje me mua? Çfarë ka ndodhur me Cajën?
Si do ta përjetojë nëna tërë këtë? Vallë, a do të mund t’i përballojë
torturat? Jo-o-o!, është poshtërsi të gjunjëzohem. Si guxoj të sillem
me kaq pak dinjitet ndaj vetvetes? A jam kaq i ligë sa ende pa e
ngrënë një shpullë po shtroj pyetje kapitulluese?
Befas në rrugë e pa profesorin K., i cili po bisedonte me një njeri
të moshuar. E vuri buzën në gaz. Çfarë rastësie! Në çastet më
dramatike po e shihte edhe njëherë njeriun, i cili Arbenin, gjatë
vijimit të normales, e kishte ndihmuar pakursyeshëm në të kuptuarit
13

e të fshehtave të krijimit poetik. Por, ky kishte ndikuar gjithashtu
edhe në formimin njerëzor, duke e nxitur joimponueshëm në leximin
e Orvellit, Fishtës, Konicës, e shkrimtarëve të tjerë të ndaluar.
Cenzura vepronte pamëshirshëm sidomos ndaj shkrimtarëve
shqiptarë, gjoja të lirë, duke ua hequr të gjitha ato pjesë që mund të
asocionin sado pak në bashkimin e kombit shqiptar. Madje, edhe
për më pak gjë. Mjaftonte që krijimi të kish një ndjenjë të flashkët të
dashurisë për Shqipërinë dhe kjo ishte e mjaftueshme për
cenzurën.
Profesori im, lamtumirë!, foli me vete Arbeni dhe, një pikëllim e
tronditje shpirtërore e rrëmbeu për një çast, ndërsa xhipi tashmë iu
kish afruar ndërtesës së SPB-së.
Të tre udbashët që gjendeshin ulur brenda e vështronin çdo
lëvizje të Arbenit, pa bëza, thua se ky kishte të fshehur diku ndonjë
sustë apo dinte farë kodi që mund ta ngriste tinëza në ajr tërë
qytetin.
Duke parë me habi se si po e trajtonin, Arbenit iu ngjall një neveri
e theksuar. Këta qenkan filigranët e marrisë njerëzore, mendoi në
heshtje.
Kur arritën te portat e hekurta, të cilat ndodheshin në oborrin e
ndërtesës së UDB-së, së pari zbritën nga xhipi dy udbashët e pastaj
shoferi. Ai që e mbante revolen e drejtuar kah Arbeni, udhëroi me zë
të prerë e plot kërcënim:
-Zbrit dhe kujdes, mos bën përpjekje të ikësh! Do të shtiej pa
paralajmërim! A kuptove?
Arbeni veç pohoi me kokë. Iu duk i bezdisshëm ky tip roboti, me
të cilin nuk deshi të komunikojë përmes zërit, në shenjë të
mospërfilljes së haptë.
Gjatë përpjekjes për të dalë nga xhipi, Arbeni pati vështirësi të
mëdha, sepse i kishte duart e lidhura. Me dhjetëra herë i kishte parë
artistët nëpër filma se si i shtrëngonin muskujt e fytyrës kur lëviznin
me pranga në duar, por ajo nuk i dukej gjithaq bindëse, madje
kishte përshtypjen se kjo bëhej në mënyrë paksa teatrale. Njerëzit
qenkan të krijuar të pandjeshëm ndaj vuajtjeve të të tjerëve, përsiati
heshturazi dhe i erdhi turp për vetveten.
Meqë vet ishte në gjendje të parëndomtë shpirtërore, filloi ta
ndjente një afërsi emocionale me të gjithë ata të cilët nuk i njihte,
por që e merrte me mend se kanë kaluar nëpër këso lloj provash
jetësore.
Burgu është një lloj filtri shpirtëror, gjykoi gjakftohtë Arbeni.
Në atë çast e pa se kah dera, nëpër të cilën ky do të hynte, ishte
rreshtuar një kordon i tërë policësh. Ata thërrisnin, bërtisnin, e
14

klithnin kërcënueshëm, jepnin urdhëra të paqarta. I bënin disa
lëvizje të shpejta e të panatyrshme.
Arbeni që kish një shpirt poeti, këto sjellje nuk dinte si t'i
shpjegojë. E kish përshtypjen se këta qenkan një lloj i veçantë i
njerëzve, të cilët, si i ri që ishte, nuk paskësh pasur rast t'i takojë
kurrë. Athua, nga e marrin gjithë këtë energji për të vepruar kështu?
Çfarë instiktesh parahistorike duhet t'i kenë trashëguar, vallë, këta
tipa kaq brutalë?, e pyeti veten. I tronditur siç ishte, nuk orvatej fare
ta gjejë përgjigjen, sepse situatat rreth tij ndryshonin me shpejtësi
marramenthi.
Këtyre ora biologjike po u punoka me ritëm të dhjetëfishuar,
ironizoi pa zë dhe i erdhi të qeshë në mes të tronditjes.
E kishte një instikt të çuditshëm të vetëmbrojtjes. Kur ndodhej në
gjendje të pabarazisë totale, për ta arritur së paku njëfarë ekuilibri të
imagjinuar, e godiste epërsinë e kundërshtarit me ironi apo
sarkazëm dhe, kështu, e krijonte, së paku fiktivisht, një barazpeshë
shpirtërore, të cilën e përjetonte si ngushëllim.
Si është e mundur që këta të jetojnë në mes njerëzve me këto
kode të fshehta antinjerëzore, të cilat i përdorkan me kaq zell?, i
shkrepi prapë një ironi atypëraty.
E hetoi se pavetëdijshëm po mirrej me ta, dhe iu duk vetja i vogël.
Portat e hekurta ishin çelur dhe, më shumë i shtyrë nga ajo mori
policësh se sa me ritmin e hapit të vetë normal, zbriti disa shkallë
tatëpjetë, pastaj filloi të çapojë nëpër një korridor të gjatë, gati-gati
plotësisht të errët, të shtruar me çimento. Në jehonën e korridorit,
hapat e kësaj turme krijonin tone të llahtarshme.
Korridori ia kujtoi Arbenit legjendat fantastike për Shpellën e
Kusarëve, afër qytetit të Gjakovës. Për të thuhej se kish tunele të
errëta, të mbushura me ujë, që shpienin deri në Liqenin e Shkodrës.
Hë, gjëmoi në vetvete, në anën tjetër të këtij korridori nuk është
Shkodra por Minotauri.
E dëgjoi një urdhër të prerë:
-Hyr këtu!
E pa se një derë tashmë ishte hapur dhe, duke i ngritur këmbët
paksa më shumë për shkak të pragut të lartë, u fut brenda në një
birucë të ngushtë, ku kutërbonte erë e rëndë. Aty ia hoqën prangat,
pastaj tre policë e një civil ia filluan kontrollit të hollësishëm, duke
ia hequr së pari orën e dorës, rrypin e pantollonave, pastaj ato gjëra
që i kishte në xhepa: lugën e këpucëve; dy cigare; shkrepsen me
disa fije në të; mindilin; lidhëzat e këpucëve; portofolin me disa
para të imta; dy poezi, të cilat ia gjeten në xhepin e brendshëm të
palltos, e të cilat ky as që e dinte se i kishte aty, pastaj vazhduan
me kontrollin trupor, deri në organet intime. Këto punë i bënin me
15

një pedantëri aq të madhe, saqë Arbenit i vetëtoi një ndjenjë e
panatyrshme, sikur ish kthyer në statist të një teatri absurd.
Pas kontrollit, policët dhe udbashët dolën me nxitim, duke i marrë
me vete gjërat që ia kishin gjetur në xhepa. Vetëm në këto çastet të
para të vetmisë, Arbeni arrti të ndjente se sërish po i rikthehej
vetvetja, e cila më parë sikur ish strukur diku. Mirëpo, ai ndjeu se në
tërësinë e personalitetit të tij diçka po i mungonte. Asgjë tjetër
përveç drejtpeshimit shpirtëror, të cilin, si duket, ma kanë lëkundur
këta ushtarë të ferrit, u shpreh metaforikisht për udbashët, të cilët,
për kaq pak kohë, ia kishin lënduar keqas sedrën.
Deshi ta harrojë këtë realitet.
U përpoq që imagjinativisht të dalë jashtë mureve të zymta të
birucës.
Iu kujtua çasti kur e bleu ”Rilindjen”. Nga koha kur e kishte blerë
gazetën e ndanin disa orë, mirëpo iu duk se ishte krijuar vakumi
kohor i një shekulli. Athua, ku më mbeti gazeta? A është e mundur
që ata të ma kenë marrë pak më parë, apo më ka rënë në xhip?, e
shtroi pyetjen dhe, ende pa u përgjigjur, e pa se kjo më shumë qe
një intermeco, se sa një pyetje që duhej shtruar në këto çaste.
Filloi ta ndjejë një pikëllim të thellë. Iu duk krejtësisht e natyrshme
të ishte i pikëlluar, përballë mësimit se këta njerëz, në emër të
diçkahit që është aq abstrakt, kaq lehtë paskan mundësi ta
përmbysin jetën, pa arritur as ta kuptosh se përse kjo ndodh. Pse?
A nuk e ditke ti se përse ndodhin këto përmbytje? Ku më je rritur,
zotrote? Arbeni filloi të polemizojë me veten plot mllef.
Kur ishte nervoz, i kishte shumë më të qëlluara ironinë e
sarkazmën. Edhe vet habitej se si i dilte mbi syprinë kjo dhunti,
posaçërisht në çastet më dramatike.
Po të isha me shokët, do t'i kujtohej ndokujt ndonjë dhiare brenda
këtij kaosi, u mendua prapë përdëllueshëm për shokët. Ky mendim
ishte refleks i zbraztësisë së panatyrshme që i qe krijuar atij gjatë
këtyre dy orëve. Athua, a mund të gjendet farë dhiareje në këtë
xhungël të pashpirtësisë njerëzore? E hetoi se, më tepër i pëlqente
ndihma imagjinative e shokëve, se sa darët e forta të rrethanave që
e shtrëngonin pamëshirshëm qenien e tij të pambrojtur. E pa sa nuk
po i mjaftonte vetvetja.
Shumë drama, madje edhe tragjedi njerëzore, për fat të keq, jemi
të detyruar t'i përjetojmë në kthinat e vetmuara të qenies sonë. Ndaj
ato, kështu të fokusuara, godasin shumë më egër. Prandaj populli
ka thënë: miku i mirë në ditë të vështirë, iu kujtua ky proverb
popullor.
16

I ra qejf ta ndezë një cigare, që tok me tymin t'i mjegullonte edhe
kujtimet për shokët, të cilat e pikëllonin pa masë. Po, cigaret ç'vepër
penale bënë që u sekuestruan?
Donte t'i largojë mendimet rreth shokëve me çdo kusht. I dukej se
duke i thirrë në kujtime ngjallte shpresa të kota, sikur donte të mos
e pranojë realitetin e vrazhdë, faktin se ishte ndarë me dhunë prej
tyre dhe se tani po fillonte një faqe e re e historisë së tij jetësore. Ai
ende nuk e parandjente atë se, tash e tutje, shokët e derisotshëm,
s’do ta zinin më atë vend qendror në jetën e tij, siç e kishin zënë
deri në këto çaste.
Në këtë dyluftim me vetveten, papritmas iu kujtua një ngjarje
tragjike që e kishte parë në fëmijërinë e hershme dhe të cilën
pluhuri i viteve nuk ia mbulonte dot me harresë. U pajtua me
shtjellimin e kujtimeve për këtë temë, duke e zëvendësuar me atë të
shokëve, e cila e sëmbonte thekshëm në zemër.
Kur qe i vogël, e kish parë një nënë të re, të cilën sapo e kishin
lajmëruar nga spitali se i kish vdekur djali i dëshirit. Gurë e dru i pat
tunduar vaji i saj. Britmat, shkuljet e flokëve, rrahjet e kokës me
grushta, të gjitha këto pas nja një gjysmë viti, sa i kujtohej Arbenit,
u borrën. Gruaja, së cilës ky nuk ia harronte dot fytyrën, shihej në
qytet duke ecur, herë-herë vetëm, herë-herë duke folur me burrin
apo me shoqet e saja buzagaz. Pas pak ngeli përsëri me barrë dhe,
pas lindjes së fëmiut të ri, dilte në qytet duke e shetitur në karrocë
të sapolindurin. Fytyra e saj ishte e mbushur hare e ngazëllim.
Athua, të gjitha vuajtjet tona qenkan të destinuara të vdesin
vetvetiu me rilindjen tonë? Çfarë është domethënia e këtij rregulli të
pashkruar jetësor? Ku qëndron misteri filozofik i saj, përsiaste
Arbeni, ndonëse për filozofinë e mirëfilltë dinte më pak se për dorën
e vet të majtë.
E kuptoi se duke u kapur për tema ”të mëdha" përpiqej me çdo
kusht t'i shmangej ballafaqimit me realitetin lakuriq, i cili i rrinte
pazgjidhshëm para hundësh, por që ky e anashkalonte me
kryeneçësi. E ndjeu se nuk qe përgatitur sa duhet shpirtërisht për
një rrezik të këtillë. Ky qe gabim i pafalshëm. Realisht qe dashur ta
mirrte me mend këtë zhvillim, ta zbërthente e shpirtërisht të
armatosej sa më parë brenda vetes. E pse nuk jam përgatitur për
këtë? Ç'kam ëndërruar unë? Jo, po, se fatkeqësia do t'i godasë veç
të tjerët, kurse mua nuk do të ma mësojë kurrë adresën. Paskësh
pasur të drejtë psikologu që ka thënë se qenia njerëzore është plot
mekanizma mbrojtëse, tha ai pas pak, kur kish arritur të qetësohet.
Kjo dmth. se ne druajmë edhe ta mendojmë rrezikun. Ne
shpresojmë se jemi më trima e më të ndershëm, se sa që jemi, në të
vërtetë. Veç kur shkreptin rrufeja e rrethanave të jashtëzakonshme,
17

tek atëherë na dalin në pah tiparet që ia kemi fshehur edhe
vetvetes.
Ky mendim e bindi se ngjarjet ishin duke rendur para tij, se nuk
po arrinte dot t’u dalë para ashtu si duhej. Sa më trim dhe i
vendosur që të jetë njeriu, aq më pak lejon të befasohet. Madje,
ndodh e kundërta, trimat e marrin në duart e veta iniciativën dhe i
befasojnë të tjerët.
U ngrit në këmbë dhe filloi të shetis nëpër birucën e vet të
ngushtë. Ecte me hapa të shpejtë dhe të shkujdesur, duke u
përpjekur që ta bashkërendojë ecjen me mendimet e
shkapërderdhura, duke mos u kujtuar fare se ky është veprimi më
rutinor i të burgosurve nëpër biruca.
U mundua që mendimin e mëparshëm ta konkretizojë me shembuj
jetësorë. Iu kujtua profesori K., i cili, me një rast, u kishte kthyer
gishtat kah thembrat udbashëve kur ata vajtën t'ia bastisin
shtëpinë. U kishte dalë vet në derë dhe u kishte kërkuar urdhërin
me shkrim nga prokurori, me të cilin lejohej bastisja e banesës së
tij. E, ata, meqë nuk u kishte kujtuar kjo paçavure-letër, të hutuar e
të befasuar nga kërkesa e papritur, ishin ndalur te porta. Njëri nga
ata, madje, edhe ish kthyer për ta siguruar dokumentin në fjalë.
Profesori K. e shfrytëzon këtë huti të tyre për t’i hedhur nga dritarja
librat e shkrimet që, pa kurrfarë dyshimi, do ta shpienin drejt e në
burg. Ose rasti i Bajram Daklanit, gjatë viteve të turbullta të Luftës
së Parë Botërore, për të cilin flitej ende me krenari. Ky, fill i vetëm, i
kish dalë para në Vaun e Spasit një taborri ushtarësh italianë. I
mllefosur si kish qëlluar ato ditë, i kish kërcënuar e sharë mbarë e
mbrapsht të gjithë të huajt, që vinin sekush me pupla në kapele e u
vinin zjarrin shtëpive të fshatarëve. Kërcënimet e të sharat e Bajram
Daklanit i kishin trembur ushtarët italianë. Me të krisur si ky
s’luftohet dot, kishin thënë. Shqiptarët janë gjaknxehtë, kushedi sa
të tillë na presin grykave. Dhe, pa një, pa dy, ata ishin kthyer
mbrapsht.
Trimi i hap udhët çuditërisht e i ligu i mbyll ato për marre, iu
kujtua thënia e plakut Fet Vulës, shok rinie i Bajram Daklanit, që
vinte shpesh në duqanin e të jatit për t’i kuvenduar kohët e moçme.
Ç'po bëj unë kështu? Në këto çaste para furtunës, në vend se të
mbledh veten për të marrë vendim të prerë, unë po i ripërtyp
kujtimet e të vdekurve!!!? Të lutem shumë, radha është jotja, vetëm
jotja! Të tjerët nuk do të luftojnë për ty, i thoshte zëri i ndërgjegjës,
të cilën ky e dëgjonte jo edhe aq me ëndje sepse, i dukej se ia
rrënonte mu ato shtylla ku mbështetej qenia e tij e brishtë.
Nuk dinte kah t'ia niste së pari. E kish zakon t’i rreshtojë
prioritetet në mendime dhe veprime, por, ja, që sot ky rend i qe bërë
18

lëmsh i pafije. Meqë kish përjetuar një katrahurë ndjesish, kjo gjë
s'po e linte të përqëndrohet në rendin logjik të gjërave.
Asgjë nuk dëgjohej përjashta, pos një kollë e thatë dhe e rallë e
një njeriu që, diku, në këtë gjysmerrësirë, gjendej në ndonjërën nga
birucat e shumëta, të cilat ky i mirrte me mend. Dikur edhe ky njeri
pushoi së kollituri. Tashti, heshtja e zotëroi tërë burgun. Ndoshta,
këta kështu edhe e kanë paraparë që, pos të tjerash, të arrestuarin
ta shtiejnë nëpër këtë karantinë heshtjeje, për t'ia kujtuar atij
vogëlsinë e vet në raport me pushtetin, i tha një mendje e tij.
Arbeni, tashmë i shihte gjërat në dritë të re, ashtu si nuk i kishte
parë kurrë më parë.
Iu duk se shetiti mjaft, prandaj u ul në dysheme, duke shpresuar
se kështu do të përqëndrohet më mirë.
Filloi ta vështrojë me kujdes birucën ku u gjet padashur. Kur hyri
në fillim iu kishte dukur e errët, kurse tani, ja, dalëngadalë po
shihte, madje shumë qartë: disa shkronja në mure, një poç i vockël
mbi derë, i rrethuar me tela, pastaj dërrasat e ngushta të
dyshemesë dhe, në fund, sërish, dera e madhe që e kishte përballë,
me një zgavër në mes, e cila, nga jashtë, ishte e mbuluar me një
llastër të vogël. Në një kënd ish lënë qypi i hekurt, nga i cili vinte
kutërbim i padurueshëm.
Sot, për pak orë kishte përjetuar kaq shumë ngjarje. Ka ditë në
jetën e njeriut që janë të gjata sa vitet, e ka ditë që janë të shkurtëra
sa orët.
Ashtu, si qe i ulur, befas i shkrepi një mendim se po përpiqej që,
në mënyrë të pavetëdijshme, t'i bishtëronte marrjes së atij vendimi,
i cili do të ishte më i drejti dhe më i ndershmi në këto momente.
Ishte çasti kur të gjitha rrugët ishin zhdukur nga harta. Kishin
mbetur veç dy: ajo e vuajtjes dhe e flijimit të mëdijshëm, si dhe ajo
e përuljes e poshtërimit.
Hë, fol, de, për kë je?, zihej me ndërgjegjën e lodhur nga këto
mendime.
E dinte se çdo sekond mund t’ia fillonin ta torturonin.
Për një çast mori frymë thellë dhe ofshau padashur. E ndjeu se në
kraharor po e ngulçonte diçka. Zemra filloi t'i rrahë me shpejtësi të
panatyrshme.
Do të bëj vetëm atë që ma lejon zëri i ndërgjegjës, e kurrsesi
ndryshe. Asgjë që mund ta përjetoj nuk do të jetë më e tmerrshme
se nofka ”spiun”. Atë shumëkush e ka si atavizmë tërë jetës së vet.
Kurrë jo! Kurrë jo! Mua prej tyre më ndan toka e qielli. Unë nuk do t'i
shërbej UDB-së, deri në frymën e fundit. Ata janë Matana e unë
Këtejana. Ata janë të Huajt e unë jam Joni, ata janë..., filloi t'i
19

numërojë të gjitha ato "mure" psikologjike, etike, njerëzore e
kombëtare që e ndanim Atë nga Ata.
Nga zëdhënësi i korridorit ushtoi fuqishëm një valle serbe. Muzika
e huaj e nervozonte pamasë, sidomos tashti kur ishte thelluar në
mendime.
Sërish u ngrit në këmbë dhe filloi të shetis nëpër birucën e tij të
ngushtë, por tani më i shqetësuar se më parë. Iu bë se ishte një
njeri tjetër. E kuptoi se qe tëhuajsuar keqas nga frika se nuk do të
mund ta përballojë dhunën që e ndjente se afrohej. Në qenien
njerëzore janë të montuara llojlloj alarmesh. Mirëpo, alarmi i drojës
është njëri nga më të tmerrshmit. Poqese ky nuk frenohet me arsye
të shëndoshë, është rrezik të humbet pjesa më e shenjtë e qenies
sonë: dinjiteti. E, të jetosh pa të është jetë Tantali, posaçërisht për
njerëzit me shpirt të ndjeshëm.
Befas u ndie se dikush po i afrohej pazhurmshëm birucës së tij.
Mbajti vesh dhe dëgjoi se dy apo më shumë persona po
pëshpërisnin diçka njëri me tjetrin. E ndieu rrapëllimen e çelësave
që u futën në bravën e derës. Me shpejtësi e rrotulluan çelësin një
herë, dy herë. E hapën derën. Ishin dy policë të bëshëm, të cilët u
përkulën kur hynë brenda, duke e mbyllë derën pas vetes. E pyetën
me zë të qetë e të ngadalshëm:
-Si quhesh?
-Arben Thaçi.
-Eja me ne, i thanë ata dhe, duke e vënë gishtin në buzë
vertikalisht e, duke ia hapur sytë kërcënueshëm, i dhanë të kuptojë
se nuk duhet të bëzaj fare.
Dolën nga biruca që të tre. Njëri polic ecte përpara e tjetri pas
Arbenit nëpër korridor, të cilin ky e kish parë para pak orësh, por që
tashmë iu duk se ishte shumë më i ndritshëm.
Duke iu ngjitur vet i treti shkallëve përpjetë e hetoi se tani muzgu
e kishte gllabëruar qytetetin e Gjakovës. Ndonëse dritaret qenë të
lyera me ngjyra të errta, nëpër to përbirohej drita e mekur e poçeve
elektrike të qytetit, të cilat i kishin renovuar elektricistët pak ditë më
parë. Errësira është katrithur të vë dorë mbi qenien time si mbi
pronat e veta të kaherëshme. Por, ka më se njëzet vite që unë e kam
përjetuar dritën. S'ka forcë që të ma grabisë këtë pjesë të vetëdijes
sime, i tha një zë i brendshëm, i cili iu duk se kumboi fuqishëm në
tërë qenien e tij.
Korridori ishte mjaft i gjatë, i mbuluar me një shtrojë të re,
këmbësore. Duke e parë me vëmendje korridorin, i dukej se asgjë
nuk kish ndryshuar nga hera e fundit, kur qe proceduar para ca
vitesh.
20

Dhomat përanash ishin të njëjta si dikur. Ajo e shefit ishte e
veshur, si atëbotë, me lëkurë ngjyre të murrme, trishtuese.
Sigurisht, për të mos u dëgjuar zëri jashtë. Po,vallë, tani, ku do të
më fusin?, e pyeti veten, pasiqë vërejti se e kaloi dhomën e shefit,
në të cilën dhomë ishte rrahur shumë herë para disa vitesh, e ku
instiktivisht priste ta fusin sërish. Policët, të cilët e dinin se ku
duhej ta dorëzonin palën, vazhduan qetas t'i kalojnë dhomat, njërën
pas tjetrës, duke shkuar drejt kah dhoma e fundit e korridorit ku, si
duket, ishin duke e pritur hetuesit.
Te një derë, në të majtë, në hyrjen e së cilës shkruante nr. 7, të dy
policët u ndalën, ndërsa njëri prej tyre trokiti lehtas, pastaj u dëgjua
thirrja:
-Hyr!
Polici që mbajti vesh te dera e hapi atë dhe, pasi përshëndeti
ushtarakisht, iu tha atyre se po e sjellim palën sipas porosisë suaj.
Ata murmuritën diç, por Arbeni s'e dëgjoi mirë se ç'thanë. Polici që
qëndronte prapa tij e shtyu dhe ky u fut në një zyrë të ndriçuar me
poçe neoni.
Dhoma ishte e madhe me fotele rreth e përqark. Ormarët ishin
vendosur në anën e djathtë. Në mes ishte një tavolinë e për karshi
derës ishin dy dritare të mëdha, pjesa e poshtme e të cilave ishte e
lyer me ngjyrë të bardhë. Në këndin e djathtë qe e vendosur varsja e
teshave. Në fotele ishin ulur mbi dhjetë njerëz, për të cilët nuk pati
dyshim se që të gjithë ishin udbashë. Njëri ndër ta ishte shefi i SPB-së
së qytetit të Gjakovës, që, si për ironi, quhej Enver Hoxha. Arbeni
këtë e kishte parë disa herë duke shetitur në korzo me revole në
brez, si t’ishte kauboj i Teksasit. Po, për Enver Hoxhën dhe
qëndrimin e tij prej puthadori, Arbeni kishte dëgjuar nga
gjimnazistët. Djalin e vet ky e kish regjistruar serbisht në gjimnaz.
Me këtë gjest Enver Hoxha donte të dëshmohej si komunist-internacionalist
i devotshëm, për të cilin qenë të huaja mbeturinat e
vetëdijes nacionaliste, siç mund të ishte, ta zëmë, shkollimi i
fëmijëve në gjuhën amtare, shqipe.
Për një çast pllakosi heshtje e plotë. Ndihej vetëm zukatja e dritës
së neonit. U krijua një qetësi e panatyrshme mes tij dhe atyre që po
e prisnin. Shikimet e të gjithëve u fokusuan drejt Arbenit, kurse ky u
përpoq që të jetë sa më i qetë, në mënyrë që të mos linte
përshtypjen e njeriut të trembur.
Njëri, pa u ngritur, por duke tundur kokën, e përshëndeti.
-Mirëmbrëma!
-Mirëmbrëma!, ua ktheu ky, me zë serioz e zyrtar.
E kishte zakon që, kur takohej me njerëz të panjohur, ta
rregullonte ngjyrën e zërit ashtu që të dukej sa më i qetë dhe më i
21

natyrshëm. Përvoja jetësore e kishte mësuar se përshtypja e parë
nga takimi me njerëz është thuaja vendimtare.
Të gjithë e shikonin me vëmendje, kurse këtij iu duk se shumë
prej tyre nuk i kishte parë kurrë më parë, përveç Enver Hoxhës,
kryeshef i SPB-së e Mirko Iliçit, të cilin e druante tërë qyteti. Ky i
fundit, sapo e pa, ia priti me një ton të sigurtë:
-Aha, ky është ai.
Arbenit i ra në sy se orenditë që ndodheshin në dhomë ishin të
reja, të tilla që ky i kishte parë veç në filma amerikanë, por jo edhe
në jetë. Ngadalë, padiktueshëm, i përshkoi me shikim veç e veç,
secilin udbash që ndodhej në këtë zyrë. Befas i ra në sy Ibro
Haskaj, të cilin, në fillim, s'e kishte parë fare, ca nga hutimi e ca nga
fakti se ai ishte strukur në një kënd të padukshëm të kësaj zyre.
Vendi ku qe ulur ishte shprehje e pozitës reale të tij në këtë hierarki
policore.
Ibro, siç dëshironte që ta thërrisnin (meqë i dukej se tingëllonte
më bukur me zanoren fundore sllave), ishte shqiptar. Ai ishte bjond
e truphedhur, afro tridhjetëvjeçar, me fytyrë të rrumbullakët e flokë
të krehur përpjetë. Gjashtë muaj më parë ky e kish arrestuar e
torturuar gjerë para vdekjes shokun e Arbenit, Dikë Malzogajn, të
cilit i ishin zënë në shtëpi libra të Tiranës, botim i periudhës së pas
Luftës. Arbeni, duke e shikuar Ibron, mendonte për shokun e vet,
për të cilin nuk ishte i sigurtë plotësisht se, a ndodhej diku nëpër
birucat e panumërta të kësaj ndërtese, apo në burgun e Pejës. Për
Dikën Arbeni kish bindje mjaft të mirë, sepse ai, as pas torturave
më shtazarake, nuk kish zbuluar askënd.
I hoqi sytë prej tij me një mbyllje të qetë të kapakëve. Kjo ishte
qartazi një grimasë e kulturuar e shprehjes së padurueshmërisë
ndaj atij bastardi shqiptar, për ndyrësitë e të cilit përflitej si mos më
keq.
Duke e shfrytëzuar pozitën prej udbashi, ky i ftonte femrat e
qytetarëve të ndryshëm, gjoja në biseda hetuesie e, pastaj duke i
shantazhuar, u kërkonte të dilnin në takime. Ai ishte i njohur në
rrethinën e Deçanit. Atje, që në fillim të bashkëpunimit me UDB-në,
e kish vrarë një fshatar në krime kurvërie. Për t'ia fshehur gjurmët
bashkëpunëtorit të vet, UDB-a e denoncon një tjetër, kurse Ibron e
dërgojnë në shkollën e Sigurimit Shetëror, në Zemun të Serbisë.
Dihej nga një qytet i tërë, sepse ishte përfolur, sado me gjysmë
zëri, se si kjo ndyrësirë, duke e keqpërdorur çdo normë të moralit
njerëzor, ishte përpjekur t'i çnderojë edhe vajzat e familjeve të
ndershme, ku kishte banuar me qira. Kështu, ky ishte munduar ta
dhunojë vajzën e Saf Çarkut, një nëpunësi të thjeshtë. Por s’i kish
ecur, sepse vajza i tregon të jatit, e ky, me një guxim të rrallë
22

qytetar, e demaskon këtë njeri tek organet më të larta shtetërore,
duke i dërguar një letër plot mllef edhe Titos.
Apo rasti tjetër i arsimtarit të historisë, të cilit Ibro Haskaj ia
thërret gruan (edhe ajo mësuese), gjoja në hetuesi për një libër të
ardhur nga Shqipëria. Arsimtari, duke dëgjuar në popull për
imoralitetin e këtij udbashi, e shoqëron gruan e vet në lokalet e
SPB-së. Kur Ibroja, në orën e caktuar, e thërret gruan e tij për
procedim, arsimtari i drejtohet vendosmërisht:
-Ju, mund ta mirrni në pyetje gruan veç në praninë time, e
kurrsesi ndryshe!
Përkundër kërcënimeve e shantazheve të ashpra, Naz Vallja,
arsimtari i historisë, që ishte bir i një familjeje, të jatin e të cilit e
kishin pushkatuar pa gjyq, si atdhetar, me 1944, nuk zbrapset dhe
arrin ta pengojë synimin shtazarak të kodoshit shpirtshitur.
Ibro Haskaj kish shqisë shumë më të mprehtë se operativistët
serbë për t’i zbuluar veprimtaritë armiqësore të nacionalistëve
shqiptarë, siç i quante ai njerëzit që për çfarëdo arsyeje ishin gjetur
si lëndë pune tek ai. Kështu, e kish rrahur deri në alivanosje
nxënësin Can Bardhanitin sepse ky, në një orë gazmore të shkollës,
e kish imituar spikerin sportiv të Radio Tiranës. Flitej se bujku
hokatar Gjetë Koci, meqë nuk kish mundësi t’i blejë dy qe për ta
punuar tokën, e vë në zgjedhë një ka dhe buallicën. Meqë kau ish i
kuq e buallica e zezë, kjo për Ibron ishte vepër e rëndë armiqësore
sepse, publikisht, por në mënyrë tejet perfide, nëpër tërë qytetin,
ish bërë shpalosja e flamurit shqiptar! Gjetë Kocin e kishin rrahur
aq shumë, sa s’kish mundur të ecë në këmbët e veta. E kishin lënë
të shtrirë përtokë, te portat e UDB-së. Disa kalimtarë të rastit e
kishin shpënë në shtëpi me qerre, ku Gjetë Koci ish mjekuar me
javë. Thuhej se ortarëve të qytetit u shkonte nëpër shitore dhe ua
sekuestronte orët, si dhe reklamat e tyre, për shkak se në to ishte e
gdhendur apo e vizatuar stema zvicrane me shqiponjën
njëkrenëshe. Ibroja i thërriste pastaj, një nga një këta ortarë, dhe i
keqtrajtonte rëndë, anipse orët ishin të blera në shitoret
beogradase! Nëpër shtëpitë e fshatarëve i mblidhte qilimat e punuar
me dorë, nëse ata kishin ngjyrë të kuqe dhe të zezë. Djemt apo
vajzat që rastësisht i vishnin rrobat me këto ngjyra i thërriste në
UDB-e i keqtrajtonte si është më zi, madje vajzave u kërkonte edhe
të dilnin në takime. Njerëzit tregonin se si Ibroja i vëzhgonte tinëza
fishkëllimat e nxënësve, duke i gjurmuar në to këngët e pakënduara
nacionaliste. E kishin parë duke shkuar me fotoaparat në dorë në
nevojtoret publike, për t’i fotografuar muret ku, jo rrallë,
shkruheshin parrulla me përmbajtje politike. Natyrish, Ibroja s’kish
23

si t’i cilësonte ndryshe këto parrulla përveçse veprimtari e mirëfilltë
armiqësore.
Për zellin e treguar gjatë këtyre dy vjetëve, Ibro Haskajn UDB-a
federative e kish dekoruar me medaljen e artë të ”Vëllazërim-
Bashkimit”.
Arbeni dinte shumëçka që moshatarët e tij nuk i dinin fare.
Pikërisht kjo gjë e kish sjellë këtu, para këtyre njerëzve, për të cilët
dija ishte një luks i panevojshën, madje rrezik shtetëror.
Ky takim me udbashët, Arbenit ia përkujtoi pamjet nga filmat me
tematikë të luftës ku, zakonisht një djalosh bie në duart e fashistëve
dhe torturohet deri në alivanosje, por nuk jepet dot. Në filmat e tillë
shiheshin përherë disa eprorë policorë trashalluqë e barkanjozë,
mu si këta këtu.
Athua, cilët janë më të zinj? Të shohim, foli ndër dhëmbë.
Për çdo çast që kalonte në këtë zyrë, e bënte një lloj monologu
testues, të pazëshëm, me vetveten.
Si je?
Një zë i qartë i ndërgjegjës i përgjigjej poashtu, pazëshëm, por me
krenari.
Shumë mirë.
Më tepër për të ndërprerë heshtjen se sa për të marrë ndonjë
njoftim me rëndësi, njëri nga ata iu drejtua Arbenit.
-A e di pse je arrestuar?
Kjo pyetje Arbenin sikur e trandi nga mendimet e shumta që i
bluante në kokë. U drejtua me trup nga i erdhi zëri. Ishte po ai
udbash që e pat përshëndetur pak më parë. E shikoi me vëmendje.
Ishte i bëshëm, shpatullgjerë, me flokët e krehur mirë anash, me
fjongo në xhepin e majtë të sakos e me pantallona teget, të prerë
nga vija e hekurosjes pedante. Nuk dukej se ishte më i vjetër se
dyzetvjeçar.
-Jo, tha ky me ton të matur e serioz, duke u përpjekur prapë ta
fsheh trazimin e natyrshëm shpirtëror që ndjente.
-Çudi! Pse ne nuk e kemi arrestuar babanë tënd që është më i
vjetër, por të kemi arrestuar ty, njëzetvjeçar?
-Nuk e di.
-E di ti që ç'ke me të, por po shtihesh, foli njëri që ky nuk e njohu
fare.
-A e njeh Hysi Klloçanin?
-Jo.
-Si nuk e njeh? Ai po thot se ty të njeh dhe se keni këmbyer libra
të ndryshme nacionaliste, se pastaj keni biseduar shumë gjëra rreth
pozitës së shqiptarëve në Jugosllavi. Trego! Çka të ka thënë ai për
padrejtësitë që u bëhen shqiptarëve në Jugosllavi?, ia priti Eleganti.
24

Unë po të këshilloj që të përgjigjesh në mënyrë të sinqertë në
pyetjet, sepse kështu do të kalosh më lehtë, tha ai. Zëri i tij nuk
ishte as miqësor as kërcënues, por që mund ta quaje edhe ashtu
edhe kështu.
-Unë nuk e njoh Hysiun.
Arbeni u përpoq që të mos e lejonte t'i lëvizë asnjë nerv i fytyrës,
duke u dhënë atyre për të kuptuar se është i vetëdijshëm për gjitha.
Nuk donte të linte përshtypje se po kërkonte mëshirë nga këta,
qoftë edhe me mimikëri. Në të njëtën kohë, e kishte plotësisht të
qartë se si, dalëngadalë, rrjedha e hetimeve po rrëkëllehej drejtë
acarimit të pashmangshëm mes hetuesve dhe atij. Por, kjo,
çuditërisht, s’e frikësonte fare.
-Meqë ai ndodhet në një burg tjetër, së shpejti do ta sjellim këtu
dhe ai me gojën e vet do t’i thotë të gjitha këto. Po, të mos
humbasim kohë me këtë. Na trego se kush u tha për ta mbajtur orën
letrare në përvjetorin e nacionalistit Naim Frashëri? Kush e
propozoi i pari këtë temë nacionaliste dhe, si ngjau që dështoi kjo
përpjekje?
-Ne, nxënësit deshëm ta kremtojmë këtë përvjetor, por me
intervenim të Cat Loxhës, kryetarit të Komitetit të Partisë për qytetin
e Gjakovës, u pengua kjo orë letrare.
-Cili nga ju e propozoi i pari këtë temë?
-Tani kanë kaluar disa muaj nga ky rast ndaj s’më kujtohet.
-Ne kemi të dhëna se profersori K. ju ka thënë se duhet përkujtuar
poetët kombëtarë shqiptarë, sidoemos, Naim Frashërin, e jo ata
jugosllavë.
-Jo, nuk është ashtu. Ne, grupi letrar ”Afërdita”, menduam ta
kremtojmë këtë përvjetor.
-Cili propozoi i pari? A mos qe ky Betim Peni?, ndërhyri Ibroja, i
cili padyshim se i njihte të gjithë gjimnazistët dhe normalistët që
merreshin me shkrime letrare.
-A është ky normalist apo gjimnazist?, u shtie Arbeni sikur nuk e
njihte Betimin.
-Gjimnazist.
-Nuk më kujtohet.
-Si nuk po të kujtohet Betim Peni, i cili çdo orë letrare lexon poezi
nacionaliste?, ia priti Ibroja me nervozë të papërmbajtur.
-Ndoshta si fytyrë e njoh, por nga emri s’po më kujtohet, u përgjigj
prajshëm ai.
Ibroja i pakënaqur nga përgjigjja e luante kokën herë djathtas e
herë majtas. Shihej qartë se aspak nuk iu besonte fjalëve të Arbenit.
25

Ti Shqipëri më jep nder, më jep emrin shqiptar, i erdhën këto
vargje nëpër mend, si mbështetje morale për qëndrimin dinjitoz
karshi udbashëve.
Ç'nevojë psikologjike pata që m’u rikujtuan këto? Sigurisht se,
është ndonjë mekanizëm i panjohur i vetëmbrojtjes në psikën tonë,
që padashur vehet në veprim kur diçka na kërcënon, u përpoq ta
analizojë vetveten.
Ndërkohë Eleganti e shikoi Arbenin duke e ravijëzuar një
nënqeshje të lehtë në fytyrë. Kjo grimasë atij i jepte pamje
aristokratike. E mati me shikim nga koka deri në këmbë. Iu duk
shumë i ri, shtalb i njomë. Iu bë se nuk do të ndalej më shumë se
dy, tri ditë në qytetin e Gjakovës. I buzëqeshi lehtas Arbenit, sikur t’i
thoshte: ”Mos u merakos fare, sepse nuk jemi lugetër, si na përfolin
armiqtë. Ndaj bëhu i sinqertë se i ndihmon vetes po edhe neve!”
Eleganti ishte i bëshëm. Posaçërisht bënin përshtypje të thellë
qëndrimi dhe takti i tij. Arbeni, nuk ngutej të bie vendim për të,
sepse po e shihte për herë të parë. Por, dyshonte se është njeri i
tillë si përpiqej ta linte përshtypjen. Butësia dhe UDB-a nuk i dukej
se përkonin mes vete.
Duke u nisur nga përvoja e mëparshme me UDB-në, ai, ishte i
bindur se kjo s'ishte veçse një uvertyrë e gjithë asaj mynxyre që
doemos do të ndodhte, duke marrë parasyshë faktin se një botë e
tërë e ndante Atë me Ata. Gjithashtu, ai e kishte të qartë se minutat
e para të takimit me udbashë kishin ngjajshmëri të plotë me ato të
skuadrave futbollistike kur dalin në fushën sportive: kapitenët
përshëndesin njëri-tjetrin dorë për dore dhe fillon loja, e cila vie
gjithnjë duke u tensionuar, aq sa, jo rrallë, ndodh të përfundojë me
rrahje. Në rastin më të mirë, nëqoftëse nuk përfundon ashtu,
atëherë patjetër me mllefosje e acarime deri në zgripc të rrahjes.
Ishte aftësia e hetuesit që "lojën" ta zhvillonte në mënyrë të tillë, që
linte për t’u nënkuptuar sikur i arrestuari është fajtor për çdo acarim
të bisedës gjatë procedimit.
Në shkollën e Sigurimit Shtetëror, nga ekspertët më në zë, thuhej
se qëllimi i parë dhe i fundit i çdo procedimi është nxjerrja e sekretit
nga i arrestuari, e tek pastaj pasojnë etapat tjera: ajo e gjunjëzimit si
dhe thyerja e vullnetit e të arrestuarit. Për t'i arritur këto qëllime
lejoheshin të gjitha mjetet. Por, do të quhej i aftë ai instruktor, i cili
këtë e arrinte me sa më pak mund, e për sa më pak kohë. Instruktor
i mirë është ai që bën idividualizimin e të arrestuarit, e kurrësesi ai
që e bënë tipizmin. Çdo i arrestuar është një qenie komplekse
psiko-sociale që dallohet patjetër nga të gjithë të tjerët, sado që ata
duken të afërt me njëri-tjetrin në botëkuptime apo qëndrime. Meqë
nuk ekzistojnë askund në botë dy qenie plotësisht identike, atëherë
26

është detyrë e organeve të ndjekjes që ta gjejnë metodën më të
përshtatshme, në mënyrë që ta mposhtin vullnetin për rezistencë te
secili i arrestuar konkret. Atje thuhej edhe kjo se, mposhtja varej
edhe nga një sërë faktorësh të tjerë, të cilët diktoheshin nga disa
rrethana, që nuk i kishte në dorë Sigurimi Shtetëror. Në radhë të
parë, nga shkalla e vetëdijes politike e morale e të arrestuarit. Ata
që veprimtarisë politike i kishin hyrë me ndërgjegje të plotë,
dispononin një mori të dhënash faktografike të cilat nuk qe punë e
lehtë t'i mohosh. Natyrisht, me të tillë, temperatura e bisedës ngritej
shumë shpejt. Përvojën e të pandehurit duhej marrë në konsiderim
para arrestimit, sepse recidivistët, ta zëmë, e njihnin teknikën e
hetuesisë dhe ishin më të përgatitur shpirtërisht.
Shumicën nga këto rregulla të pashkruara të "lojës", siç i njihnin
udbashët, i njihte edhe Arbeni, i cili kish folur me shumë të
burgosur që ishin miq të familjes.
Arbeni ende qëndronte në këmbë, ndërsa udbashët vazhdonin të
rrinin ulur nëpër fotelet e vendosura rreth e përqark. Mbi qenien e tij
ishin drejtuar dhjetë palë sy leopardi e ky, si poet që ishte, ndjehej i
vetmuar e i pambrojtur krejtësisht. Kishte përshtypjen se po ia
grisnin rrobet, po ia shqyenin lëkurën.
Këta janë ai soji i reptilëve që, sipas ligjeve të evolucionit
biologjik, është dashur të jenë zhdukur. Por ja, qenkan strukur
nëpër këto kthina, foli vetmevete.
I shtronin një sërë pyetjesh, nënpyetjesh, kërcënimesh.
-A ke poezi të tjera përveç këtyre këtu?, pyeti Eleganti, duke bërë
me gisht tregues kah librat dhe fletorja e poezive që ishin shtrirë
mbi tavolinë, e të cilat Arbeni i njohu se ishin të tijat.
Me siguri, në ndërkohë, derisa unë qëndroja në birucë, këto hijena
m'i paskan sekuestruar librat në shtëpi, u kujtua, dhe nuk u befasua
aspak.
Befasinë, këtë armë shumë efikase të këtyre organeve, përvoja e
të arrestuarit mund ta pavlerësonte fare.
-Jo, nuk kam të tjera.
Udbashi, të cilin e shikonin të gjithë të tjerët kur fliste, përpiqej ta
përdorte një ton miqësor, në mënyrë që t'i imponohej Arbenit, duke
lojtur rolin e intelektualit të kulturuar.
-Unë që më se tetë orë jam duke i lexuar poezitë tuaja (tetë orë
paska që kur unë gjendem në këtë kuvli, u çudit Arbeni!), të cilat,
thënë sinqerisht, më pëlqyen, por jo edhe të gjitha, foli ai duke e
tundur kokën në shenjë mohimi e vërejtjeje. E zgjati dorën dhe mori
fletoren e poezive, që tashmë ndodhej mbi tavolinë, aty pranë tij. Në
poezinë "Dielli", vazhdoi ai, këtë emër ti e shkruan me germë të
27

madhe, dhe pastaj thua: "Një ditë do t'i ndriçojë edhe zemrat tona".
Ç’ke dashur të thuash me këtë?
-Dielli e simbolizon lumturinë.
-Jo, në këtë poezi Dielli e simbolizon pamëdyshje lirinë, sepse në
vargun që pason, ti thua: "Dhe të na heq errësirën vrastare që
gjithkund po mugullon". Kjo është aq e qartë saqë çdo koment
është i panevojshëm, apo jo?, konstatoi Eleganti duke e vënë buzën
në gaz, sikur desh të thoshte: hë, të zura!
Udbashët tjerë e pohuan me kokë dhe buzëqeshën me servilizëm.
-Jo, nuk është ashtu.
-Si the? Ti qenke i pafytyrë!
Arbeni papritmas e ndjeu një dhembje në nofullën e poshtme dhe
u përplas për muri nga një grusht i befasishëm që i erdhi prej Enver
Hoxhës.
Ende nuk ish këndellë nga goditja e fuqishme, kur Eleganti, sikur
të mos kishte ndodhur asgjë, ia filloi sërish me pyetjet. Ato tash
ishin të drejtëpërdrejta e më provokative:
-Ku i ke marrë të gjitha këto libra të Shqipërisë?
-Të dajës janë.
-E daja është i vdekur?
-Po.
-E dija se kështu do të thuash. Kjo mbrojtje është më e mira për ty
dhe ata që qëndrojnë pas teje. Por, jo edhe gjithnjë. Kur të ka
vdekur daja?
-Më 1930.
-Ja, ku e kemi këtu librin të botuar disa vite më vonë në Tiranë.
Edhe këtë ta ka sjellë daja nga varri?, vazhdoi ai, duke e ngritur në
dorën e majtë romanin e Spasses ”Pse”, ndërkohë që po ua
lëshonte një sy udbashëve, në mënyrë që nga ata ta mirrte, në
heshtje, miratimin e merituar për aftësinë e tij prej instruktori.
Ata buzëqeshën ndër hundë.
-A po na tregon si të ka rënë në dorë ky libër, pra, kush ta ka
dhënë?
-Sigurisht se, dikush nga shokët e dajës, kur i kanë sjellë nga
Shqipëria gjërat personale të tij, me atë rast e kanë harruar edhe
këtë libër.
-Aha. Mos po ta ha mendja ty se mund ta mashtrosh UDB-në?
-Jo.
-Mirë, a ke ti libra të tjera, nga ajo Shqipëria jote? Fol!, i tha
Eleganti, por tani me ton shumë më kërcënues e urdhërues, që
dallohej nga ai i pakmëparëshmi.
28

Me këtë ndryshim të papritur të tonit, Eleganti i jepte Arbenit të
kuptojë se ishte i qëlluar grushti që e mori nga shefi i SPB-së, Enver
Hoxha.
-Jo, nuk kam të tjera.
-A je i sigurtë?
-Po.
-Ta qifsha nënën, ti qenke gënjeshtar i poshtër. Ky e dashka
kërbaçin si bukën, iu drejtua atyre të tjerëve.
Udbashët nxitueshëm e urdhëruan Arbenin:
-Shtrije dorën!
-Pse?
-Tash ta tregojmë ne pse, ia pritën gati të gjithë si me një gojë
dhe, me të rëna trupit, krahëve, duarve, këmbëve, përpak sa nuk ia
ndalën frymën.
Në vërsuljen e tyre hetohej ngjajshmëria me kafshët e egra, të
cilat i sulmojnë sutat nëpër kullosa. Instiktet më burimore të kohës
së egërsisë mund t'i veneroje qartas në mimikat, grimasat dhe
afshin e tyre sadist.
-A ke libra të tjera?
(A ka mundësi që Dini të ketë tradhëtuar? Vetëm ai e di se ku i
kam lënë librat. Kushedi. Ndoshta më ka parë ndokush tjetër duke i
dërguar librat te Bija? Këta duken të sigurtë se po e ditkan se i kam
fshehur të tjerat. Ç'të bëjë? S’do të pranoj deri në fund, vendosi
Arbeni).
-Jo.
-Vazhdoni!...
-A ke libra të tjera?
-Jo.
-E sikur t’i sjellim ato këtu, a do t’u përgjigjesh, pastaj, sinqerisht
të gjitha pyetjeve që do t’i shtrojmë?
-Po, unë jam i sinqertë (me ju të jem i sinqertë!!!?).
-Ibro! Sjelli këtu librat tjera që ia kemi gjetur të fshehura te
kushërira e tij, Bija!
Arbenit gati sa s’iu ndal fryma. S’u besonte veshëve. Për një
moment mbajti shpresë se kjo që thoshte Eleganti ishte një truk i
rëndomtë udbesk.
Ibro Haskaj doli shpejt, por u kthye edhe më shpejt. Në duar
mbante me dhjetëra libra e fotografi, të cilat ia afroi Elegantit në
tavolinë.
-Hë, tani e ke shansën ta dëshmosh veten, je apo jo i sinqertë.
Kush t’i ka dhënë këto libra: ”Lahutën e malësisë”, ”Nëna Kosovë-
Shqipëri e vërtetë”, të botuara gjatë Luftës së Dytë Botërore në
Tiranë, si dhe "Luftëtarët e lirisë", "Hasta la vista", "Tregime të
29

zgjedhura shqiptare", "Fjalorin e gjuhës shqipe", "Afërdita përsëri
në fshat", ”Luli i vocërr”, poashtu, të botuara në Tiranë, në vitet
1960 e 1962?
-Këto m’i ka dhënë Tali, nga Rahoveci.
Ibroja me nguti e mori lapsin në dorë dhe, shpejt e shpejt, pyeti
serbisht:
-Në cilën shkollë e në cilën klasë i vijon mësimet Tali?
-Ai nuk është gjallë. Është mbytur në Dri, vitin e kaluar.
-Ti po tallesh me ne, a? Mos po kujton ti se ne hamë bar?, foli
Eleganti, i cili me dorën e djathtë i përshkoi si me krehër flokët,
ndërsa buzët filluan t’i rrudhen nga mllefosja.
-Librat e paraluftës t’i ka dhënë daja i ndjerë, ndërsa këto të
pasluftës t’i paska dhënë shoku i ndjerë. Ti duket që s’po e kupton
seriozisht UDB-në. Ne do të rjepin të gjallë, ti s’ke shteg pa u
rrëfyer, horr i horrave.
Shihej qartazi se Eleganti ish tërbuar nga inati. Mezi që ngopej
frymë kur fliste. Po, edhe të tjerët ishin sekëlldisur më shpejt se ç’e
kishin parashikuar.
-Vazhdoni!, urdhëroi Eleganti, nervoz.
Mirkoja, Ibroja e të tjerë e rrëzuan Arbenin për dysheme. Dy nga
ata i hipën në shpinë dhe e mbajtën të palëvizshëm, ndërsa të tjerët
filluan ta rrahin me kërbaç këmbëve. I binin aq fort sa zyrja ushtonte
nga të rrahurat.
Në çastet e tilla, shtylla më e fortë e qëndresës bëhet pikërisht
besimi i patundur në drejtësinë e çështjes. Njerëzit me unë të
theksuar, trajtimi i vrazhdë, në vend se t'i dobësojë, ua ndezë të
gjitha dritat e kuqe të alarmit, për t’i mbrojtur deri në vetëflijim
gurthemelet e ndërgjegjës së tyre. Çdo gjë, për fat të mirë të
njerëzimit, nuk është në duart e pushtetarëve e shërbëtorëve të
tyre. Një sistem totalitar njeriun mund ta shpronësojë nga
shumëçka, por jo edhe nga vetëdija. Kjo është ajo thembra e Akilit e
të gjitha pushteteve të dhunshme, dhe bastioni i fundit i qytetarëve
të pafat që jetojnë në to.
Tek pas një kohe (alivanosja ia kish tretur konceptin e kohës),
Arbeni e hetoi se teshat i kish të qullosura nga gjaku. I ngriti sytë
me vështirësi dhe e pa se ishte në po atë dhomë, por me më pak
udbashë. Nga dhembja në tërë trupin mezi që mirrte frymë. E
ndjente një urrejtje të madhe kundër këtyre që e trajtonin kaq
egërsisht.
Eleganti foli:
-A do t’ia fillosh të bëhesh i sinqertë, apo këto keqtrajtime s'do t'i
pushojmë edhe një muaj?
30

Arbeni e shikoi me urrejtje, por nuk i ktheu përgjigje. I lodhur siç
ishte, e ndjente se edhe frymëmarrja po ia lëndonte plagët e
freskëta e lëre më të nxirrte zë nga goja.
Pasuan sharje karrocierësh, rrahje të tjera edhe më të ashpra,
goditje me shqelma...
I rraskapitur e në gjendje tejet të rëndë, e hetoi se po e tërhiqnin
për diku. Kur u kthjellua e pa veten në po atë kthinë, prej nga e
kishin nxjerrë para sa orësh. Nuk e perceptonte dot kohën, por
ngaqë teshat e qullosura në trup i qenë ftohur, e kuptoi se kishin
kaluar më tepër se dy-tre orë.
U përpoq të lëvizte, por ndjeu dhembje në gjithë trupin. Këmbët s'i
ndjente se i kish të vetat. I shikoi me kujdes, për të kuptuar se
ç'kish ndodhur me to. Ndonëse në gjysmëterr, e pa se i ishin enjtur
këmbët. Nga një spicim që e përjetonte, i dukej sikur t'i kishin
ngulur gjilpëra në të dyja shputat. Duart, poashtu, iu kishin fryrë si
samunat frangjolla. Në kraharor iu duk se e kishte një plagë të
hapur që i digjte pamasë. U përpoq t'i zhveshte teshat për të parë se
ç'i kish ndodhur, por lëvizjet i shkaktonin dhembje të mëdha.
Megjithatë, ngadalë e ngriti këmishën, por asgjë nuk pa.
Si duket shqelmat me këpucë m'i kanë lënduar brinjtë, tha pa zë.
Dhembja tashmë ishte shtrirë në tërë qenien e tij si rrjetë
merimange dhe po e kafshonte me forcë, gjithkund. Ofshama i dilte
pakontrollueshëm prej kraharorit dhe, befas e kundërvullnetshëm, i
kthehej në dënesje e frymëmarrje të çregullt, me hope-hope, që
shoqërohej me dhembje të padurueshme. Nuk kishte vullnet, e besa
as fuqi, ta ngriste krahun, ta lëvizte këmbën, të kollitej, aq më pak të
shtrihej apo të ngrihej.
Padashur i lindi në kokë pyetja, pjesë e një monologu testues, të
cilin ky e zhvillonte heshturazi me ndërgjegjën e tij.
A je mirë?
Shumë mirë jam.
Edhepse ishte në këtë gjendje të rëndë shpirtërore e fizike, Arbeni
edhe njëherë konstatoi se nuk duhej ndryshuar as pikë, as presje
nga qëndrimi i deritashëm, përkundër vuajtjeve gati-gati të
papërballueshme që po i pësonte.
E dëgjoi çelësin që po kërciste te dera. Dera u çel përgjysmë.
Hynë dy policë, që ky nuk i njohu. Nuk ia kërkuan as emrin as
mbiemrin (sigurisht, tashmë jam i njohur për gardianët, tha
vetmevete), por me ton kërcënues i thanë të dalë jashtë. Duke u
mbajtur për mur, mezi që u ngrit. I shtiu disi në këpucë këmbët e
enjtura. E detyronin të ecte drejt dyerve të hekurta, prej nga,
shkallëve, duhej ngjitur në katin e dytë.
31

E ndjente një thermë dhembjeje sa herë që i vente këmbët në
çimenton e korridorit, pastaj në shkallë. Duke iu ngjitur shkallëve
përpjetë, mbahej me bërryla për muri. Filloi t'i djersitej i tërë trupi,
mirëpo vazhdoi të ecte sipas ritmit që ia diktonin, sepse i dukej
ligësi t'i luste gardianët për një ritëm më të ngadalshëm. Të kërkoj
mëshirë nga këta është njësoj sikur të kërkoj që kripa të bëhet
sheqer, ironizoi për gardianët.
Arbeni ishte i mëdijshëm se, ata që po e prisnin lart, janë edhe më
të pashpirtë se këta që po e shoqëronin.
Në korridorin e katit të dytë ishin vënë qëllimisht dritat e zbehta,
në mënyrë që të arrestuarit, përmes errësirës, t'ia krijonin ndjenjen
e vetmisë dhe rrethimit total me të panjohurën e mnershme. Ky terr
shoqërohej edhe me qetësinë e përmotshme të korridorit. Së
bashku, errësira dhe heshtja, e krijonin përshtypjen e një situate
tejet serioze, të tendosur deri në pakufi.
Nuk e dinte sa është ora, por ia mirrte mendja se ishte ferk
mëngjesi.
Oh, se ç'mëngjes që po përjetoj!, u kujtua Arbeni pikëllueshëm.
Ç'mund të them për këtë ditë që kaloi?, e pyeti vetën dhe vazhdoi:
një ditë e vështirë, por jo edhe e papërballueshme. I rrahur, por jo i
poshtëruar. I lodhur por jo i thyer. I pa shpresë, por jo i humbur.
Fillin e mendimeve ia ndërprenë britmat e zëshme të gardianëve
që e shoqëronin. Tani ia nisën ta godasin me kërbaç në prapanicë,
duke dashur ta ngutin, por edhe për t’ia krijuar psikozën e ndjekjes
vargore, që nga biruca e deri në zyrat e ndritshme të udbashëve. E
futën në njërën nga dhomat e katit të dytë, por këtë radhë Arbeni
nuk u lodh ta veneronte se në ç'numër po e fusnin. Tek e fundit, a
ka rëndësi se cila dhomë është?, u kujtua dhe padashas ndjeu mëri
ndaj vetvetes, që në këto momente po merrej me çështje fare të
parëndësishme, madje edhe banale.
Sapo e bëri hapin e parë në dhomë, i ra në sy Eleganti i ulur në
fotelen për karshi derës. Mirkoja, Ibroja e të tjerët ishin ulur rreth e
rrotull tij. Veçmas i vodhi me shikim disa që s’qenë më parë. Si t’i
njeh njeriu këta uritha të UDB-së, kur janë të zënë me këso punë
kaq të parëndomta?, gjykoi vetmevete Arbeni.
Udbashët e rinj që po i shihte Arbeni, kishin ardhur në bazë të
Rregullorës së Punës, të miratuar kohëve të fundit në organet
drejtuese të UDB-së federative. Në këtë Rregullore ishte paraparë
që në çdo dhjetë vjet të bëhej transferimi i domosdoshëm i
hetuesve nga një qytet në tjetrin. Ky rotacion, si thuhej, bëhej për ta
freskuar kuadrin. Por, qëllimi i vërtetë ishte shkulja me rrënjë e
familjarizmit eventual të udbashëve me qytetarët vendas.
32

Këtij rotacioni i kishte shpëtuar vetëm Mirko Iliçi, që në këto
momente po e shikonte Arbenin pa bëza nga kolltuku ku ish ulur.
Mirko Iliçi qe një çubardhak, i cili iu kish afruar të dyzetave. Ishte
afro dy metra i gjatë, gjë që e bënte të tmerrshëm për të arrestuarit.
Sytë i kish bojëgështenje, kokën e madhe. Flokët i kishte të rrallë, të
ngritur përpjetë, por jo edhe të thinjur. Hunda e tij e trashë nuk binte
në sy aq shumë, sepse fytyrën e kish të gjerë. Ishte shpatullmadh
dhe duargjatë. Ecte me hapa të rrallë dhe me qëndrim të drejtë të
trupit, pa u lakuar fare.
Mirkoja ishte malësor, i lindur në Hercegovinë. Aty kish arritur t’i
kryej pesë klasë të fillores. Pas shpërthimit të Luftës së Dytë
Botërore, i vëllai i tij i madh kish dalë partizan. Pas një kohe,
edhepse i ri, Mirkoja i bashkangjitet arradhave partizane, në cilësinë
e korrierit. Për t’u punësuar në UDB-e, kish ndikuar vëllau i tij, i cili
fill pas luftës punonte në OZN-në federative, pararendëse e UDB-së
së mëvonshme.
Mirko Iliçi në qytetin e Gjakovës ishte i njohur për mizoritë e veta.
Mirëpo, droja e qytetarëve-në UDB-e kish pasur efekt të kundërt:
Mirkoja ish shpërblyer me Medaljen e Artë të Sigurimit. Deri atëherë,
shpërblimi në fjalë i qe ndarë një numri shumë të vogël të
udbashëve në tërë Jugosllavinë.
Ndonëse kjo ndodhte shumë rrallë, edhe në këtë resor bëheshin
përjashtime nga rregullat, siç ishte rasti me Mirko Iliçin, të cilin nuk
e kishin transferuar fare për më se njëzetë vjet. Për këtë gjë ishte
angazhuar personalisht Çedo Topalloviçi, shef i Sigurimit Shtetëror
për Kosovë. Ky kish kërkuar nga kryeshefi i vet në Beograd,
Svetisllav Stefanoviçi, Çeça, që për shkak të atmosferës
shpërthyese antijugosllave që mbretëronte në atë zonë të ndjeshme
kufitare, Mirko Iliçit t'i bëhet e mundur të qëndrojë edhe më tutje në
qytetin e Gjakovës. Ç'është e vërteta, Çeça kish edhe arsye të tjera,
që të tjerët nuk duhej t’i dinin. Zona e Mirkos kish qenë vatër e
qëndresës partizane gjatë luftës. Ai e dinte se atje ish ruajtur fryma
rebele, që përcillej nga veteranët te brezat e rinj. Andaj, Çeça kish
kuptuar me kohë se në këtë qytet, një Mirko Iliç vlente më tepër se
dhjetëra udbashë të tjerë së bashku.
Ky konstatim ishte më se i saktë. Mirko Iliçi qe shtylla kryesore e
UDB-së në këtë rajon kufitar me Shqipërinë. Ai, si përgjegjës i
Shërbimit kundërinformativ, i organizonte dhe i drejtonte të gjitha
pusitë kundër kasnecëve që e kapërcenin kufirin. Gjatë këtyre
operacioneve, ai e kish vënë jetën në rrezik sa e sa herë, duke e
dëshmuar përkushtimin e vet të paluhatshëm ndaj patriotizmit
jugosllav.
33

Ndonëse askund nuk figuronte si kërkesë e shkruar, ishte e
vetëkuptueshme që secili udbash duhej të ishte i rreshtuar sipas
frymës së germave të fundit të qëndrimeve më të reja politike të
Titos. Këto qëndrime automatikisht e fitonin statusin e detyrave që
duhej realizuar me prioritet, natyrisht, duke i spostuar prioritetet e
caktuara mëparë. Në këtë punë Mirkoja ishte i pakonkurencë. Atij
nuk i nevojiteshin sqarime plotësuese. Në çastin kur komunikohej
urdhëri i ri, ai përpiqej ta zbatonte atë sikur të ishte fjala për
urdhërin që e kishte lënë të pakryer dje.
Por, për përjashtim nga rregullat, nuk mjaftonte veç devotshmëria
në punë. Asketizmi i jetesës së tij ia kish rritur shumë pikët. Ai nuk
pinte duhan, as alkool, nuk luante bixhoz, nuk ishte fjalaman,
s'korruptohej dot me mito, s'kish dashnore të fshehtë, si të tjerët,
për të cilët vet Mirkoja mbante fshehurazi shënime të hollësishme.
Përmbi të gjitha, Mirkoja nuk kish shokë tjerë përveç atyre të
Shërbimit; shokët vlerësoheshin si rrezik potencial, sepse
ekzistonte mundësia teorike që, pamëdijshëm, të shkileshin
rregullat e sekretit shtetëror.
Të gjitha këto i dinte kreu i këtij resori, i cili i kushtonte kujdes të
veçantë ruajtjes së shëndetit mental të hetuesve. UDB-a i luftonte
për vdekje krimbat e mbeturinave mikroborgjeze. Për sa i përket
Mirko Iliçit, ai ishte i dëlirë. I kish përcjellë së paku tetë shefa e disa
zëvendës të tyre, por atij asnjeri s'kish mundur t'ia numrojë qoftë
edhe një gabim për be.
Mirko Iliçi ishte, si thonë, i bërë e i gjetur për UDB-në. Ai e kish një
krenari të lindur prej malësori, ndonëse krenaria nuk ishte në
përputhje të plotë me normat e pashkruara të Shërbimit. Mirkoja
mbahej si njeri me dinjitet, e jo çikërrimtar i bezdisshëm si të tjerët,
të cilët, jo rrallë, e tepronin dhunën vend e pavend. Cilësitë
shpirtërore të Mirkos ishin thuaja të programuara për një udbash të
devotshëm. Andaj, ai çmohej me të drejtë nga eprorët e vet.
Pozita formalo-juridike e Mirkos si udbash ishte pakrahasueshëm
më e ultë se ajo realo-faktike, sipas së cilës ai ishte i besuari numër
një i UDB-së në qytetin e Gjakovës. Ishte aftësia e tij që në punët e
përditshme të resorit këtë dualizëm ta neutralizojë ashtu që, me
eprorët e vet nominalë të tregohej i dëgjueshëm e inferior, në kohën
kur ai realisht qëndronte shumë lart mbi ta.
Arbeni kish mësuar për të nga shumë njerëz, ndaj edhe ia dinte
huqet e këtij udbashi, tashmë të njohur nga të gjithë.
-Futi dy dru brenda!, urdhëroi Mirkoja Miturakun, një udbash që
Arbeni s'e njihte, por që i bënte përshtypje fytyrëbutësia e tij. Këtë e
quanin Zharko. Ai, meqë ishte i ulur afër stufës, i mori drutë e
shkurtuara dhe i futi në stufë.
34

Arbeni ndërkaq, mezi që po mbahej nga therma e këmbëve. Me
forcat e fundit e ngulfaste ofshamën, që iu kishte mbledhur galuc
në kraharor. Dhembja priste një çast pakujdesie për të shpërthyer si
balon në ajr.
Nuk të lë të dalësh jashtë, jo! Si dreqin në gastare do të ndrydhi,
përlahej heshturazi me vetveten.
-Me kë ke shkuar verës në Erenik për t’u larë?, pyeti papritmas
Mirkoja.
-Kam shkuar me vëllezër, po edhe me shokë.
-Ç’keni llafosur atje?
-Për shkollimin tonë.
-Tjetër?
-Për vajzat.
-Po për Shqipërinë ç’keni folur?
-Asgjë.
-Si, or asgjë, kur bjeshkët e Shqipërisë prej atyhit shihen si në
pëllëmbë të dorës?
-Ne s’kemi folur për to.
Mirkoja qeshi me inat të madh. E luante kokën kërcënueshëm.
Ata, të tjerët, i kishin hapur sytë dhe po dëgjonin me vëmendje
këtë dialog.
Arbeni u habit me intuitën e Mirkos sepse, ishte e vërtetë se, sa
herë që shkonte me shokë për t’u larë në Erenik, atje flisnin për
çështjet që ishin aktuale në atë kohë në Shqipëri, si psh: prishja me
sovjetikët, miqësia me kinezët etj.
-Shihet qartazi se ti po tallesh me UDB-në. Ne kemi të dhëna të
sakta se kur keni vajtur për t'u larë në lumin e qytetit, ju keni bërë
pandërprerë debate politike. Bile, ti ke qenë shumë i zjarrtë. Po të
njohtoj se tani, nga ky çast, ne do të kemi një trajtim krejtësisht
tjetër ndaj teje, ia priti Eleganti, i cili u ngrit në këmbë dhe ia zgjati
dorën Arbenit, duke iu prezentua: unë quhem Bata Kovaçeviqi, tha
ai me zë serioz dhe zyrtar. Meqë ti nuk po do me të mirë, atëherë
neve s'na ngelë rrugë tjetër pos t'i përdorim të gjitha mjetet që i
kemi në dispozicion, në mënyrë që të detyrojmë ta pranosh
veprimtarinë tënde armiqësore. Së pari ne dëshirojmë ta dijmë një
të dhënë fillestare: kush t'i ka dhënë librat: ”Lahuta e malësisë”,
”Nëna Kosovë-Shqipëri e vërtetë”, të botuara gjatë Luftës së Dytë
Botërore në Tiranë, si dhe "Luftëtarët e lirisë", "Hasta la vista",
"Tregime të zgjedhura shqiptare", "Fjalorin e gjuhës shqipe",
"Afërdita përsëri në fshat", ”Luli i vocërr”, poashtu, të botuara në
Tiranë, në vitet 1960 e 1962? Me këtë rast po ta tërheq vërejtjen që
të jesh shumë më i mençur se sa që ishe më parë. Ndryshe, do t'i
35

ekspozohesh vuajtjeve e mundimeve, të cilat, deri më sot, askush
s’ka mundur t'i përballojë.
-Këtu kanë hyrë burra që i kanë pasur koqet me okë, por janë
dorëzuar, ndërhyri kërcënueshëm Barkanjozi, i cili, duke folur, e
shikoi Elegantin, sikur t'i thoshte: ”më fal për këtë ndërhyrje!”.
Barkanjozi, të cilin e quanin Zhivko Gjuriçiq, ishte i gjatë dhe afro
dyzetvjeçar. Flokët i kishte kaçurrel, të dendura, të krehura përpjetë.
Ky i kish të mbathura një palë çizme të zeza, ushtarake, që i
vezullonin. Toni bas e bënte edhe më të tmerrshme figurën e këtij
dinosauri.
-Fol! Trego se ku i ke marrë këto?, e mori fjalën sërish Eleganti, i
cili u përpoq ta neutralizojë ndërhyrjen e vrazhdë të Barkanjozit.
Arbeni ishte i vetëdijshëm se nuk do të shkojë gjatë dhe se këta
kasapë do ta torturonin sërish. Mirëpo, ai e dinte poashtu se çdo
qëndrim tjetër është tërheqje nga fronti imagjinar që e ndante këtë
me ata. E, këtë front ai kish vendosur ta ruante, madje me çdo
kusht.
Ti Shqipëri më jep nder, më jep emrin shqiptar, iu kujtua befas, si
nëpër ekran të hapur, figura e profesorit K., i cili i citonte kaq
shpesh vargjet në fjalë.
-Ju thash pak më parë, Tali m'i...
-Tali i pidhit të satëme, derr, shpërtheu gjithë inat Barkanjozi,
Zhivko, dhe ia dha një grusht të fuqishëm në nofull, nga i cili Arbeni
u plandos për dysheme.
Atypëraty, disa udbashë ia lidhën duart prapa me litarë. E ngritën
me dhunë në këmbë, pastaj e kthyen me fytyrë kah muri, duke e
goditur me kërbaç gjithë trupit. Nuk shihte sa veta po e godisnin,
por nga moria e frymëmarrjeve të çregulluara dhe të rënat e
shpeshta e kuptonte se ishin shumë.
E kish përshtypjen se copat e krahëve po i shkuleshin dhe i binin
në tokë, se brinjtë po i coptoheshin. Një zjarmi e lartë, shumë e
lartë, iu kish krijuar në organizëm. E ndjente si po i fugonte gjaku
nëpër trup, posaçërisht në kokë, në faqet e mërdhezura. Nga
dhembjet e pandërprera që i përjetonte nuk kish kohë të mendojë
për asgjë. Për një çast iu bë se nuk ishte më ai që ishte. E kish
humbur vetveten. Iu duk e çuditshme se si iu krijua kjo përshtypje e
tëhuajsimit mu tash, kur i nevojitej vetëkontrolli më shumë se kurrë.
Vetimthi e hetoi se po i "fiken" kontaktet me vetëdijen dhe se kish
filluar t'i lëshonte disa britma, të cilat assesi nuk do të duhej t'i
lëshonte. Së paku, jo në prani të këtyre udbashëve. U dëshpërua
ngase hove-hove nuk po e përjetonte vetveten si qenie integrale.
Ishte dyzuar: herë i dëgjonte ata, herë do zëra që ky kurrë s’i kish
36

dëgjuar më parë. Zëra dinosaurësh. Zëra që vinin nga thellësitë e
shpellave.
Pas pak e ndalën goditjen. E kthyen me fytyrë kah ata.
I pa në sy udbashët që e kishin goditur më parë: Mirkon, Ibron,
Zhivkon, pastaj disa të rinj, të punësuar në UDB-e gjatë këtyre
kohëve të fundit. Në fushën e topkëmbës, ku Arbeni shkonte për ta
parë ”Vëllaznimin”, i kishin rënë në sy disa nga këta, por s’e dinte
se janë udbashë.
-A po bindesh se ne dijmë edhe ndryshe?, e shtroi pyetjen
Eleganti, i cili edhe ishte inkuizitori kryesor në këtë grup. Po të
betohem në nderin e Partisë, filloi t’i flasë Arbenit, ne nuk
dëshirojmë t'i keqtrajtojmë njerëzit, aq më pak të rinjtë. Ja, sapo ta
tregosh atë njeri që t'i ka dhënë këto libra, ne do të çojmë me xhip
në shtëpi. Për ne është një gjë me rëndësi, t'i zbulojmë kanalet se
kah dhe si po futen këto libra nga Shqipëria? Unë prapë po të lus,
vazhdoi Eleganti me ton pak më miqësor, por që assesi nuk ishte i
shpërlarë nga nuancat e kërcënimit, mos e lejo veten t’u
nënshtrohesh provave edhe më të rënda, vuajtjeve, të cilat me
siguri se nuk do të mundesh t’u bësh ballë. Mos e mundo veten kot
së koti! Po më dhembsesh, je i ri dhe po shkon dëm për asgjë, më
beso.
Arbeni sapo ishte rrahur pamëshirë nga urdhërat e këtij Eleganti,
prandaj as që mund ta shikonte në sy këtë njeri. Deshi t’i thotë:
vërtet, qenke sadist i përsosur! Mu në këto çaste po pret të
bashkëpunoj me ty!!!?
Bata Kovaçeviqi, Eleganti, thuase e kuptoi.
-E di, ti ke dhembje, dhe mezi që më shikon, por unë të këshilloj
ashtu që këto dhembje të mos i përjetosh më, a po më kupton?,
pyeti me zë të vendosur dhe serioz.
Prajshëm e priste përgjigjen e Arbenit.
Hë-gjëmoi Arbeni së brendshmi me inat. Të qet buza tambël ty,
zotëri Elegant. Urdhëro e gjeje ndonjë tjetër që juve nuk iu njeh
mirë. S'keni gjetur kishë ku do të kryqoheni. Mos t'u mashtrojë
molisja ime. Unë jam bir i vuajtjeve dhe i mundimeve.
-Unë nuk kam se ç'të them tjetër, foli me zë të lodhur. Librat i kam
marrë nga Tali.
-Ta qiftë qeni nënën, he i pafytyrë!, e shau Eleganti me plot mllef
dhe e nxorri një cigare ”Morava” nga kutija që mbante në xhepin e
sakos. Vazhdoni!, iu tha atyre të tjerëve, të cilët, sikur t'ishin të
kyçur me ndonjë sustë elektrike, i kërcyen Arbenit.
Pasi e shtrinë sërish për dysheme, së prapthi, filluan ta godasin
me kërbaç këmbëve. Arbenit iu duk se diçka e nxehtë si prush po ia
djeg gjithë trupin, e posaçërisht kokën. Trutë iu duk se po i lëviznin
37

nga vendi. I shkonin djersët çurkë. Gjëndërrat pështymore iu kishin
tharë plotësisht. Frymëmarrja iu vështirësua pamasë, ndjeu se do të
ngulfatej së shpejti. Dhembjet nga goditjet sa vinin e i shtoheshin.
Nga të rënat e fuqishme u përmjerr. Sharjet dhe fyerjet që ia
drejtonin udbashët s'i dëgjonte më fare. E kishte kuptuar qysh
përpara se këto ishin pjesë rutinore e torturës, që përdorej si formë
e qëlluar komunikimi me viktimën gjatë keqtrajtimit. Pas pak sërish
ndaluan por, Arbeni nuk kish më forcë të ngritej. I dukej se eshtrat
nuk mund t'i mblidhte, se ish dekompozuar tërësisht. Nuk i shikonte
udbashët, sepse nuk kish fuqi për t'i ngritur kapakët e syve; po
edhe sikur të kish fuqi, nuk donte t'i ”shpërblejë” ata me shikimin e
njeriut të rraskapitur. Iu kishte ngjallë një ndjenjë e fuqishme e
vetëflijimit, të cilën s’e kish njohur kurrë më parë. Padyshim se kjo
ndjenjë ishte e strukur thellë në qenien e tij.
E urdhëruan të ngrihej në këmbë dhe, meqë nuk mund të ngrihej
vetëm, ata i ndihmuan, duke e goditur në ije me shkelma dhe duke e
tërhequr zvarrë për krahësh. Ia stërpikën fytyrën me ujë të ftohtë
nga një kovë, të cilën Arbeni po e shihte për herë të parë.
-Eja këtu, i tha Mirkoja. Vëri këtu këmbët dhe me gishta mbështetu
për mur! Shpejto!
Në dysheme me laps kimik e vizatoi një gjysmëharku ku duhej t'i
vente thembrat dhe, pastaj, e mbajti për barku deri sa Arbeni u
kërrus dhe me dy gishtërinjtë e tij tregues e preku murin.
-Kështu do të rrish me ditë të tëra, deri sa të ligjërosh, i thoshte
Eleganti, i cili edhe një herë e shau derrçe.
Ishte i dobët nga shëndeti, ndaj pesha e trupit të tij nuk ish gjithaq
e rëndë. Por, megjithatë, pas pak minutash iu duk se po i thyheshin
gishtërinjtë, se këmbët e enjtura dhe të lodhura po i kalamendeshin.
Djersët nga balli i pikonin pandërprerë në dysheme.
U lodh më shpejt seç e priste. Trupi i tërë i dridhej.
Athua, edhe sa do të mundem të qëndroj kështu?, e pyeti veten,
dhe papritmas i shkrepi ideja që të ulet në dysheme, duke i refuzuar
kështu urdhërat e tyre. Po pra, kështu duhet bërë!, i tha qyka e tij.
Këta sadistë do të më mundojnë prore me tortura që i tejkalojnë
fuqitë e mia fizike. Andaj, unë duhet t'u tregoj se nuk pajtohem
assesi t'i zbatoj urdhërat e tyre poshtëruese. Pikë së pari, ngase
nuk mundem t’i zbatoj. Pastaj, sepse nuk dua.
Ata po bisedonin me nge, për një këngëtare të re, të bukur, që do
të vinte këto ditë për të kënduar në hotelin e qytetit të Gjakovës.
Ndërkaq, Arbeni ngadalë, por vendosmërisht, po i afronte këmbët.
Padiktueshëm i hoqi gishtërinjtë nga muri, pastaj, me shpejtësi u ul
në dysheme.
38

-Kujt i more leje ti që i hoqe gishtërinjtë nga muri?, u dëgjua zëri i
mllefosur i Mirkos, për këtë gjest kokëfortësie të Arbenit. Iu afrua
dhe pas disa të rënave me kërbaç ia lidhi krahët prapa aq fort sa
kraharori i kërciti zëshëm.
-Tani lëshoj duart poshtë, i tha ironikisht.
Në fillim e përballoi disi këtë torturë, por nuk vajti as dy minuta
dhe Arbeni mezi që mirrte frymë. E kapluan sërish djersët në ballë.
Krahët iu mpinë sakaq dhe i dhembnin pamasë. I dukej se as kokën
nuk po mund ta mbante drejtë mbi supe. E shihte qartë se ishte në
prag të humbjes së vetëdijes…
Kur erdhi në vete e pa se litarin ia kishin hequr dhe se ishte bërë
ujë. E kuptoi se ndonjë kovë të plotë ia kishin zbrazur mbi trup. Nuk
kishte aspak forcë që të ngritej, edhepse ata i thonin që të ngritej në
këmbë. Ia filluan prapë ta godasin me shkelma dhe shpulla fytyrës.
-Çou nënën ta qiftë derri i maleve, a të kemi prurë këtu në
senatorium që të këndellesh? Ngritu! ushtonte zëri, herë i Mirkos,
herë i Ibros, herë i dikujt tjetër, ndërkohë që të gjithë e godisnin me
flakaresha e shkelma.
Megjithëse i cfilitur pamasë, i dha zor vetes dhe u ngrit në këmbë.
Mirëpo, këmbët i digjnin sikur t'i kish vënë në prush. Iu kishin enjtur
aq shumë saqë më tepër iu ngjanin thundrave të elefantit se sa
këmbëve të njeriut.
-Ktheu prapa!, urdhëroi Mirkoja dhe, me litarin që rrinte i shtrirë
mbi tavolinë, prapë ia lidhën të dy duart pas shpinës, deri sa i
kërciten shpatullat. Pas pak Arbeni nuk po i përjetonte më duart si
të tijat. Litari përveç që ia shtrëngonte nyjet, ia ndalonte edhe
qarkullimin e gjakut dhe ia vështirësonte pamasë frymëmarrjen,
edhe ashtu të vështirë. Djersitja iu shtua edhe më, kurse ata, me
qëllim, i fusnin prapë dru stufës për ta tharë sa më tepër ajrin. Ata i
kishin hequr setrat, i kishin zbërthyer xhaketat, në ndërkohë që pa
pra e kërcënonin Arbenin:
-A po ia fillon të flasësh, apo edhe më zi do ta bëjmë. Nëse e
vazhdon kështu, ti i gjallë prej UDB-së nuk ke për të dalë!, e
kërcënonte Enver Hoxha, i cili kish hyrë në dhomë pak më parë.
Arbeni ishte i mëdijshëm se ata do të dinin aq sa t’u tregonte vet.
Torturat që kryheshin ndaj tij e ftillonin një fakt të pamohueshëm,
se këtyre u mungonin të dhënat e hollësishme për të.
Tani ka filluar ajo lufta psikologjike e lodhjes së viktimës, mendoi
Arbeni.
Cingërroi telefoni. Mirkoja ia dha shefit. Ai bisedonte me dikë, por
shihej se donte ta mbante sekret temën e bisedës, po edhe
bashkëbiseduesin, sepse vetëm pohonte ose mohonte.
39

Arbeni në ndërkohë qe lodhur shumë, mezi që mirrte frymë.
Djersët ia kishin mbuluar tërë trupin. Dy udbashë, të cilët ky s’i
njohu, u ngritën, ia hoqën litarin dhe e detyruan të qëndrojë në
këmbë me duar të ngritura përpjetë.
Papritmas ndjeu zor për ta kryer nevojën. U tregoi për këtë, por
nuk e shikoi asnjërin në sy.
E çuan dy veta për krahësh, me duar të lidhura me pranga prapa,
nëpër po atë korridor që ky tashmë e njihte mirë. Këta udbashë që
po e shoqëronin nuk i njihte fare. Por, iu bë se nuk po e mundonin
më shumë se sa ishte normale. I thonin të nxitojë në të ecur, por
nuk e rrahnin.
Kur iu afrua oborrit të burgut i ra në sy se ishte një ditë shumë e
vrërët. Binte borë e imtë me fërfëllizë.
Nuk kish arritur të bënte shumë çape kur përballë i doli një qen, i
cili iu hodh me furi në gjoks dhe filloi të lihte tmerrshëm, gjithë
ulërimë. Ata të tretë e lanë në dyluftim me kafshën që i turrej, duke
ia gërvishtur teshat nga të gjitha anët. Nuk dinte se si të mbrohej.
Duart e lidhura nga prapa ia vështirësonin edhe më shumë lëvizjet.
Nuk kish si të shmangej nga vërsuljet e egra të këtij qeni.
Tek pas disa çastesh e urdhëruan të tërhiqej. Qeni, si t'ishte njeri,
uli bishtin, cijati pak dhe u fut brenda në korridorin e burgut.
E para gjë që i ra ndërmend Arbenit qe se nëpër filma i kishte parë
se si qentë i ndiqnin të arratisurit, por gjithashtu, iu kujtua se këto
ndjekje nuk i bëheshin personazhit negativ, veç atij pozitiv. Kjo gjë
e ngushëlloi në mënyrë të veçantë dhe e ndjeu veten krenar,
ndonëse ishte i dërmuar nga dhembja e trupit të tij njomak. Në të
njëjtën kohë, filloi të ndjejë një neveri të theksuar ndaj këtyre
njerëzve që nga kjo kafshë, e njohur si mike e njeriut, kishin krijuar
një qenie torturuese të tmerrshme, pikërisht kundër njeriut.
Ia hoqën prangat. Arbeni mezi e kreu nevojën, sepse e detyruan ta
linte derën të hapur, ndërkohë që ata i qëndronin shumë afër, nga
frika se mos po ikte.
As normat më elementare të intimitetit nuk i respektokan këta
derra, turfulloi pa zë.
Nga inati që po i rrinin aq afër, ai nuk ngutej fare. Dikur u ngrit.
Ata menjëherë deshën t’ia lidhin duart.
-Do t’i laj duart në krua, tha Arbeni, duke bërë me kokë kah kroi që
nuk ishte larg nga ata.
-Ngutu!, i tha njëri.
Nga ajri i freskët mushkëritë iu bymyen.
Pati kohë për t’u kujtuar pak. I doli përpara fytyra e bujkut Litë
Demlushit, i cili sa herë që përmendej emri Shqipëri qante dhe e
kujtonte mësuesin Zef nga Shkodra.
40

Mësuesi Zef, gjatë pushtimit italian, ua kishte mësuar shkrim-leximin
në gjuhën shqipe nxënësve të qytetit Gjakovës. Ai ia kish
mësuar vjershat e para edhe Litës së ri, që më vonë kish dalë
maleve si partizan. Pas luftës, Litës i vijnë ditë të këqia, si ”kulak
nacionalist”. Po amaneti i mësuesit Zef kish lëshuar rrënjë të thella
te burri i Kosovës. Për çdo vjet, Lita kryeneç i vishte rrobat më të
mira, vinte kravatën e vet të përmendur kuqezi, dhe ulej publikisht
në hotelin e qytetit për ta kremtuar 28 Nëntorin, Ditën e Pavarësisë
së Shqipërisë. Pas dollisë së parë, për shëndetin e Shqipërisë, Litë
Demlushi ua thoshte këngëve me zë: ”Për mëmëdhenë”, ”Vlora,
Vlora”, ”Elbasan, qytet i bukur”, ”Anës së lumit të Vardarit”.
Kamarierët strukeshin të tmerruar, derisa arrinte xhipi i policisë.
Ky ritual përsëritej çdo vjet njësoj. Njerëzit e qytetit, që ishin të
njohur për humorin e vet, thoshin se Lita e kish lënë postiqen e vet
në burg, se atje i duhej.
Litë Demlushi! Lotët tu nuk do t'i tradhëtoj, kurrë!, i tha zëri i
ndërgjegjës së zgjuar në këtë rrëmujë ndjesish. Iu bë sikur u lirua
nga ankthi që e rëndonte. E hetoi se sërish e kish marrë pushtetin
mbi veten, andaj shpirtërisht u ndje shumë i freskët.
Mori frymë thellë, shumë thellë.
Kjo dalje në oborr, shikimi i qiellit dhe ecja nëpër borë, ndonëse të
shoqëruara me turrje qeni e me dy udbashë të gatshëm për çdo gjë,
sikur ia daravitën atë ndjenjën e rrethimit total të tij. Iu duk se edhe
truri iu freskua me ajr të pastër.
U kthye kah udbashët. Njëri prej tyre i mbante prangat në dorë si
t’ishin ato stoli antike.
Ia lidhën duart dhe befas filluan ta godisnin me kërbaç në
prapanicë e kofshëve, gjë që nuk e patën bërë pak më parë.
Arbeni duke u mbrojtur, rastësisht e ngriti kokën dhe e pa në
dritare Eegantin e mbështetur me brryla, duke e thithur cigarën. E
kuptoi shkakun se, përse po i krisnin këta kërbaçë.
Ecte me hapa të shpejtuar, përkundër dhembjeve të këmbëve.
Donte t’u shmangej të rënave të tyre. Ndërkaq, ata e godisnin pa
pra, deri te hyrja në korridorin e burgut. Pastaj, nuk e goditën më.
Kur u afruan te zyret, i bërtisnin zëshëm dhe sërish e rrahnin me
kërbaç.
Atje, njëri nga ata trokiti lehtas.
Pas pak u dëgjua një zë urdhërues.
-Hyr!
Dy udbashët e shtynë Arbenin para me forcë, aq sa ky për pak u
rrëzua.
41

Eleganti i ulur në fotele, u përpoq të buzëqeshë, ndonëse as vet
nuk ishte i bindur se s’do t’i hetohej artificialiteti. Megjithatë, ai
donte prore ta linte përshtypjen e njeriut fisnik.
-Silljani ushqimin!, i urdhëroi ai udbashët, kurse Arbenit i tha, ulu
dhe haje gjellën, ja, këtu, pranë meje.
Zëri me të cilin ai i drejtohej tani ishte shumëfish më miqësor se
sa ai i pakmëparëshmi.
Ata ia sollën një pjatë me fasule e pak bukë në tabaka. Këto si
duket i kishin marrë në kohën kur Arbeni qe jashtë. Edhepse qe i
uritur, nuk ia mirrte mendja se mund ta hante racionin.
-Të bëftë mirë!, i tha Eleganti serioz.
Meqë Arbeni në gojë e kishte futur një kafshatë me bukë, e tundi
kokën në vend të përgjigjes. Me dorën e djathtë po përpiqej ta
mbushte lugën me fasule.
Sapo ia filloi i ngeli kafshata në fyt. Disa herë e ngacmoi lemza. Iu
zgurdulluan sytë.
-Silljani një gotë ujë!, urdhëroi Eleganti, në ndërkohë që e
shikonte me dhembshuri të papërmbajtur.
Edhe sadistët më të pashpirtë nuk ndjehen mirë kur i bëjnë të
vuajnë të rinjtë. Kjo gjë i mundon ata aq shumë, saqë viktimat e tyre
nuk e kanë të vështirë ta hetojnë këtë ndjenjë të tyre të fajit.
Dikush ia solli një gotë me ujë. Arbeni e piu me të shpejtë. Nga
sytë i dilnin lot.
-A të kaloi?, u ngut të pyeste Eleganti.
-Po, ia ktheu Arbeni pa e ngritur kokën.
Pasi i hëngri edhe dy tre kafshatë tjera, e la mënjanë racionin e
vet. Tani po e priste urdhërin e ri të Elegantit, ndaj ia drejtoi atij
shikimin.
Ky e kuptoi se duhej të ndërmirrte diçka.
-Dua të flasim si njerëz të pjekur dhe si miq, tha ai me zë fare
miqësor dhe vazhdoi, qëndrimi jonë parimor është se ne nuk duam
që një djalë i ri, e me perspektivë, të hudhet në baltën e shoqërisë.
Edhe vet shoku Tito sa herë na ka porositur se rinia është pjesa më
e vlefshme e shoqërisë sonë. Madje, ajo është e ardhmja jonë, për
të cilën ne duhet të ndjehemi krenarë.
Eleganti e ndërpreu paksa fjalën e vet për ta çuar një gëllënkë uji
të ftohtë që ishte vënë sërish mbi tavolinë. I duhej ta lëmonte fytin,
sepse nga shqetësimi zëri po i thahej gjatë të folurit.
-A mos je i etur, merre pak po deshe, tha ai, me zë e sjellje krejt të
natyrshme.
Të tjerët që ishin në dhomë nuk nxirrnin zë prej gojës.
-Ne nuk kemi kurrfarë interesi politik ta arrestojmë një nxënës
shkolle, sepse kjo na e komprometon çështjen tonë, vijoi ai, ndërsa
42

Arbeni po i pinte, një pas një, dy gota ujë. Si thuhet në
terminologjinë tonë, ne luftojmë për t'i zënë "balenat" e jo "peshqit
e vegjël", si je ti. Mirëpo, rasti yt është paksa më i ndërlikuar, sepse
këtu është i implikuar edhe Sigurimi i Shqipërisë, që përmes
kanaleve të veta po i fut këto libra tek ne dhe po e helmon klimën e
shëndoshë të rinisë sonë shqiptare, e cila, për nderin e Partisë!, ka
më shumë të drejta këtu se atje, në Shqipëri.
-Tani, vazhdoi ai, duke u shndërruar i tëri në sy, në mënyrë që ta
lexojë efektin e fjalëve të veta, më thuaj një gjë: a po e sheh ti vet
se, duke e kursyer një njeri po e humb një tjetër, bile shumë më të
shtrenjtë, vetveten tënde? Babai yt dhe nëna jote e kanë syrin në ty,
se të kanë shpresën e familjes, ndaj mos i lëndo ata! Jam i bindur
se nuk e meritojnë këtë, assesi. Përse ti të mos e vazhdosh
shkollën me shokët tu? Ajo banga jote ende të pret. Kujtoj shokët e
shoqet, të cilët poashtu janë të brengosur për ty, për të ardhmen
tënde. Ata me padurim e presin kthimin tënd. Mos i dëshpro gjithë
këta njerëz!
Bata Kovaçeviqi, Eleganti, e nxorri me shpejtësi paketën e
cigareve ”Morava” dhe ia ofroi edhe Arbenit një.
-Ndize!, i tha, duke u zgjatur kah tavolina ku ishte ulur Arbeni. Ke
kaluar orë të mundimshme dhe kjo ta lehtëson pak edhe të
përqëndruarit.
Arbeni u zgjat, e mori cigaren, e ndezi atë me shkrepsën që
ndodhej në tavolinë dhe filloi ta thithë ngadalë, duke u përpjekur që
në të njëjtën kohë të mos e lë përshtypjen e lypsarakut.
Elegantit iu kishte zverdhur lëkura e hollë e fytyrës nga
pagjumësia e tendosja. Megjithatë, përpiqej që Arbenin ta bindë të
flasë, përkundër kaq orëve të kaluara nën torturë. Ia filloi t’i fliste
për tema që, sipas mendimit të tij, ishin me interes të veçantë për të
rinjtë. Përpiqej me çdo kusht të vente relacione miqësore me të.
Kështu, filloi t'i fliste për letërsi, art, poezi, teatër, film. I fliste për
Fidel Kastron, i cili në Amerikë, ku zotëronte imperializmi amerikan,
e kish shpallë haptazi qëllimin e vet, se do ta ndërtojë socializmin,
dhe atë mu te hundët e Pentagonit! Tregonte për aventurat e veta të
rinisë, ia tregoi foton e vajzës së vet tetëmbëdhjetëvjeçare dhe të
djalit pesëmbëdhjetëvjeçar.
-Ja, këta janë fëmijët e mi. A po të pëlqen vajza?, e pyeti Arbenin, i
cili s’dijti ç’t’i përgjigjej, ndaj e vuri buzën në gaz nga kjo pyetje e
çuditshme.
-Unë, foli më tutje Eleganti, po të betohem në fjalën e nderit se
edhe për ty mendoj si për fëmijët e mi, ndryshe s'do ta konsideroja
veten komunist të denjë për këtë librezë; e nxorri librezën e kuqe,
nga portofoli dhe ia tregoi me gjest teatral.
43

-Shtrij këmbët, amerikançe! tha ai. Pasi e vërejti se Arbeni nuk po
e kuptonte, i tregoi vet, duke i shtrirë këmbët e veta mbi tavolinë
dhe duke e thithur me pasion të madh cigaren që sapo e kish
ndezur.
Eleganti i bënte këto veprime me një lehtësi e spontanitet të tillë
që ndoshta kurrë në jetën e tij s’i kish bërë. Qëllimi i vërtetë i kësaj
sjelljeje ish që ta shtiente Arbenin në detyrime morale për të folur.
Ndërkaq, atij këmbët i dhembnin pamasë dhe kjo shtrirje këmbësh
ishte e mirëseardhur, po të mos ishte bërë me një qëllim të keq, për
të cilin gjë ky ish thellësisht i bindur. Sepse, ç’të mirë mund të
priste prej Elegantit? Asgjë! Qysh në orët e para e kish kuptuar se
ky është më perfid se të tjerët. Madje, gjatë këtyre orëve e kish parë
qartë se ky ishte instruktori kryesor i të gjitha torturave. Andaj, e
përcillte me syçeltësi të veçantë dhe pothuajse në çdo fjalë e
kërkonte ndonjë kurth të fshehur me mjeshtri.
Pas një pushimi të vogël kohor, kur Eleganti kujtoi se ia arriti
qëllimit, lehtas, me ton miqësor dhe me disa grimasa edhe më
miqësore se toni, filloi t'i shtrojë pyetje Arbenit.
-Na thuaj të vërtetën, çfarë librash të ka dhënë profesori K.?
-Jo, nuk më ka dhënë libra, asnjëherë (gjë që s’ishte e vërtetë).
-E ti, a i ke dhënë atij?
-Jo (as kjo s’ish e vërtetë).
-Ta zëmë se ti do t'ishe unë e unë ti, a do të besoje në këto që
thua?
-Sigurisht se po.
-Mirë. A ke qenë ndonjëherë në banesën e profesorit dhe ç’keni
biseduar me të? Çka të ka thënë ai?
-Jo, nuk më kujtohet se kam qenë tek ai, brenda në banesën e tij.
-Ne e dijmë datën, madje edhe orën kur ke qenë.
-Gabim jeni njohtuar. Unë s’kam qenë në shtëpinë e tij.
-Të lutem shumë!, bëhu i sinqertë, i tha Eleganti, duke i shoqëruar
fjalët e tija me zë dhe buzëqeshje ironike që linte për t’u nënkuptuar
se nuk i besonte fare.
-Unë jam i sinqertë (me ju të jem i sinqertë!!!?, i erdhi për të vjellë
Arbenit).
-Jo, nuk je. Po të ishe, do ta shtrija dorën dhe do të shpija me xhip
drejt e në shtëpinë tënde, që në këtë moment.
Arbeni tundi kokën nja dy herë, majtas dhe djathtas, në shenjë të
mospajtimit me Elegantin, por zë nuk lëshoi nga goja, sepse donte
të linte përshtypjen e të fyerit.
-Ti e di se këtu është shoku yt dhe, ai e pohon të kundërtën e asaj
që thua ti.
-Nuk besoj se ai thotë kështu si ju.
44

-Sillni këtu Cajën!
Me shpejtësi dolën dy udbashë dhe, pas pak, e futën në zyrë Cajë
Fushëjakun, një shok shkolle të Arbenit. Atë e kishin arrestuar disa
ditë më parë, ngase kish kënduar këngë patriotike në një pritje
private të Vitit të Ri. Motra e mikpritësit, një daktilografe që punonte
në gjyq, e kish denoncuar rastin, pasi e dinte se do ta pushonin nga
puna po të merrte vesh UDB-a. Caja qe arrestuar së bashku me
mekanikun Hysi Klloqanin, me të cilin Arbeni kish biseduar
shumëçka, që tani mund t’i kushtonte shtrenjtë. Për Hysiun flitej në
qytet ato ditë se do ta pësonte keq, pasi gjatë asaj pritjeje fatkeqe, i
dehur si kish qenë, ish reshur së puthuri një orë dore, me rrypin
kuqezi.
E ndjeu një thermë të veçantë në tërë trupin kur e pa Cajën të
përhumbur fare. Fytyra e tij fliste për një trazim shumë të rëndë,
dukej i dërmuar dhe i thyer shpirtërisht. Mezi e shikonte në sy
Arbenin. Po sikur Hysiu të ketë folur me Cajën për punët tona?, i
shkrepi një mendim i mnershëm në kokë. Jo, nuk besoj. Hysiu ka
qenë pesë herë në duart e UDB-së dhe kurrë nuk ka zbuluar askë. Ai
është njeri me përvojë, i tha zëri i brendshëm i arsyes, i cili e
qetësoi atypëraty.
Rrufeja e drojës e goditi, por ajo u zhbë shpejt nga besimi i
patundur në Hysiun.
Athua sa "rrufe" të tilla dyshimi do të më godasin gjatë kësaj kohe
hetuesie? Sa të tilla i kanë përjetuar të tjerët para meje? Dhe, sa të
tjerë pas meje do t'i përjetojnë?
Tre udbashë ishin rreshtuar me fytyrë kah Caja, duke e shikuar
atë me vëmendjen më të madhe. Dy të tjerë e shikonin Arbenin.
-Përshëndetuni!, dha urdhër Bata Kovaçeviqi, Eleganti.
Arbeni u ngrit në këmbë dhe ia zgjati dorën shokut të shkollës.
-Mirëdita!, thanë të dytë me një gojë.
Eleganti edhe këtë takim dramatik donte ta shndërrojë në një
takim teatral.
Tani Arbenit ia qepën sytë Eleganti dhe Mirkoja. Ndërkaq, Ibroja
dhe dy të tjerë u kthyen me fytyrë kah Caja.
-A të ka dhënë ty libra Arbeni?, e pyeti Ibroja.
-Unë e Arbeni kemi shkëmbyer libra të Shqipërisë disa herë. Më
kujtohet se njëherë m’i pat dhënë librat: "Lahuta e malësisë",
"Luftëtarët e lirisë", romanin "Gjarpërinjtë e gjakut", si dhe revistën
”Leka”, të botuar më 1943, në Shkodër. Librat në fjalë ia kam kthyer
brenda javës.
-A të ka treguar ty Arbeni se ka qenë në banesën e profesori K.?
45

-Po. Një të diele, unë po shkoja për të parë një ndeshje futbolli,
kur befas nga hyrja e banesës së profesorit K. e pashë se po dilte
Arbeni. Vijuam së bashku rrugën për në ndeshje.
-A janë të vërteta këto që po i thotë Caja?, iu drejtua Eleganti,
duke e këqyrë në drita të syrit Arbenin.
Arbeni, pa i lëvizur qerpikët e me seriozitet të theksuar, ia priti:
-Jo, unë nuk i kam dhënë libra Cajës dhe as që kam qenë
ndonjëherë në banesën e profesorit K. (gjë që s'ishte e vërtetë).
Bata Kovaçeviqi, Eleganti, rrëmbyeshëm urdhëroi:
-Cajën dërgojeni poshtë. Sapo dualën, iu drejtua Arbenit: tash e
tutje je armik, ndaj keq do ta pësosh.
-Vazhdoni me të!, iu drejtua udbashëve, duke e pikasur me gishtin
tregues Arbenin.
Nga toni i stërkequr i tij, udbashët e kuptuan se, kësaj radhe,
Arbeni duhej rrahur në mënyrë shembullore. Ibroja, që ishte më i
interesuari për dashamirësinë e Elegantit, filloi ta godas krahëve e
këmbëve me shufër hekuri, të cilën e nxorri nga një syze. Dy të tjerë
e godisnin me shkelma e kërbaç.
Pas disa të rënave Arbenit i u muarrën mendët dhe ra në
dysheme. Dëgjonte si i përhumbur zëra, britje, sharje, kërcënime,
por tashmë nuk ishte i mëdijshëm për to. Ndjente një zjarmi të
madhe, lodhje përtej çdo mase, molepsje të pakufishme, e si pasojë
e këtyre, një indiferencë të çuditshme ndaj çdo gjëje.
Mendimi iu kish turbulluar, i ndahej në dysh, tresh, katërsh; i
ndahej dhe nuk i bashkonte dot dy polet e tij: fillimin dhe fundin.
Ende rrinte i shtrirë, ndërsa ata po bisedonin diç vëzh e vëzh me
njëri-tjetrin.
Nuk i kujtohej se sa ndejti ashtu i shtirë për dysheme. Por, kur i
hapi sytë, e pa se Eleganti e disa të tjerë tashmë s’ishin brenda.
Dhe, për habinë e tij të madhe, i ra në sy Zekë Zhubi i ulur në fotele!
Iu duk se kish luajtur nga mendja, si është e mundur që këtu të jetë
Zeka? Jo, jo! Këto janë halucinacionet e mia, tha ai pa zë.
Zekën Arbeni e kishte farefis të largët, nga i jati. E shikoi edhe një
herë me vëmendjen më të madhe, i bindur se nuk e dalloi mirë. Doli
se, vërtet, ishte Zekë Zhubi! Në fotelen afër tij qëndronte një udbash
tjetër, serb, me mustaqe. Arbeni këtë e njihte, sepse e kish parë te
biblioteka e qytetit, ku ai banonte. Megjithëse qe i dërmuar, u kthjell
pak nga kjo befasi e dorës së parë. Për Zekën e dinte se punonte si
mësues, diku në fshatrat e Rahovecit, kurse, ja, tani po dilte se ky
na qenka bërë udbash!? Athua, jam rrakatur unë apo kjo është e
vërtetë? Si paska ndodhur kjo? Vallë, që kur ia ka filluar të punojë
në UDB-e? Mjerë nëna e tij për këtë spiun!, gjykoi hidhërueshëm
Arbeni.
46