16
Redax Magazine
Leeropbrengsten
meten! Deel 2
Hoe kunnen we leeropbrengsten
krachtig evalueren?
Astrid Ottenheym

juni 2012
17
In deel 1 van ‘Leeropbrengsten meten! (Redax Magazine januari
Leerlingen weten dat… (welke kennis is voor de
2012) is het evalueren tegen het licht gehouden. Niet alleen het
leerlingen essentieel om te weten?).
toetsen van het resultaat als zodanig is van belang (summatief
Bijvoorbeeld:
evalueren), ook het proces om tot het resultaat te komen is
• 100% van de leerlingen van groep 2, eind periode 1,
onderwerp van evaluatie. In dit artikel is betoogd en aangetoond
weet dat elke letter zijn eigen klank heeft.
dat we juist leren van het proces dat leidt tot het resultaat dat we
• 80 % van de leerlingen van groep 6, eind periode 1,
nastreven. We hebben de evaluatie van het proces formatief
weet hoe je een breuk moet noteren en kan
evalueren genoemd. In dit deel wordt verder ingezoomd op
verwoorden wat de teller, deelstreep en de noemer
aanpakken binnen het formatief evalueren, namelijk het portfolio
inhoudt.
leren en motivationeel leren. Door expliciet aandacht te besteden
aan het portfolio leren wordt de motivatie van de leerling gevoed
De leerlingen zijn in staat om... (welke vaardigheden moeten leerlingen beheersen, wat zouden
en versterkt.
de leerlingen moeten kunnen met deze kennis en
vaardigheden?).
Bijvoorbeeld:
• 90% van de leerlingen van eind groep 2 kan
20 klankzuivere letters herkennen en verklanken.
• 80% van de leerlingen aan het eind van groep 2
kan mkm-woorden spellend lezen.
• 80% van de leerlingen groep 6, eind periode 1, kan
in platte geometrische figuren eerlijke verdelingen
maken en de juiste breuk erbij noteren.
Ook het proces om
tot het resultaat te
komen is onderwerp
van evaluatie.
Evaluatie plannen
Na het formuleren van leerdoelen gaan de meeste
leerkrachten de leeractiviteiten plannen; de evaluatie
vormt dan het sluitstuk. Dat zien we bijvoorbeeld in
menig format voor een groepsplan terug. De
evaluatie direct plannen na het formuleren van de
doelen heeft echter twee grote voordelen: ten eerste
wordt de planning van het wat en hoe van de
Evalueren: eerst wat, daarna hoe
evaluatie niet vertroebeld door de leeractiviteiten.
Als basis voor het ‘wat’ staan de leerdoelen. Hiervoor is het belangrijk dat
rekening gehouden worden met de evaluatie-
er een goed onderscheid gemaakt wordt tussen leeractiviteiten en
activiteiten. Door deze manier van werken zal de
leeropbrengsten (Marzano 2011). Voorbeelden van doelen die eerder een
koppeling tussen leerdoelen en leeropbrengsten
leeractiviteit genoemd kunnen worden: ‘nemen deel aan klassikale
- evaluatie - leerplan een steviger en coherent geheel
leergesprekken’ of ’de leerlingen voltooien de oefeningen van blok 4 les 3
vormen.
Ten tweede kan in de planning van de leeractiviteiten
met goed gevolg’. Leerdoelen beschrijven de gewenste inzichten, kennis
en vaardigheden. Over het algemeen is het goed om leerdoelen als volgt
Zoals bekend bespreekt de leerkracht de leerdoelen
te formuleren (Marzano 2011, Wiggens, Mc Tighe 2005):
met de leerlingen; hierdoor weten leerlingen wat zij
aan het eind van een periode moeten begrijpen,
Leerlingen hebben inzicht in… of begrijpen dat… (wat is de context,
kennen en kunnen. Door deze doelen te formuleren
waar staat het mee in verband, wat is het grotere idee?).
in ik-doelen vanuit het perspectief van de leerling
Bijvoorbeeld:
kan de leerling dit toekomstperspectief voor zichzelf
• 100% van de leerlingen van groep 2 begrijpt dat je met letters woorden
verder inkleuren.
kunt maken en met woorden een zin en dat een verhaal bestaat uit meerdere
zinnen.
• 80% van de leerlingen van groep 6 begrijpt eind periode 1 hoe je het getal
1 in stukken kunt verdelen en dat we dat een breuk noemen.

18
Redax Magazine
bewijzen dat je een vaardigheid onder de knie hebt. Dit werkt
zo stimulerend voor gamers dat ze de moeilijkste uitdagingen
aangaan. Het is een zeer positieve wijze van evalueren. Niet je
fouten tellen maar dat wat je goed doet. Verder worden in
games de inspanningen bevestigd. Daarmee wordt het directe
verband tussen inspanning en de mate waarin de gamer zijn
best doet en hoeveel hij leert zichtbaar.
Marit van groep 4:
’Ik wil eind november 80 woorden per minuut kunnen lezen.
Dit test ik 1x per week met een woordenkaart van groep 4 en
noteer het aantal gelezen woorden in een staafgrafiek.’
Inspanningen van leerlingen bevestigen kan ook in het
onderwijs en verhoogt de leeropbrengsten (Marzano 2011).
Met behulp van bijvoorbeeld leerdoel-beoordelingsschalen
kunnen leerlingen hun groei zichtbaar maken en zo successen
vieren. Hiermee stimuleren we de intrinsieke motivatie (beloning
ervaren door de eigen leeropbrengsten en het tot een goed
einde brengen van een activiteit), wat stimulerender is dan
extrinsieke motivatie (het van buiten af belonen).
Anders evalueren
Er zijn, naast de methode- afhankelijke en methode- onafhankelijke testen en toetsen, nog veel andere vormen van evaluatie
waarmee leerlingen kunnen bewijzen dat ze een leerdoel
Leerlingen gaan dan zelf na wat ze al kennen en kunnen: welke
behaald hebben. Je kunt denken aan authentieke opdrachten,
uitdagingen heb ik nog, wat zijn mijn leerdoelen? Dit vergroot
zoals een gedicht schrijven met de te oefenen spelling -
de betrokkenheid van de leerlingen (Dochy 2010; Marzano
categorieën, een mindmap maken van de breuken en
2011). Door de leerlingen zelf doelen te laten verwoorden in de
procenten, oppervlakte berekening voor het bestraten van een
ik-vorm wordt achterhaald welke zaken zij op basis van eerdere
plein, een zelf gekozen boek voorlezen, een presentatie,
ervaringen interessant vinden om te kunnen en/of te kennen.
onderzoeksverslag/-strip, nieuwsbrief. Wanneer de criteria en
Het kan om algemene uitdagingen gaan, maar wellicht ook om
leeropbrengsten duidelijk zijn, zijn er veel meer mogelijkheden.
voor deze leerling meer specifieke uitdagingen, die te maken
Het is dan zelfs mogelijk dat leerlingen hun eigen ideeën
hebben met wat de leerling als lastig of juist boeiend ervaart.
inbrengen waarmee ze willen bewijzen dat ze leerdoelen
De aanpak vraagt eveneens, dat leerlingen voor hun eigen
behaald hebben. Scholen die hiermee gestart zijn ontdekken
leerdoelen een eigen manier van evaluatie bedenken en
dat leerlingen actieve leerders worden met aandacht voor zowel
formuleren. Op deze wijze wordt het eigenaar schap van de
het proces als het product: niet alleen het product wordt
leerling versterkt.
besproken, ook het proces wordt meegenomen in de evaluatie.
Joep van groep 5:
Abdulkadir van groep 6:
’Ik kan verschillende geometrische vormen verdelen in gelijke
’Ik heb een verhaal in de o.v.t. geschreven en heb zowel de
stukken. Elke vorm heb ik anders verdeeld en heb bij elke vorm
regelmatige als de onregelmatige werkwoorden goed
de breuk van 1 stuk erbij gezet. Ik bewijs dat ik weet hoe ik een
geschreven. Onder mijn verhaal schrijf ik welke regels ik heb
breuk noteer en hoe de onderdelen heten. Dit wil ik over
gebruikt.’
1 week hebben behaald. Daarna wil ik sommen leren maken
met breuken.’
Doelen zijn uitdagingen en evaluatie
is het bewijs
Voor het krachtig evalueren is het goed om doelen te zien als
uitdagingen en evaluatie te zien als het te leveren bewijs. Een
krachtige analogie hierin is de evaluatiewijze bij games. Je kunt
credits behalen en een nieuw level bereiken. Je dient wel te
Krachtig en betekenisvol evalueren vraagt om het vooraf
bepalen en vastleggen van de criteria waaraan een opdracht of
een bewijs moet voldoen. Voor iedereen, zowel leerlingen als
collega leerkrachten is het dan duidelijk wanneer en waarmee
een leerdoel behaald is en hoe het wordt beoordeeld. Hierdoor
zijn collega’s ook in staat om op eenzelfde wijze het proces en
product van leerlingen te beoordelen.

juni 2012
19
zie je dat leerlingen trots worden op hun werk en dat het leerproces
Je kunt credits
behalen en een nieuw
level bereiken.
bewuster doorlopen wordt. Een leerling vertelde: ‘kijk, met deze map laat
ik mijn kwaliteiten zien en ik heb er heel veel!’ Een andere leerling had op
zijn portfolio ‘Talentenmap’ geschreven. In hun portfolio voegen leerlingen
stukjes toe hoe ze het aangepakt hebben en waarom, of tips en tops van
klasgenoten. Er zijn verschillende typen portfolio’s; voortgangsportfolio,
procesportfolio, bestwerkportfolio, leerdoelenportfolio of een combinatie.
Voor welk portfolio een school kiest hangt af van wat je met het portfolio
wilt bereiken, op welke wijze je je onderwijs inricht en in welke mate je
eigenaarschap van de leerling wilt vormgeven.
Evalueren is kijken op 3 manieren
Het opzetten van krachtige evaluatie is een boeiende investering die zich
Voor een krachtige evaluatie maak je gebruik van
verschillende gegevensbronnen (triangulatie),
namelijk observatie, gesprekken en het verzamelen
van producten. (Dochy, e.a. 2005). Wil je als leer kracht graag weten of je een krachtige en uitdagende
terugbetaalt in hogere leeropbrengsten en intrinsiek gemotiveerde
leerlingen. Het is een andere manier van kijken naar je onderwijs.
Leerkrachten die er mee werken merken al heel snel positieve resultaten die
ook voor hen motiverend zijn. Het vergroot het eigenaarschap bij leerlingen
en maakt ze tot actieve leerders.
evaluatieplanning gemaakt hebt? Dan kunnen de
volgende criteria daarbij behulpzaam zijn:
Astrid Ottenheym is senior adviseur bij Edux Onderwijsadvies.
• Kunnen de leerlingen hun inzichten laten zien in
een authentieke opdracht?
• Zijn er passende criteria geformuleerd waarmee
de producten en opdrachten worden geëva lueerd?
• Zijn er verschillende en gevarieerde opdrachten
aangeboden waarmee de leerlingen hun inzichten
kunnen tonen (differentiatie naar leerstijl en
niveau)?
• Kunnen de producten en opdrachten gebruikt
worden voor evaluatie en feedback door leerling
en leerkracht?
• Stimuleren de opdrachten zelfcontrole en
reflectie?
Voor het krachtig evalueren zijn er vele toets-,
beoordelings- en portfolio mogelijkheden. Een
school kan daarmee de wijze van evalueren passend
maken bij de visie van de school.
Beate groep 5:
’Ik schrijf de woorden met een voorvoegsel en
achtervoegsel goed en weet welke soorten er zijn.
Ik bewijs dit door een mindmap uit mijn hoofd te
maken; daarin schrijf ik de verschillende soorten, de
regels, voorbeeldwoorden en zinnen.’
Referenties:
Portfolio: dit ben ik, dit kan ik!
• Dochy, F. Schelfhout, W. Janssens, S. (Red.) (2010). Anders
Werk van leerlingen is voor zowel de leerling zelf, als
• Marzano, R.J. (2011). De Kunst en wetenschap van het lesgeven.
voor klasgenoten, ouders en leerkracht een prachtige
Een evidence-based denkkader voor goed, opbrengstgericht
bron voor gesprek en reflectie. Het leren, het behalen
onderwijs; tien vragen (en antwoorden) om uw lessen sterker te
van leerdoelen, bewijs van kennis en kunde kunnen
daarmee in beeld worden gebracht. Het werk van
Evalueren, assessment in de onderwijspraktijk. Leuven: Lannoo Campus.
maken. Vlissingen: Bazalt.
• Wiggens, G. Mc Tighe, J. (2005). Understanding by Design.
een leerling wordt verzameld in een portfolio of,
Expanded 2nd Edition. Virginia: Association for Supervision and
nog sterker, de leerling verzamelt. Wanneer een
Curriculum Development (ASCD).
portfolio door de leerling zelf samengesteld wordt