STUDIM
INTEGRIMI I TRASHËGIMISË
KULTURORE NË SHKOLLA, ME
FOKUS TEK ORGANIZIMI I
EKSKURSIONIT TË
SEMIMATURËS
Autor: Besnik B.Avdiaj, PhD cand.

PËRMBAJTJA
Lista e tabelave .........................................................................................5
Lista e figurave ........................................................................................6
Lista e shkurtesave ..................................................................................7
1. HYRJE ...................................................................................................9
2. LITERATURA .......................................................................................11
2.1. Trashëgimia kulturore dhe rëndësia e saj .....................................11
2.2. Edukimi dhe trashëgimia kulturore ................................................12
2.3. Promovimi dhe integrimi i trashëgimisë
kulturore në procesin arsimor në kontekstin e Kosovës ....................13
3. METODOLOGJIA .................................................................................15
3.1. Mbledhja e të dhënave dhe mostrimi .............................................15
4. REZULTATET DHE ANALIZAT ............................................................19
4.1. Trashëgimia kulturore, rëndësia dhe promovimi i saj ..................20
4.2. Përfshirja e trashëgimisë kulturore në
procesin arsimor dhe perceptimi i saj nga nxënësit ..........................23
4.3. Ekskursioni shkollor, qëllimi dhe procesi i organizimit ...............28
4.4. Efektiviteti i ekskursionit dhe përfshirja e
guidave turistike
....................................................................................32
4.5. E ardhmja e integrimit të trashëgimisë
kulturore në arsimin e mesëm të ulët ...................................................38
5. PËRFUNDIME ......................................................................................41
5.1. Rekomandimet .................................................................................42
6. LITERATURA .......................................................................................43
3

LISTA E TABELAVE
Tabela 1. Mbledhja e të dhënave përmes intervistave ....................................19
Tabela 2. Anketimi me pyetësor gjysmë të strukturuar ...................................20
Tabela 3. Të dhënat për pyetjet mbi definimin e
trashëgimisë kulturore, çka ju sjell ndërmend kur përmendet ajo
dhe me çka e lidhin përvojën e trashëgimisë kulturore në Kosovë .................26
5

LISTA E FIGURAVE
Figura 1. Si e shohin nxënësit rëndësinë e trashëgimisë kulturore
për zhvillimin e gjeneratave të reja dhe çfarë mendojnë ata mbi
promovimin e saj në Kosovë. (Burimi: të dhënat primare – anketa) ...........................22
Figura 2. Të mësuarit mbi trashëgiminë kulturore
gjatë shkollimit fillor. (Burimi: të dhënat primare – anketa) .........................................25
Figura 3. Të mësuarit dhe njohuritë mbi trashëgiminë kulturore
gjatë shkollimit fillor. (Burimi: të dhënat primare – anketa) ..........................................27
Figura 4. Efektiviteti i ekskursionit
shkollor. (Burimi: të dhënat primare – anketa) ............................................................33
Figura 5. Numri i destinacioneve gjatë
ekskursionit. (Burimi: të dhënat primare – anketa) .....................................................34
Figura 6. Rezultatet në pyetjen “Sa prej destinacioneve
turistike të vizituara janë pjesë e trashëgimisë kulturore
sipas perceptimit tuaj?” (Burimi: të dhënat primare – anketa) ....................................35
Figura 7. Rezultatet që tregojnë sa prej të anketuarve
kanë pasur njohuri të mëhershme mbi destinacionet e
vizituara gjatë ekskursionit. (Burimi: të dhënat primare – anketa) ..............................35
Figura 8. Rezultatet në pyetjen “Sa e vlerësoni
që keni mësuar për trashëgiminë kulturore gjatë këtyre
vizitave?” (Burimi: të dhënat primare – anketa) ..........................................................36
Figura 9. Rezultatet në pyetjen “A keni
pasur guidë turistike(ciceron) gjatë vizitave të
realizuara?” (Burimi: të dhënat primare – anketa) .......................................................36
Figura 10. Rëndësia e përcjelljes nga guidat
turistike. (Burimi: të dhënat primare – anketa) .............................................................37
Figura 11. Si e shohin nxënësit integrimin dhe
promovimin e trashëgimisë kulturore dhe rolin e
institucioneve. (Burimi: të dhënat primare – anketa) ...................................................39
6

LISTA E SHKURTESAVE
ASK - Agjencia e Statistikave të Kosovës
DKA - Drejtoria Komunale e Arsimit
KB - Kurrikula bërthamë
KDSH - Këshilli Drejtues i Shkollës
MASHT - Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë
MKRS - Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit
PZHSH - Plani Zhvillimor i Shkollës
TK - Trashëgimia kulturore
UA - Udhëzim Administrativ
UNESCO - Organizata e Kombeve të Bashkuara për Arsim, Shkencë dhe
Kulturë
7

HYRJE
9
Republika e Kosovës, shtet me një territor prej 10,905 km2, ka një nga popullsitë më të reja
në Evropë, me rreth 62% nën moshën 35 vjeçare (ASK, 2021). Kjo e bën Kosovën një nga
vendet më të pasura me popullsi të re në moshë në kontinentin evropian. Por, duke marrë
parasysh sfidat e shumta me të cilat po përballet vendi e shoqëria, zhvillimi i gjeneratave të
reja ka ngecur në shumë rrafshe.
Një nga shtyllat kryesore për të garantuar zhvillim dhe të ardhme të sigurt, është arsimi. Me
gjithë disa zhvillime pozitive për ta ngritur cilësinë e arsimit në vend, edhe sot e kësaj dite
vazhdon të bëhet pamjaftueshëm në këtë drejtim. Pasqyrimi i shkëlqyeshëm i gjendjes së
mjerueshme të arsimit në vend mund të shihet përmes rezultateve të testit PISA 2018, ku
Kosova radhitet pothuajse e fundit, në mesin e Marokos dhe Republikës Domenikane.
(Schleicher, 2019).
Në procesin e rëndësishëm të edukimit formal dhe joformal të gjeneratave të reja, një rol
thelbësor luan trashëgimia kulturore, si tërësi e veçorive identifikuese të shoqërisë.
Megjithatë ajo është mangët e integruar në këtë proces, duke rezultuar në promovim të
pamjaftueshëm tek të rinjtë e shkollave fillore e të mesme, aq më pak në nxënien e dijes së
nevojshme mbi trashëgiminë kulturore.
Në kurrikulën e rishikuar të vitit 2016, për arsimin e mesëm të ulët, të botuar nga Ministria e
Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, trashëgimia kulturore është futur si element në kuadër
të fushës së arteve dhe të shoqërisë e mjedisit (MASHT(a), 2016, pp. 42, 67). Përveç lëndëve
që janë pjesë e procesit mësimor, të cilat lidhen me artet, shoqërinë e mjedisin, nxënësve të
këtij cikli nuk ju ofrohen përvoja të drejtpërdrejta që lidhen me trashëgiminë kulturore.
Ndonëse Udhëzimi Administrativ nr. 02/2016 mbi aktivitetet jashtëshkollore, i lëshuar nga
MASHT, jep disa vështrime mbi organizimin e vizitave brenda komunave, i njëjti, nuk e
përcakton vizitën njëditore të shkollave, me karakter të promovimit të trashëgimisë kulturore,
madje as tërthorazi (MASHT(b), 2016).
Ky studim mëton të hedhë dritë në integrimin e trashëgimisë kulturore në shkolla, konkretisht
në efektivitetin e ekskursionit të semimaturës, si aktivitet jashtëshkollor. Prandaj, në vijim do
të trajtohet trashëgimia kulturore si koncept, bashkë me rëndësinë dhe promovimin; do të
diskutohet roli që ka në arsimimin dhe edukimin e gjeneratave të reja; si perceptohet
trashëgimia kulturore nga nxënësit dhe sa kanë përfituar ata nga aktivitetet shkollore e
jashtëshkollore në këtë lëmi; organizimi i ekskursionit, qëllimi, procesi, efektiviteti dhe
përfshirja e guidave turistike. Punimi përmban literaturën e shqyrtuar për hulumtim,
metodologjinë, ku përfshihen metodat dhe mbledhja e të dhënave, rezultatet dhe analizimi i
gjetjeve sipas dukurive të trajtuara, dhe në fund jepen përfundimet me rekomandime.

2. LITERATURA
2.1. Trashëgimia kulturore
dhe rëndësia e saj
11
Njerëzimi është në një proces të
vazhdueshëm evolucioni shoqëror. Nevoja
për të ruajtur një identitet të përbashkët, i
bën shoqëritë të shikojnë prapa në të
kaluarën e tyre dhe të shtrëngohen rreth një
prone të përbashkët që i jep kuptim
përkatësisë ndaj atij grupi shoqëror. Kjo
pronë e përbashkët ndryshe njihet si
trashëgimi kulturore.
Trashëgimia kulturore është një koncept i
gjerë dhe ngërthen në vete një sërë
elementesh që ndërlidhen me vlerat dhe
besimet, traditat, zakonet dhe mënyrat e të
jetuarit të një shoqërie. Ajo nuk përfaqëson
vetëm elementet e të sotmes. Në fakt,
trashëgimia kulturore përfaqëson pasuritë e
prekshme dhe të paprekshme, të përcjella
nga gjenerata në gjeneratë dhe të
përzgjedhura nga vetë shoqëritë (Logan,
2007).
Pasuritë e trashëgimisë kulturore përbëhen
nga pasuritë e prekshme, siç janë ndërtesat,
monumentet, veshjet, artefaktet fizike, të
paprekshme, të tilla si traditat, ritualet,
folklori, dhe pasuritë natyrore, si zonat me
interes të biodiversitetit (Sullivan, 2016).
Këto pasuri krijojnë një tërësi vlerash të
përbashkëta për një grup të caktuar të
njerëzve, të cilët ndajnë ndjenjën e
përkatësisë ndaj grupit dhe asaj që grupi
përfaqëson. Si e tillë, trashëgimia kulturore
konservohet dhe përcillet nga gjenerata në
gjeneratë.
Kështu, “trashëgimia bën të mundur që brezat
e tanishëm të kuptojnë vendin e tyre në histori
dhe të përballen më mirë me mutacionet e
vazhdueshme në shoqëri: është një element
stabiliteti në një botë që ndryshon me
shpejtësi” (Barillet, Joffroy, & Longuet, 2006,
p. 29). Me rritjen e marrëdhënieve sociale
ndërmjet popujve të botës, sidomos sot në
epokën e globalizimit, trashëgimia kulturore
merr dimensione të reja. Ajo po aq sa shihet si
pjesë përbërëse e një shoqërie të definuar, po
aq edhe është pjesë e pandashme e shoqërisë
globale. Kjo për vetë faktin që sot shoqëritë
dhe kulturat po shkrihen në terma të kufijve
territorial.
Rëndësia e trashëgimisë kulturore shtrihet në
shumë rrafshe. Ajo është element i
domosdoshëm i veçantisë së një shoqërie.
Duke qenë se kultura e popullit shfaqet në
çdo aspekt të jetës, ndërmarrja e veprimeve
që e ruajnë dhe e kultivojnë atë, është kritike
për të siguruar mbijetesën e mbarë shoqërisë.
Tejkalimi i sfidave në mbështetje të
trashëgimisë kulturore nuk është aspak i
lehtë, por me një qasje të përgjithshme
shoqërore e institucionale, komunitetet mund
të ja dalin të ruajnë identitetin e tyre kulturor
dhe ta forcojnë atë. Përpjekjet në këtë drejtim
duhet të jenë bashkëpunuese, në mënyrë që
të ketë mirëkuptim të ndërsjellë ndërmjet
popullsive të ndryshme lokale, duke ndikuar
pozitivisht në ruajtjen e paqes sociale dhe
respektimin e dallimeve në identitetin kulturor
(Barillet, Joffroy, & Longuet, 2006).

12
Trashëgimia kulturore është element kyç në
procesin e edukimit, duke u mundësuar
nxënësve që ta njohin prejardhjen e tyre dhe
të identifikohen me aspektet kulturore të
komunitetit të cilit i takojnë, qysh në moshë
të hershme. Në anën tjetër, edukimi është një
nga metodat më të rëndësishme që siguron
mbrojtjen dhe qëndrueshmërinë e
trashëgimisë (Santisteban-Fernández,
González-Monfort, & & Pagès-Blanch,
2020). Përtej njohjes së identitetit kulturor,
të rinjve ju jepet mundësia ta kuptojnë botën
përreth dhe llojllojshmërinë, duke u pjekur
për komunikim ndërkulturor në parimet e
respektit dhe tolerancës.
Përfshirja e trashëgimisë kulturore në
sistemin arsimor do të sillte përfitime shtesë
në të kuptuarit dhe vlerësuarit, dhe në
proces, nxënësit do të gjenin mënyra kreative
për ruajtjen e pasurive kulturore lokale.
Sipas një studimi në Turqi mbi rolin e
trashëgimisë kulturore në edukimin e
moshave të hershme, duke rritur
vetëdijesimin qysh herët, padyshim që ruajtja
e saj do të jetë më efektive. Studimi më tej
rekomandon që institucionet arsimore dhe
mësimdhënësit janë në masë të madhe
përgjegjës në prezantimin dhe nxitjen e
simpatizimit të trashëgimisë kulturore tek
fëmijët, duke i kushtuar vëmendje të shtuar
rrethanave të procesit të mësimxënies
(İslamoğlu, 2018). Lopez-Fernandez me
kolegë (2021) shprehen mbi rolin si
edukatorë se ai duhet “të jetë promovimi i
një kuptimi holistik të trashëgimisë si një
trashëgimi e së kaluarës në botën tonë sot,
me gjithë diversitetin e saj material dhe jo-
material.
Në qendër të këtij nocioni është parimi i
qëndrueshmërisë sociale dhe ekonomike dhe
njohja e trashëgimisë së saj si burim i kostos
së pasurisë dhe ruajtjes që kërkon menaxhim
të qëndrueshëm dhe pjesëmarrje qytetare” (p.
10649).
Duke njohur rolin edukativ të trashëgimisë
kulturore në njërën anë, dhe rolin e edukimit
mbi trashëgiminë kulturore në anën tjetër,
diskutohet edhe rëndësia e përfshirjes direkte
të saj në kurrikulën arsimore gjatë shkollimit
parauniversitar (Ocal, 2016). Por, për ta arritur
një efektivitet të lartë në integrimin e
trashëgimisë kulturore në këtë proces, kurset
e tilla duhet të ndërlidhen me përvojat e
drejtpërdrejta, duke planifikuar aktivitetet nga
të cilat nxënësit mësojnë duke u argëtuar
(İslamoğlu, 2018). Në këtë kontekst theksohet
rëndësia që kanë aktivitetet shkollore e
jashtëshkollore në ngritjen e njohurive të
nxënësve mbi trashëgiminë kulturore.
2.2. Edukimi dhe
trashëgimia kulturore

2.3. Promovimi dhe
integrimi i trashëgimisë
kulturore në procesin
arsimor në kontekstin e
Kosovës
13
Promovimi i trashëgimisë kulturore përmes
integrimit të kësaj të fundit në sistemin
arsimor, do të kishte përfitime të
shumëfishta. Në raportin e konventës së
UNESCO-së për mbrojtjen e trashëgimisë jo-
materiale kulturore, deklarohet se “përfshirja
e trashëgimisë kulturore jo-materiale në
arsim mund të rilidhë shkollat me
komunitetet e tyre përreth. Mund të nxisë
respektin dhe vlerësimin për diversitetin
kulturor dhe të forcojë ndjenjën e përkatësisë
dhe kohezionit social” (UNESCO, 2019).
Studiuesit kanë dhënë rekomandime të
shumta për përfshirjen dhe promovimin e
trashëgimisë kulturore në programe formale
e joformale të arsimit (Zhang, 2019; Ivon &
Kuscevic, 2013).
Në rastin e Kosovës, trashëgimia kulturore
është pjesë e integruar e KB së arsimit të
mesëm të ulët vetëm tërthorazi. Ajo është e
futur si element në kuadër të fushës së
arteve në faqen 42 dhe të fushës së
shoqërisë dhe mjedisit në faqen 67
(MASHT(a), 2016). Konkretisht, për nxënësit
e klasave VI dhe VII, KB e rishikuar e arsimit
e vitit 2016, parasheh që nxënësi “çmon
veprat e trashëgimisë kulturore – popullore
në ambientin ku jeton” (MASHT(a), 2016, p.
42), madje kjo vihet në kontekst të gjykimit e
vlerësimit kritik nga ana e nxënësve të
veprave artistike muzikore, arteve pamore,
atyre dramatike dhe vallëzimit (2016, p. po
aty), duke lënë anash shumë elemente të
tjera materiale e jo-materiale që mbulon
trashëgimia kulturore.
E njëjta qasje është përdorur edhe për klasat
VIII dhe IX, ku – prapë sipas kurrikulës,
nxënësi “përjeton, analizon dhe vlerëson në
mënyrë kritike elementet karakteristike
dalluese të kryeveprave artistike të
trashëgimisë kulturore dhe artistike
(muzikore, pamore, dramë, vallëzim) në
kontekst kombëtar dhe më të gjerë” (2016, p.
po aty).
Edhe më tej, kurrikula e trajton trashëgiminë
kulturore vetëm si efekt anësor dhe jo si një
subjekt i të mësuarit të drejtpërdrejtë me
aplikime praktike të njohurive. Në faqen 67,
duke e kategorizuar si element të shoqërisë
dhe mjedisit, në pjesën hyrëse, përmes
kurrikulës, potencohet që kjo fushë (shoqëria
dhe mjedisi) “ndihmon krijimin e shprehive,
vlerave dhe qëndrimeve në raport me
diversitetin kulturor, identitetin social
trashëgiminë kulturore dhe natyrore,
organizimin shoqëror, liritë dhe të drejtat e
njeriut si dhe rolin dhe funksionimin e
institucioneve demokratike” (MASHT(a),
2016, p. 67).

14
Megjithatë Ministria e Arsimit, Shkencës dhe
Teknologjisë (tani dhe ‘Inovacionit’), ka
paraparë përmes një Udhëzimi Administrativ
organizimin e aktiviteteve jashtëshkollore, ku
përfshihen vizitat brenda komunave dhe
jashtë tyre (MASHT(b), 2016). Në këtë rast,
neni 2 i këtij Udhëzimi Administrativ, jep
direktiva mbi organizimin e vizitave brenda
komunës, të cilat mund të zhvillohen në
“muze, parqe, natyrë, vende historike,
institucione, etj.” (neni 2, pika 1, UA 2/2016),
ku vizita përcaktohet nga mësimdhënësi i
lëndës (neni 2, pika 3), për ta zhvilluar një
temë të caktuar sipas planprogramit (neni 2,
pika 3.1).
Neni 2 i këtij dokumenti jep mundësi që të
zhvillohen aktivitete që prekin promovimin e
trashëgimisë kulturore. Megjithatë, fokusi
kryesor është tek ekskursioni apo shëtitja
njëditore e klasave të nënta, një aktivitet
tradicional që shënon edhe përfundimin e
shkollimit të mesëm të ulët dhe kryesisht
organizohet në muajin maj, pak para
përfundimit të shkollës. Kështu, ndonëse
ekskursioni zhvillohet si vizitë njëditore
jashtë komunës së shkollës, gjatë tij
vizitohen disa lokalitete të ndryshme, përfshi
edhe vende me interes të trashëgimisë
kulturore. Megjithatë, Udhëzimi
Administrativ 02/2016 mbi aktivitetet
jashtëshkollore, nuk e potencon tekstualisht
që qëllimi i kësaj vizite bëhet për promovimin
e trashëgimisë kulturore. Neni 9 i këtij
udhëzimi, në tetë pikat e tij, kryesisht merret
me trajtimin e çështjeve teknike të
organizimit të shëtitjes.
Këto mangësi kanë reflektuar në një interesim
tejet të ulët të gjeneratave të reja madje edhe
për të vazhduar shkollimin në fusha që
ndërlidhen me trashëgiminë kulturore. Kështu,
është interesant të vihet në dukje se në vitin
2021, në bazë të rezultateve preliminare janë
pranuar vetëm 12 studentë të rinj në fushat e
antropologjisë kulturore dhe arkeologjisë në
kuadër të Departamentit të Antropologjisë në
Fakultetin Filozofik të Universitetit të
Prishtinës. Të vihet në perspektivë me profilet
e tjera, departamentet e ndryshme në
Fakultetin Ekonomik vijojnë të pranojnë me
nga 100+ studentë të rinj (p.sh. Departamenti
i Kontabilitetit ka pranuar 104 studentë në
bazë të rezultateve preliminare në shtator
2021).
Institucionet përkatëse për çështjet e
trashëgimisë kulturore, nën drejtimin e
Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sportit,
kanë nxjerrë një dokument strategjik për
trashëgiminë kulturore (Jerliu, 2017).
Objektivit i pestë, në mesin e tri veprimeve
orientuese, përfshinë edhe edukimin e
gjeneratave të reja mbi trashëgiminë kulturore
(Jerliu, 2017, p. 40) dhe njëmbëdhjetë masa
për realizimin e këtyre veprimeve. Kështu
“masë e rëndësishme në këtë drejtim është
vendosja e bashkëpunimit afatgjatë dhe të
strukturuar me Ministrinë e Arsimit, Shkencës
dhe Teknologjisë (MASHT) për plotësim dhe
zhvillim të kurikulave dhe edukim të
gjeneratave të reja mbi trashëgiminë
kulturore” (f. 41).
Pikërisht ky studim synon që të nxjerrë gjetje
të dorës së parë për t’u njohur nga afër me
rëndësinë e integrimit dhe promovimit të këtij
komponenti thelbësor për shoqërinë në
sistemin arsimor të vendit.

3. METODOLOGJIA
15
Natyra e këtij studimi është përshkruese e fenomenit që trajtohet, me qëllim të eksplorimit të
situatës dhe ndërtimit të një kornize solide të fenomenit. Përveç pjesës teorike të trajtimit të
studimeve të mëhershme dhe të dokumenteve e publikimeve lidhur me trashëgiminë
kulturore në Kosovë, specifikisht promovimin e saj përmes integrimit në sistemin arsimor,
janë mbledhur edhe të dhëna parësore. Kështu, është përdorur një qasje shkencore shumë-
metodëshe ku janë kombinuar metodat cilësore dhe sasiore për mbledhjen e të dhënave. Ky
kombinim synoj të nxjerrë të dhëna nga disa akterë të cilët preken nga trashëgimia kulturore
në arsim, respektivisht nga organizimi i ekskursionit të klasave të nënta. Konkretisht,
intervista me shkrim dhe anketimi me pyetësor të kombinuar (me pyetje të hapura dhe të
mbyllura) janë përdorur për të mbledhur të dhënat parësore.
Para fillimit të mbledhjes së të dhënave, janë realizuar dy hapa të rëndësishëm: i pari është
identifikimi i palëve të përfshira në promovimin e trashëgimisë kulturore, integrimin në
shkolla dhe organizimin e ekskursionit të klasave të nënta, dhe i dyti është përpilimi i
pyetjeve/kërkesave për informacione nga palët e identifikuara. Në këtë mënyrë, palët e
interesit të identifikuara janë: nxënësit, shkollat, drejtoritë komunale të arsimit dhe
komuniteti akademik, respektivisht ekspertët e trashëgimisë kulturore (disa prej të cilëve
kanë qenë ose janë pjesë e institucioneve qeveritare për hartimin e politikave për
trashëgiminë kulturore).
Si model për studim janë marrë dy komuna të Kosovës, Komuna e Drenasit (Gllogocit) dhe
Komuna e Podujevës (Besianës). Nga këto dy komuna, palët e identifikuara për mbledhjen e
të dhënave paraqesin: gjashtë shkolla fillore të mesme të ulëta (nga tri për secilën komunë),
dy drejtoritë komunale të arsimit dhe nga katër shkolla të mesme të larta (nga dy për secilën
komunë). Kështu, janë identifikuar për mbledhjen e të dhënave dy drejtorë komunalë të
arsimit, gjashtë drejtorë të shkollave fillore të mesme të ulëta dhe nxënësit maturantë të
katër shkollave të mesme të larta. Nxënësit maturantë janë subjekt i studimit për shkak se
janë gjenerata e fundit që ka marrë pjesë në ekskursionin e klasave të nënta të mbajtur para
fillimit të pandemisë COVID-19, e cila solli kufizime që prekën edhe këtë organizim. Më tutje,
janë identifikuar edhe dy ekspertë të fushës së trashëgimisë kulturore, njëri pjesë e stafit
akademik të Universitetit të Prishtinës, ndërsa tjetri drejtor i njërës prej organizatave që
merret me konservimin dhe promovimin e trashëgimisë kulturore në Kosovë – të dy kanë
qenë pjesë e ekipit të ekspertëve për hartimin e strategjisë kombëtare për trashëgimi
kulturore.
3.1. Mbledhja e të dhënave dhe
mostrimi

16
Për mbledhjen e të dhënave nga drejtorët komunalë, drejtorët e shkollave dhe ekspertët e
trashëgimisë kulturore, janë përdorur intervistat me shkrim. Pyetjet janë formuluar në
konsultim me literaturën dhe nevojën për përgjigje të ndërlidhura me studimin. Pyetjet për
drejtorët komunalë të arsimit dhe drejtorët e shkollave janë orientuar kryesisht në aktivitetet
që promovojnë trashëgiminë kulturore përmes sistemit të arsimit formal tek shkollat e
mesme të ulëta dhe organizimin e ekskursionit të klasave të nënta. Ndërsa, pyetjet e
intervistave për ekspertët e trashëgimisë kulturore kanë të bëjnë më shumë me ndërlidhjen
mes trashëgimisë kulturore dhe edukimit.
Për mbledhjen e të dhënave nga nxënësit, është përdorur anketimi me pyetësor gjysmë të
strukturuar. Pyetësori përmban pyetje të hapura dhe të mbyllura dhe synon të nxjerrë të
dhëna që lidhen me njohuritë e përfituara për trashëgiminë kulturore gjatë shkollimit fillor të
mesëm të ulët, mbi përvojën gjatë ekskursionit dhe efektivitetin e tij, si dhe mbi pritjet e tyre
për integrimin e trashëgimisë kulturore në kurrikulën e shkollimit.
Mbledhja e të dhënave është realizuar kryesisht përmes metodave të komunikimit virtual.
Pyetësorët dhe intervistat janë ndërtuar duke përdorur mjetet digjitale për krijimin e tyre.
Pyetësorët janë krijuar në Google forms dhe janë shpërndarë përmes vegëzës virtuale, duke
mundësuar plotësim online nga pjesëmarrësit në anketim. Për këtë, janë kontaktuar katër
shkolla të mesme të larta, kryesisht përmes komunikimit me drejtorët e shkollave, të cilët
janë treguar tejet bashkëpunues, duke mundësuar shpërndarjen e pyetësorit tek maturantët
përmes komunikimeve direkte me përfaqësuesit e tyre.
Në anën tjetër, intervistat me shkrim janë realizuar përmes komunikimit me telefon,
respektivisht me postë elektronike. Përgjigjet janë kthyer ngjashëm – pra duke përdorur
postën elektronike. Këto të dhëna janë mbledhur gjatë muajit mars 2022.

4. REZULTATET DHE ANALIZAT
19
Studimet fenomenologjike nuk kërkojnë mostra të mëdha për analiza. Sipas një studimi të
vitit 2021, mostrat tek studimet fenomenologjike të tipit përshkrues sillen ndërmjet 1 deri 31
pjesëmarrës, ndërsa të tipit interpretues ndërmjet 5 deri 50 pjesëmarrës. (Bartholomew, Joy,
Kang, & Brown, 2021). Sidoqoftë, në studimet të cilat përdorin metoda të përziera për
mbledhjen e të dhënave, rekomandohet që kur përdoret mostrimi i rëndomtë, duhet të
realizohen të paktën 50 observime (Graff, 2017, p. 55), ndërsa në rastet e intervistave,
rekomandohet të realizohen ndërmjet 4 dhe 10 të tilla (Smith, Flowers, & Larkin, 2009).
Në rastin e këtij studimi, të dhënat e mbledhura nga pjesëmarrësit në studim përmes
metodave të përziera, janë në përputhje me sugjerimet metodologjike të studimeve të
mëhershme. Ato janë paraqitur në tabelën numër 1 për intervistat dhe tabelën numër 2 për
anketimin me pyetësor gjysmë të strukturuar – të paraqitur sipas kategorive gjinore dhe të
moshës. Të dhënat e mbledhura përmes anketimit me pyetësor gjysmë të strukturuar janë
përpunuar përmes softuerit SPSS dhe rezultatet e nxjerra janë analizuar në seksionet vijuese.
Tabela 1. Mbledhja e të dhënave përmes intervistave

20
Të dhënat finale janë përpunuar pas largimit të observimeve të cilat nuk kanë qenë valide ose
kanë përmbajtur vlera ekstreme. Intervistat janë planifikuar me gjashtë drejtorë shkollash
fillore, ku nga ta njëri ka qenë plotësisht i paqasshëm, kurse dy të tjerë nuk kanë kthyer
përgjigjet me kohë. Asnjëri nga drejtorët komunalë të arsimit nuk është përgjigjur, kurse të dy
nga ekspertët janë përgjigjur. Emërtimi i personave të intervistuar është bërë si në vijim:
eksperti 1, eksperti 2, drejtori 1, drejtori 2, drejtori 3. Si përfundim, totali i intervistave është
5, ndërsa totali i observimeve me anketim është 71.
Tabela 2. Anketimi me pyetësor gjysmë të strukturuar
Mbi rëndësinë e trashëgimisë kulturore dhe promovimin e saj janë mbledhur të dhënat
cilësore nga ekspertët përmes intervistave dhe nga nxënësit përmes anketimit. Sipas
Ekspertit 1, trashëgimia kulturore ka rol themelor në edukimin e gjeneratave të reja:
4.1. Trashëgimia kulturore, rëndësia
dhe promovimi i saj
“Roli është themelor! Në Mbretëri të Bashkuar ka “Heritage Schools”, ku krejt shkolla konceptohet mbi
trashëgiminë kulturore si burim për shkencë, dije, qytetri, identiteti, kuriozitet, edukim etj. Gjithçka që
mbillet te nxënësit në shkollë fillore dhe të mesme mbetet esenciale për më vonë; është rrëfim tek i
cili kthehen gjithmonë, burim që i inspiron kudo që të jenë, në profesioni, në situate, në nevoja.

21
Në plotësim të këtij konstatimi, edhe Eksperti 2 shprehet që trashëgimia kulturore do të sillte
përfitime të shumta për gjeneratat e reja:
Duke njohur rëndësinë e trashëgimisë kulturore, padyshim që promovimi i saj është me rol
kyç në këtë kontekst. Eksperti 2 shprehet se promovimi adekuat do të ishte me interes e
përfitim të shoqërisë për lidhje më të fuqishme me vendin e vet në shumë aspekte (burimi: të
dhënat primare – intervistat). Me të pajtohet edhe Eksperti 1, sipas së cilit “po të promovohet
trashëgimia e ruajtur si duhet, qytetari është më i përgjegjshëm ndaj vetes e tjetrit. Ruajtja
dhe promovimi i TK-s është mënyrë jetese në vendet me vetëdije të lartë qytetare” (burimi: të
dhënat primare – intervistat.
Duket që me këto mendime pajtohen edhe nxënësit e anketuar. Sipas rezultateve të figurës
në vijim, pjesa më e madhe e të anketuarve (rreth 60%) janë përgjigjur me pajtohem dhe
pajtohem plotësisht në deklaratën “trashëgimia kulturore është komponentë e rëndësishme
për zhvillimin e gjeneratave të reja”, por po aq (rreth 60%) mendojnë që “trashëgimia
kulturore nuk promovohet mjaftueshëm në Kosovë”.
Po ashtu, trashëgimia kulturore është themel identitar, përmes saj njeriu i një vendi e respekton
kulturën e vendit që i takon, e shndërron anëtarësimin e saj në atë kulturë në një aventurë
marrëdhëniesh të reja me kulturat e tjera. Pra. E respekton veten dhe tjetrin. Vetënjohja çon te njohja
dhe bashkëpunimi me tjetrin, e jo shkatërrimi e izolimi.” (Eksperti 1, burimi: të dhënat primare -
intervistat.)
“Trashegimia kulturore mund ta kishte nje rol thelbesor ne edukimin e gjeneratave te reja ne shume
lemi, perfshire historine, edukaten qytetare, industrine kreative, teknologjine, arkitekturen,
interpretimin, ekonomine (turizmin). Gjeneratat e reja (shkollimi primar) sidomos do te mund te
perfitonin ne lenden e historise, edukates qytatare dhe arteve.” (Eksperti 2, burimi: të dhënat primare
- intervistat.)

22
Se promovimi është i mangët në shumë, aspekte, me theks të veçantë në mungesën e
përvojës për vizitorët dhe përthithjen e njohurive të reja, pajtohen edhe ekspertët e
intervistuar:
Nga sa mund të shihet, rezultatet e anketës dhe opinionet e ekspertëve të trashëgimisë
kulturore sugjerojnë që ajo shihet me rëndësi të madhe, sidomos në edukimin e gjeneratave
të reja, por pavarësisht përfitimeve të shumta, promovimi i saj has në sfida dhe ka ngecje të
mëdha.
“Promovimi i i trashegimise kulturore ne Kosove nuk eshte duke u bere ne menyren e duhur. Shumica
e lokaliteteve jane pa permbajtje, pa shenjezim dhe pa guida. Vizitori nuk merr ndonje informacion,
permbajtesor, rrjedhimisht nuk perjeton ndonje eksperience nga e cila perfiton nje njohuri te re,
percjell nje mesazh te ri.” (Eksperti 2, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“... duhet të njihet rëndësia e TK, sepse mungon njohja e TK te masat. Duhet të bëhet shumë më
shumë në këtë drejtim. Promovimi duhet të bazohet në interpretimet të thella, të thukëta dhe
shkencore, sepse shpesh promovimi bëhet edhe banalizim. Nuk po flas për sfidat tjera ligjore e
institucionale sepse ka shumë.” (Eksperti 1, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
Figura 1. Si e shohin nxënësit rëndësinë e trashëgimisë kulturore për zhvillimin e
gjeneratave të reja dhe çfarë mendojnë ata mbi promovimin e saj në Kosovë. (Burimi: të
dhënat primare – anketa)

14
Trashëgimia kulturore, siç pamë nga kapitujt e mësipërm, është e përfshirë vetëm tërthorazi
në kurrikulën e arsimit të mesëm të ulët, përmes lëndëve mësimore, të cilat trajtojnë
elemente që deri diku ndërlidhen me trashëgiminë kulturore, si p.sh. artet, muzika, historia,
edukata qytetare. Drejtorët e shkollave janë pyetur se si e vlerësojnë integrimin e
trashëgimisë kulturore në kurrikulën e arsimit fillor, duke na dhënë përgjigje që ajo është në
masë të madhe e pamjaftueshme ose konsiderohet si njohuri jashtë programit kurrikular.
Deklaratat që mbështetin një gjë të tillë janë nga drejtorët 1 dhe 3.
Kurse, drejtori 2, vlerëson që ajo është e integruar konsiderueshëm, por ka mungesë të
përditësimit:
Ekspertët e trashëgimisë kulturore, integrimin e saj në arsim e shohin me rezervë. Ata
pohojnë si në vijim:
4.2. Përfshirja e trashëgimisë kulturore në
procesin arsimor dhe perceptimi i saj nga
nxënësit
“E vlerësojmë si njohuri jashtë programit kurrikular.” (Drejtori 1, burimi: të dhënat primare -
intervistat.)
“E vlersojm të pa mjaftueshme.” (Drejtori 3, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“Integrimi i trashgimisë kultorore në kurrikulen e arsimit gjenë një hapsirë të konsiderueshme mirëpo
mungon gërshetimi i trashigimisë kulturore nga e kaluara deri te kjo më e reja. Duke anashkaluar
integrimin e trashigimisë kulturore të objekteve të shkatrruara nga pakujdesia institucionale dhe
shoqëror.” (Drejtori 2, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“TK përmendet në disa tekste të lëndëve të historisë. Megjithatë, nevoja për një lëndë zgjedhore në
arsimin e mesëm të ultë është e madhe. Kjo për faktin se TK integron historinë, antropologjinë
kulturore, arkeologjinë, arkitekturën, artet e shumë fusha të tjera. Të gjitha studiojnë aspekte të TK-së
ose kategori të TK-së. Edhe lënda e gjuhës shqipe duhet ta kishte TK si pjesë të trajtimit të saj, sepse
gjuha shqipe është trashëgimi kulturore e njerëzimit, jo vetëm e shqiptarëve.” (Eksperti 1, burimi: të
dhënat primare - intervistat.)
“Trashegimia kulturore eshte plotesisht e lene jashte kurrikules ne te dy nivelet e arsimit. Nxenesit e
disa shkollave organizojne ndonje vizite te tipit ekskurzion neper lokalitete por ky lloj i vizitave eshte
opcional dhe nuk luan ndonje rol te madh ne mesimnxenie.” (Eksperti 2, burimi: të dhënat primare -
intervistat.)
23

24
Si rezultat i këtyre mangësive, 43.67% janë përgjigjur që nuk kanë mësuar asgjë për
trashëgiminë kulturore gjatë shkollimit fillor. Të tjerët që kanë dhënë përgjigje të
kompletuara për atë që kanë mësuar, janë shprehur si në vijim:
Përgjigjet e hapura të anketuarve janë plotësuar edhe me statistika shtesë të mbledhura nga
pyetjet e mbyllura. Kështu, 49.3% të të anketuarve janë shprehur që pajtohen apo pajtohen
plotësisht që nuk kanë pasur lëndë mësimore mbi trashëgiminë kulturore gjatë shkollimit
fillor. Por kjo përqindje ulet në 43.7% tek ata që pajtohen me deklaratën që nuk kanë mbajtur
asnjëherë orë edukative mbi trashëgiminë kulturore. Ndërsa në fund, rreth 40% pajtohen apo
pajtohen plotësisht që mësuesit e shkollës fillore nuk kanë shprehur asnjëherë interesim për
të diskutuar mbi trashëgiminë kulturore. Rreth 30% prej tyre nuk pajtohen me këtë deklaratë.
“Ruajtja, mbrojtja dhe prezantimi i Trashëgimisë Kulturore të Kosovës, është pjesë e orientimeve
strategjike dhe politikave të institucioneve” (Burimi: të dhënat primare – anketat)
“Trashëgimia kulturore riprodhon elemente te shoqeruara me menyren e jetes, sistemin e vlerave,
besimet dhe traditat e nje populli.” (Burimi: të dhënat primare – anketat)
“Kam mesuar per traditat dhe zakonet e vendit tim,Kosoves. Per monumentet dhe objektet kulturore
qe ndodhen ne Kosove” (Burimi: të dhënat primare – anketat)
“Kemi mesuar trashegemin kulturore se ne Kosove eshte e njohur ne shum vende edhe ka mjaf vizitor
eshte shum terhqse dhe e hapur per te gjith si psh muzet kalat kullat etj ndesrsa traditat shpirterore
kemi shprhje,krijmtari popullore ,vegla etj” (Burimi: të dhënat primare – anketat)
“Gjate shkollimit fillor nuk kemi pasur ndonje lende rreth trashegimise kulturore dhe nuk e kemi
diskutuar ndonjehere.” (Burimi: të dhënat primare – anketat)
“Nuk eshte permendur shume, per mos te thene fare!” (Burimi: të dhënat primare – anketat)

25
Prandaj, për t’u njohur me perceptimin e trashëgimisë kulturore nga nxënësit, kemi pyetur ata
se si e definojnë trashëgiminë kulturore, çka ju vjen ndërmend kur përmendet ajo dhe me
cilën pjesë të saj ndërlidhen përvojat e tyre në Kosovë.
Përgjigjet e hapura në këto pyetje kanë sjellë rezultate të larmishme. Rreth një në tre të
anketuar (32.4%) nuk kanë përgjigje, nuk dinë, nuk arrijnë ta definojnë apo refuzojnë ta
definojnë trashëgiminë kulturore. 26.7% shprehen që me asgjë, nuk dinë, nuk kanë njohuri
ose refuzojnë të përgjigjen në pyetjen se çka ju vjen ndërmend kur përmendet trashëgimia
kulturore. Në anën tjetër, një pjesë e madhe e tyre (rreth 38%) nuk janë të sigurt, nuk dinë
dhe nuk kanë njohuri nëse përvoja e tyre lidhet me ndonjë vend në Kosovë.
Në tabelën vijuese kemi nxjerrë disa të dhëna nga përgjigjet e hapura përmes anketës për tri
pyetjet e lartpërmendura.
Figura 2. Të mësuarit mbi trashëgiminë kulturore gjatë shkollimit fillor. (Burimi: të dhënat
primare – anketa)

26
Tabela 3. Të dhënat për pyetjet mbi definimin e trashëgimisë kulturore, çka ju sjell
ndërmend kur përmendet ajo dhe me çka e lidhin përvojën e trashëgimisë kulturore
në Kosovë
Përgjigjet e tyre sugjerojnë që një pjesë e nxënësve e ka një ide të mirë se me çfarë ndërlidhet
trashëgimia kulturore, megjithatë rezultatet në vijim shpërfaqin një fakt të
pakundërshtueshëm: njohuritë e tyre në masë të madhe janë përfituar jashtë shkollimit.

27
Kështu, vlerësohet që trashëgimia kulturore si komponentë e rëndësishme e edukimit dhe
zhvillimit të gjeneratave të reja, nuk ka hapësirë të mjaftueshme brenda sistemit arsimor të
shkollimit të mesëm të ulët. Kjo mangësi pasqyrohet tek rezultatet nga shumë pikëpamje.
Kështu në bazë të figurës 3, 62% e të anketuarve pajtohen apo pajtohen plotësisht se
trashëgimia kulturore nuk mësohet mjaftueshëm gjatë shkollimit fillor. Pothuajse gjysma
pajtohen apo pajtohen plotësisht që njohuritë e tyre mbi trashëgiminë kulturore nuk janë
fituar në shkollën fillore. Madje vetëm një në katër të anketuar (26.8%) nuk pajtohet apo nuk
pajtohet aspak me këtë deklaratë.
Figura 3. Të mësuarit dhe njohuritë mbi trashëgiminë kulturore gjatë shkollimit fillor.
(Burimi: të dhënat primare – anketa)

28
Në këtë pjesë të gjetjeve, kemi analizuar përgjigjet nga drejtorët e shkollave fillore mbi
ekskursionin shkollor dhe perceptimet e nxënësve. Kështu, drejtorët e shkollave fillore janë
shprehur lidhur me qëllimin se pse organizohet ekskursioni shkollor. Ata thonë se:
Është interesant të shihet që përgjigja e Drejtorit 1 është tejet kundërthënëse me dy drejtorët
e tjerë, të cilët theksojnë qëllimin e zgjerimit të njohurive të nxënësve. I njëjti drejtor, lidhur
me rolin e ekskursionit në edukimin e nxënësve potencon që “Nuk ka asnjë lloj edukimi
përveq si shenjë e përfundimit të vitit shkollor, sepse nuk na lejon ligji.” (Drejtori 1, burimi: të
dhënat primare - intervistat.) Ngjashëm, ai thirret në ‘ligj’ edhe për promovimin e
trashëgimisë kulturore përmes këtij organizimi duke thënë që “Nuk lejon ligji të dalimi jashtë
Komunës.”.
Udhëzimi Administrativ 02/2016 (MASHT(b), 2016), siç edhe është diskutuar në kapitujt e
mësipërm, e qartëson organizimin e shëtitjes njëditore jashtë Komunës së shkollës fillore dhe
neni përkatës nuk e specifikon qëllimin e ndërlidhur me trashëgiminë kulturore. Por
pavarësisht mungesës së këtij detaji, drejtorët 2 dhe 3 kanë deklaruar që qëllimi i kësaj
shëtitjeje bëhet pikërisht për zgjerim të njohurive të reja, të cilat ndërlidhen edhe me
trashëgiminë kulturore.
“Ekskurzioni është aktivitet i organizuar në nivel shkolle me qëllim edukimi, arsimimi, studimi apo
vizite me qëllim vëzhgimi për të arritur njohuri të cilat duhet të përvetësohen gjatë planëprogramit
mësimior të planifikuar në aktivitet ekstrakurrikulare.” (Drejtori 2, burimi: të dhënat primare -
intervistat.)
“Është një vizit një ditore ecila organizohet në teritorin e Kosovës me qëllim zgjerimit e njohurive të
reja nxënësve për njohjen e bukurive natyrore e kulturore,historike që ka Kosova.” (Drejtori 3, burimi:
të dhënat primare - intervistat.)
“Ekskursioni në shkollat tona nuk organizohet më qellim të arritjës së njohurive jashtë lokalit shkollor.
Ekskursioni i klasëve të nënta behet si shenjë e përfundimit të shkollës fillore të mesme të ulët më se
shumti organizhohet për deshirë te nxënësve pa kuptim të njohurive te reja. Në Republiken e Kosovës
ekskursionet nuk mund të behen me qellim te zgjerimit të njohurive neper klasa te ndryshme sepse
ligji nuk lejon qe nxënësit te dalin jasht territorit të Komunës.” (Drejtori 1, burimi: të dhënat primare -
intervistat.)
4.3. Ekskursioni shkollor, qëllimi dhe
procesi i organizimit

14
Se ekskursioni shkollor konsiderohet aktivitet qejfi, shprehen edhe nxënësit e anketuar, të
cilët në pyetjen “Çfarë keni mësuar specifikisht gjatë ekskursionit në klasën e nëntë lidhur me
trashëgiminë kulturore?” shprehen si në vijim:
Sidoqoftë, ka pasur të tillë që janë shprehur që përtej të qenit aktivitet zbavitës, ekskursioni
ka shërbyer vërtet si aktivitet për të mësuar gjëra të reja, madje edhe të ndërlidhura me
trashëgiminë kulturore. Disa shembuj të deklaratave të tilla jepen në vijim:
“Shume pak. Ekskurzioni ma shume ka sherbyer si aktivitet qejfi sesa per te mesuar per trashegimine
kulturore.”
“Jo aq shum veqse per shtepin e jasharajve.”
“Eskursioni në të cilin kam marrë pjesë ishte më shum zbavitës e jo për të mësuar rreth vendeve të
cilat i kemi vizituar.”
“Kemi mesuar vetem rreth luftes se Adem Jasharit asgje me shume.”
“Ekskursioni nuk ka pasur lidhje me trashëgiminë kulturore.”
“Sioas mendimit tim: elskursionet qe jane mbajte derime tani, nuk kane qene te dhena qe ne si nxenes
te mesojme dicka nga trashegimia kulturore, me shume ka qene shetitje argetuese si ne shoqeri....!”
“Artfakteve te luftes, dhe shume gjera nga kohe te lashta.”
“Konkretisht ne Prekazin Legjendar kemi pare Kullen e Jasharajve dhe Muzeun Arkeologjik dhe ne
Prizren-Kalane e Prizrenit dhe Shepine e mbajtjes se Lidhjes se Prizrenit.”
“Lidhur me trashegimi kam mesuar se sherben si nje element integrues dhe ndihmon ne perforcimin e
identitetit kulturor.”
“Kam mesuar shume gjera duke shkuar dhe duke i pare edhe vete ato trashegimi kulturore.”
“Kam mesuar se trashegimia kulturore eshte me te vertete shume e veqante pikerisht nga veprat e
bukura qe jane bere ndertesat , peisazhet shum ngjyrshe, muzet, monumentet dhe shume gjera te
tjera dhe eshte mire qe trashegimia kulturore traditat e meparshme te percillen gjithnje nga ne te
rinjte.”
“Kam mesuar per muzeun si ka qenë si eshte renovuar dhe qfar roli ka tashmë si dhe per veshje te
ndryshme tradicionale dhe rendesin e tyre.”
29

Mbi rolin e ekskursionit shkollor në edukimin e nxënësve, drejtorët 2 dhe 3 përkrahin idenë
që këto shërbejnë në të mirë të zhvillimit të tyre. Ata konkretisht tregojnë se si nxënësit
përfitojnë nga organizimi i këtij aktiviteti:
Ky aktivitet supozohet të ndjekë një procedurë të caktuar për organizim, e cila është e
definuar edhe me Udhëzimin Administrativ 02/2016, sipas nenit 9 (MASHT(b), 2016). Nga
përgjigjet e drejtorëve të shkollave, duket që të njëjtit përfillin në masë të konsiderueshme
direktivat e këtij udhëzimi administrativ.
“Roli i këtij ekskursioni në edukimin e nxënësve është zgjerimi i njohurive, njohja , përfitimi dhe
aplikimi i aftësive dhe qëndrimeve për njohjen e fenomeneve natyrore dhe shoqërore nëpërmjet
vëzhgimit, vizitës dhe studimit të objekteve të rëndësishme kulturore historike. Nxënësit do të njohin:
Natyrën dhe vetit e sajë ,edukimin mjedisor, socializimin me elementet natyrore, zhvillimin e interesit
për aktivitetet sportive , krijimin e imazheve turistike, zonave kulturore-historike dhe përkujdesja ndaj
këtyre zonave. (Drejtori 2, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“Roli i këti ekskursioni (shetitje një ditore) është njohja e nxënësve me objektet natyrore me rëndësi të
veqant,lokalitetet,qendrat turistike,trashigimin kulturore,muzet me qëllim të edukimit të nxënësve
ruajtjen dhe promovimin e vlerave për gjeneratat e ardhshme.” (Drejtori 3, burimi: të dhënat primare -
intervistat.)
“Procedura për organizmin e ekskursionit sa më thjeshtë që është e mundur. KDSH-ja ka rol simbolik.
Nga Komuna marrim leje ( i njoftojmë ). Kompania e transportit zgjidhet ku prej tri kompanive merret
çmimi më i ulët. Kryesisht viziten e bëjme si pikë të parë Prekazin, Istogun , Drinin e Bardhë , Pejë ,
Deqan, Gjakovë dhe Prizeren d.m.th është bërë si rutinë e ekskursionit. I kontaktojmë tri kompanitë
dhe komapania më çmim më të ulët i japim leje. Llogarismi rrugen për secilin nxënës veq e veq dhe
ushqimin (mëngjes , drek, darkë) . Arsimtarët përcjellës dhe vullnetaret që vijnë në ekskursion
paguajnë vet.” (Drejtori 1, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“Ekskursioni është i planifikuar me udhëzim administativ MASHT dhe planin vjetor të shkollës . Roli i
KDSH-së të nxjerr vendim pë lejimin e kësaj vizite një ditore me pëlqimin e prindërve të nxënësve të
klasasve të IX drejtori i shkollës bën kërkes me shkrim pë lejimin e ekskursionit një ditor në teritorin e
kosovës në DKA ia bashkangjet dokumentet e vendimin e KDSH-së dhe pëlqimin e prinërve të
nxënësve për lejimin e ekskursionit në ditën e caktuar. Kompania e transportit zgjedhet me marveshje
ndërmjet palëve ,zakonisht zgjedhet kompania që ofron kushte ma të mira si autobus komod me të
gjitha standartet që kërkohen ,qmimi ma i arsyeshum (ma i lir) pasi që participimi bëhet nga vetë
nxënësit. Kriteret dhe itinerari caktohen nga komisioni mbikqyrës në kordinim me drejtorin e shkollës.
Ky ekskursion organizohet në fundë të muajt majë ose javen e parë të muajt qershor.” (Drejtori 3,
burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“Ekskursioni planifikohet në PZHSH-në dhe planin vjetorë të punës dhe zakonisht realizohen në fund
të vitit shkollor (maj-qershor). Kujdestari i klasës merr pëlqimin nga prindërit duke ndërtuar një listë
të nxënësve me nënshkrimin e prindërve për lejimin e nxënësve pjesëmarrës në ekskursion. Në
bashkëpunim me drejtorin e shkollës, këshillin e nxënësve, arsimtarëve dhe prindërve caktohet data e
nisjës, qmimi i pagesës, i tinerarit, planifikimi i vizitës, komisioni mbikqyrës dhe masat rregullat të cilat
duhet të respektohen nga të gjithë.
30

31
Drejtorët e shkollave janë pyetur nëse përveç ekskursionit njëditor në fund të klasës së nëntë,
organizojnë edhe aktivitete të tjera për promovimin e trashëgimisë kulturore. Ndonëse UA
02/2016 parasheh organizimin e vizitave brenda komunave, drejtori 1 deklaron që nuk bëjnë
aktivitete të tilla, për shkak të ‘ligjit’:
Përpjekjet për promovimin e trashëgimisë kulturore përmes këtyre aktiviteteve janë pozitive
dhe mund të shërbejnë si nxitje në integrim sa më të madh të saj edhe brenda kurrikulës së
arsimit të mesëm të ulët.
Nga të dhënat cilësore të analizuara, duket që procesi i organizimit të ekskursionit shkollor
është i rregullt dhe në përputhje me rregulloret në fuqi. Megjithatë qëllimi i këtij aktiviteti
mbetet i padefinuar nga dokumentet që e përcaktojnë këtë organizim, dhe duke u thirrur në
këto dokumente, trashëgimia kulturore mbetet thjesht një ‘efekt anësor’. Megjithatë,
deklaratat e drejtorëve 2 dhe 3 janë shpresëdhënëse ashtu që, kur shkollat planifikojnë këto
vizita, trashëgimia kulturore të mos mbetet thjesht ‘efekt anësor, por të integrohet si pjesë e
qëllimit edukativ të shëtitjes.
Ndryshe nga ai, dy drejtorët tjerë të shkollave fillore, pohojnë që organizojnë edhe aktivitete
të tjera jashtëkurrikulare brenda territorit të komunës, të cilat ndërlidhen me promovimin e
trashëgimisë kulturore:
Ky propozim nga drejtori i shkollës prezentohet në KDSH për të nxjerr një vendim i cili më pas
dorzohet ne DKA së bashku me listën e nxënësve me pëlqimin e prindërve dhe dokumentacionin tjetër
përcjellës. DKA miraton këtë vendim dhe i rekomandon shkollës që i lejohet realizmimi i ekskursioni.
Drejtori i shkollës njofton nxënësit, prindërit dhe stafin e shkollës për vendimin e KDSH-së dhe
pëlqimin e DKA-së. Zakonishtë komisioni përgjegjës për realizimin e ekskursionit kontrakton
agjensionin transportues i cili përzgjidhet nga së paku tre ofertues që zakonisht zgjedhet oferta më e
përshtatshme. Agjencioni turistik duhet ti plotësoj këto kritere: licencë, kontrollim teknikë, hapsirë të
mjaftueshme, komoditet, klimë dhe dëshmi mbi shëndetin fizik dhe mendor të ngasëve të autobusit.
Ekskursionin e udhëheqë në bashkëpunim me komisonin e përbër nga nxënësit dhe mësimdhënësit.
Në ekskursion mund të merr pjesë edhe një përfaqësues i prindërve. Kujdestari i klasës dhe komisioni
mbikqyrës janë përgjegjës kryesor për dispilinën e nxënësve. Kosotja dhe pagesat caktohen me bazë
të kostos së llogaritur. Financimin e bëjnë vet nxënësit dhe pjesëmarsit tjerë ekskursion. Nxënësve me
gjendje jo të mirë sociale ju mundësohet lehtësim apo ekskursion pa pagesë. Në fundë komsioni
mbikqyrës nxjerr një raport mbi realizmin e ekskursionit duke i bashkangjitur edhe raportin financiar.
Ky raport raportohet në organet udhëheqëse të shkollës dhe këshillet funksionare.” (Drejtori 2, burimi:
të dhënat primare - intervistat.)
“Jo , për shkak të mos lejimit nga ligji.” (Drejtori 1, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“Po, organizon aktivitet një ditore për promovimin e trashigimisë kulturore brenda komunës ... sidomos
me nxënësit e klasës së pestë dhe grupet e përzgjedhura të nxënësve të dalluar në aktivitete
ekstrakurrikulare. Këto aktivitete kanë për qëllim promovimin e vlarave kulturore-histoirke të
trashigmisë, traditës dhe luftës për liri.” (Drejtori 2, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“Organizon aktivitete tjera me nxënësit e klasave të V mbrenda teritorit të komunës ku vizitohen
qendrat memoriale dhe objektet e trashigimisë kulturore.” (Drejtori 3, burimi: të dhënat primare -
intervistat.)

32
Duke qenë se trashëgimia kulturore nuk është e integruar mjaftueshëm në sistemin arsimor
tek shkollat e mesme të ulëta në Kosovë, atëherë ekskursionet shkollore mund të shërbejnë
si aktivitete të rëndësishme për t’u njohur me trashëgiminë kulturore. Por, për ta arritur një
qëllim të tillë, ato duhet të kenë sukses apo të jenë efektive. Prandaj edhe janë mbledhur të
dhënat të cilat mëtojnë të hedhin dritë mbi efektivitetin e tyre.
Të dhënat janë mbledhur nga drejtorët e shkollave dhe ekspertët përmes intervistave dhe
nga nxënësit përmes anketimit. Rezultatet sugjerojnë që ka hapësirë të bollshme për
përmirësime, respektivisht ndryshime të nevojshme në funksion të rritjes së efektivitetit të
këtyre shëtitjeve.
Në pyetjen se si e vlerësojnë efektivitetin e këtij organizimi, drejtorët e shkollave nuk kanë
dhënë përgjigje shumë të qarta. Ata shprehen se:
Njëri nga drejtorët e ndërlidhë efektivitetin e ekskursionit me të kaluarit mirë gjatë ditës dhe
kthimin mirë në fund.
Se sa kanë qenë efektive këto shëtitje në kuptim të njohjes me trashëgiminë kulturore, i kemi
pyetur edhe nxënësit. Rezultatet e anketimit janë paraqitur në figurën 4.
“Vlersimi i efektivitetit të ekskursionit shkollor vlersohet nga komisioni përgjegjës dhe drejtori i
shkollës gjatë vizitës por edhe në fundë të ekskurzionit në bashkëbisedim edhe me nxënsit që kanë
mar pjes në ekskursion.” (Drejtori 3, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“Efektiviteti i ekskursionit shkollor vlerësohet gjatë ditës nga komisioni mbikqyrës i cili përshkruhen
aktivitet kryesore dhe në përfundim nxjerr një raport përmbledhës ku shihet arritja e qëllimit dhe
rezultateve të nxëna gjatë këtij aktiviteti.” (Drejtori 2, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“Atëhere kur ne tëre rrugën e bëjmë mirë dhe kthehemi mirë të gjithë e llogarisim si ekskursion më
sukses.” (Drejtori 1, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
4.4. Efektiviteti i ekskursionit dhe
përfshirja e guidave turistike

33
Nga sa shihet, më pak se një në katër nxënës (23.9%) ka vlerësuar që i janë shtuar njohuritë
dukshëm si rezultat i këtij ekskursioni. Pak më shumë (40%) janë pajtuar dhe pajtuar
plotësisht që kjo shëtitje ka qenë përvojë produktive për të mësuar më shumë mbi
trashëgiminë kulturore. Ndërsa, 60.6% janë pajtuar dhe pajtuar plotësisht me deklaratën që
janë të kënaqur që kanë marrë pjesë në ekskursionin e klasave të nënta. Këto rezultate janë
në përputhje edhe me përgjigjet e tipit të hapur, ku shihet që vetëm një pjesë e vogël janë
shprehur që kanë fituar njohuri për trashëgiminë kulturore si rezultat i këtij ekskursioni,
ndërsa një pjesë tjetër edhe shprehimisht ka deklaruar që ekskursioni është më shumë
aktivitet qejfi.
Ekspertët e intervistuar dakordohen që ekskursionet janë të rëndësishme, por nuk mjaftojnë
si metoda për promovim të trashëgimisë kulturore. Madje edhe vetë efektiviteti i tyre duhet të
rritet përmes formave të ndryshme, Kështu:
Efektiviteti i ekskursioneve vazhdon të mbetet nën hijen e të qenit aktivitet qejfi dhe jo
aktivitet që sjell rezultate të prekshme në të mësuarit mbi trashëgiminë kulturore, aq më pak
në rezultate shtesë, siç janë ruajtja dhe zhvillimi i saj. Eksperti 2 e thekson që deri tani nuk ka
pasur rezultate në këtë drejtim fare:
“ekskursionet janë esenciale. Duhet të ndryshoj interpretimi: duhet të ketë më shumë rrëfime, qofshin
edhe letrare apo të shkruar në formë fiksionale, për TK. Libri për fëmijë “Aria” i Shqipe Canollit, ... ka
një tregim që quhet “Aria” ku skena është në kalanë e Harilaqit, kjo ka bërë shumë shkolla në
Prishtinë të vizitojnë kalanë, shkaku i tregimit.” (Eksperti 1, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
Figura 4. Efektiviteti i ekskursionit shkollor. (Burimi: të dhënat primare – anketa)

34
Sipas shpjegimeve të dhëna në kapitullin pararendës, shëtitja organizohet sipas një itinerari
të caktuar, i cili përfshin disa destinacione në Kosovë. Pjesa më e madhe e të anketuarve
(62%) deklarojnë që gjatë ekskursionit kanë vizituar më shumë se 4 destinacione turistike,
por vetëm disa prej tyre mund të kategorizohen si pjesë e trashëgimisë kulturore (77.5%).
Këto gjetje pasqyrohen në figurat 5 dhe 6.
“... ekskurzionet nuk jane ose jane fare pak metoda efektive te promovimit te trashegimise kulturore.
Menyrat e qendrushme jane ato te cilat jane sistemike, me planifikim dhe me matje te rezultateve.
Psh. Nje matje eshte nese nxenesit kane rritje kualitative ne lendene e historise, ose nese ka me
shume tekste dhe materiale te prodhuara per interpretim te vendeve te rendesishme te trashegimise,
ose nese shkollat profesionale fillojne te krijojne programe teknologjike, suvenire etj. Deri tash ne nuk
kemi pare ndonje zhvillim te ketij lloji per keto 20 vite.” (Eksperti 2, burimi: të dhënat primare -
intervistat.)
Figura 5. Numri i destinacioneve gjatë ekskursionit. (Burimi: të dhënat primare – anketa)

35
Është interesant të shihet që rezultatet na tregojnë se pothuajse katër në pesë nxënës të
anketuar (78.9%) kanë pasur njohuri të mëparshme për destinacionet që kanë vizituar gjatë
ekskursionit shkollor, duke qenë në vijë me rezultatet që nxënësit kanë mësuar për
trashëgiminë kulturore më shumë jashtë sistemit arsimor. Për ta bërë më emergjente
situatën, vetëm 8.5% kanë deklaruar që kanë mësuar shumë gjatë ekskursionit. Kjo ilustrohet
nga figurat 7 dhe 8.
Figura 6. Rezultatet në pyetjen “Sa prej destinacioneve turistike të vizituara janë pjesë e
trashëgimisë kulturore sipas perceptimit tuaj?” (Burimi: të dhënat primare – anketa)
Figura 7. Rezultatet që tregojnë sa prej të anketuarve kanë pasur njohuri të mëhershme
mbi destinacionet e vizituara gjatë ekskursionit. (Burimi: të dhënat primare – anketa)

36
Rol të rëndësishëm në këtë proces luan pasja e guidave turistike apo ciceronëve gjatë vizitave
përkatëse. Për fat të keq, rezultatet sugjerojnë që gjatë shëtitjes shkollore, vetëm një e treta
(35.2%) e nxënësve kanë qenë pjesë e vizitave ku ka pasur ciceronë. Kjo është ilustruar edhe
nga figura 9.
Figura 8. Rezultatet në pyetjen “Sa e vlerësoni që keni mësuar për trashëgiminë kulturore
gjatë këtyre vizitave?” (Burimi: të dhënat primare – anketa)
Figura 9. Rezultatet në pyetjen “A keni pasur guidë turistike (ciceron) gjatë vizitave të
realizuara?” (Burimi: të dhënat primare – anketa)

37
Përfshirja e ciceronëve gjatë vizitave që realizohen në ekskursionin shkollor, do të ndikonte
pozitivisht në rritjen e efektivitetit të organizimit. Për këtë janë deklaruar me pajtohen apo
pajtohen plotësisht gjysma e nxënësve të anketuar (49.3%). Përgjigjet janë ilustruar në
figurën vijuese.
Mospërfshirjen apo përfshirjen e mangët të ciceronëve gjatë ekskursionit shkollor, e
vlerësojnë edhe drejtorët e intervistuar, me deklaratat në vijim:
Përfundimisht rezultatet nxjerrin në pah një efektivitet të pamjaftueshëm të këtij organizimi
shkollor në përfitimin e njohurive për trashëgiminë kulturore.
Figura 10. Rëndësia e përcjelljes nga guidat turistike. (Burimi: të dhënat primare –
anketa)
“Nuk përfshihen.” (Drejtori 1, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“Ka raste kurë përfshihen ciceronet në disa qendra të rëndësishme turistike si në
shpellën e gadimës ,kompleksi memorial në Prekaz.” (Drejtori 3, burimi: të dhënat
primare - intervistat.)
“Në ekskursion zakonishtë përfshihen arsimtarët e lëndës së gjeografisë, historisë dhe
gjuhëve të cilët luajnë rolin e ciceronit por në disa raste në vendet turistike përfshihen
guidat turistike të caktuar nga personat përgjegjës për ato zonat turistike. Në këto zona
nxënësit informohen për bukurit natyrore dhe vlerat e monumenteve kulturore-historike.”
(Drejtori 2, burimi: të dhënat primare - intervistat.)

38
U theksua disa herë që ka shumë hapësirë për përmirësime në promovimin e trashëgimisë
kulturore dhe integrimin e saj në kurrikulën e arsimit të mesëm të ulët. Rol qendror në këtë
proces luajnë institucionet e vendit. Mendimi i ekspertëve mbi këtë çështje sugjeron që ato
duhet të bashkëpunojnë me të gjitha palët e përfshira, ashtu trashëgimia kulturore të
integrohet në sistemin arsimor. Në vijim është dhënë deklarata e ekspertit 2:
Lidhur me këtë, eksperti 1 sugjeron që specifikisht duhet të përfillet Strategjia Kombëtare për
Trashëgimi Kulturore 2017-2027, ashtu që institucionet të realizojnë aktivitete të koordinuara
për të integruar trashëgiminë kulturore në shumë fusha, me theks të veçantë në arsim. Ai
madje vlerëson që sidomos komunat kanë ngecur prapa në trashëgiminë kulturore:
“Institucionet e kane pergjegjesine dhe rolin primar ne integrimin e trashegimise kulturore ne sistemin
arsimor. Por ato duhet ete bashkepunojne me te gjithe akteret tjere ne menyre qe integrimi te jete i
qendrushem. Ata duhet te perfshijne ne proces shoqerine civile, komunat, univerzitetin, insitucionet
kulturore (muzete), shkollat profesionale (IT, gastronomi, zdrukthtari etj), bizneset etj.” (Eksperti 2,
burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“Që nga vitit 2011, MKRS ka dhënë fonde për TK, në vitin 2015 edhe për trashëgiminë shpirtërore.
Edhe sot, thirrja për projekte përfshin TK dhe kjo është punë e mirë. Megjithatë, TK është gjithandej
dhe duhet të përfillet saktësisht Strategjia Kombëtare për Trashëgimi Kulturore 2017-2027 në
mënyrë që të gjitha institucionet të bëjnë punë të integruar në TK. Problemi kryesore i institucioneve
të Kosovës është harmonizimi në politika kulturore, por edhe harmonizimi ligjor. Komunat kanë ngecur
prapa në TK. Së fundi, ka nj sensibilizim, por ende ka punë me kuvendarë e punëtore të ekzekutivit në
komuna, që të binden për rëndësinë e TK-së. Shihni gjendjen e kthinave muzeore në komuna? Ato janë
lënë shkretë. Gjilani e Mitrovica janë më mire, por tjerat kanë problem të mëdha.” (Eksperti 1, burimi:
të dhënat primare - intervistat.)
4.5. E ardhmja e integrimit të trashëgimisë
kulturore në arsimin e mesëm të ulët

39
Për integrimin e trashëgimisë kulturore në arsim, janë pyetur edhe nxënësit përmes
anketimit. Rezultatet e përgjigjeve të tyre janë paraqitur në figurën vijuese.
Kështu, mbi gjysma e të anketuarve (53.5%) pajtohen apo pajtohen plotësisht që trashëgimia
kulturore duhet të përfshihet si lëndë obligative gjatë shkollimit fillor. Përqindja e të
anketuarve që pajtohen apo pajtohen plotësisht që do të ndiqnin me dëshirë një kurs të
specializuar për trashëgiminë kulturore të kombinuar me vizita dhe punëtori gjatë shkollimit
fillor shkon në 64.8%, ose dy në tre të anketuar. Në këtë frymë, pothuajse gjysma (49.3%)
pajtohen apo pajtohen plotësisht me deklaratën “Dua që institucionet e vendit tim të bëjnë
më shumë për promovimin e trashëgimisë kulturore gjatë procesit arsimor”.
Në anën tjetër, ekskursioni si mjet për promovimin e trashëgimisë kulturore, është një
mundësi e mirë që duhet shfrytëzuar për këtë qëllim. Por, duke parë që efektiviteti i tij sipas
rrethanave të tanishme është i pakënaqshëm, atëherë duhet punuar për përmirësimin e tij.
Kështu, drejtorët e intervistuar sugjerojnë që t’i kushtohet më tepër rëndësi promovimit të
trashëgimisë kulturore dhe të rritet ekskursioni në më shumë se një ditë për t’i vizituar të
gjitha objektet e trashëgimisë kulturore:
Figura 11. Si e shohin nxënësit integrimin dhe promovimin e trashëgimisë kulturore dhe
rolin e institucioneve. (Burimi: të dhënat primare – anketa)

40
“Po ti kushtohet më tepër promovimit të vlerave të trashigimis kulturore që ka vendi jonë
me qëllim që nxënësit të kenë njohuri sa më shumë vlerat e trashigimis dhe rëndësin e
tyre.” (Drejtori 3, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“Në qoftë se ekskursioni bëhet me shumë se një dite dhe vizitohen të gjitha objektet me
trashigimi kulturore atëhere kishte me pasur një efekt pozitiv dhe nxënësi njohuri me të
zgjeruara që kurr nuk do ti harroje.” (Drejtori 1, burimi: të dhënat primare - intervistat.)
“... përveq pjesës së vëzhgimit vizitës dhe argëtimit ekskursioni i shkollës të klasëve të
nënta duhet të ndryshoj në promovimin e trashigimisë kulturore dhe edukimin e nxënësve
mbi këto qështje: - identifikimi i objektve të trashigimis kulturore; - hartimi i një plani me
përmbajtje dhe njohurit mbi trazhgimin kulturore; - ngritja e vetëdijes për të kaluerën
duke krijuar një dashuri dhe respekt për traditën, kulturën, gjuhën, heroizmin dhe
personazhet e ngjarjeve të rëndësishme kulturore-historike; - njohja e mënyrën e jetesës,
sjelljet, emocionet, tolerancën, shkollimin dhe emancipimin e bashkëmoshatareve;-
përmbledhjen e imazheve dhe fotografive gjatë vizitës duke përcjellur ndjenjat dhe
emocionet tek gjeneratat e reja.
Drejtori 2 sugjeron që ekskursioni të përcillet me aktivitete shtesë të cilat do ta nxisnin
mendimin kritik dhe analitik, duke përthithur më shumë dije mbi trashëgiminë kulturore nga
nxënësit që janë pjesë e tij. Ai shprehet si në vijim:
Nga rezultatet e kësaj pjese, theksohet se si mund të bëhet integrimi i trashëgimisë kulturore
dhe si të rritet efektiviteti i ekskursionit shkollor, ashtu që promovimi i trashëgimisë kulturore
të jetë pjesë e qëllimit primar të tij.

5. PËRFUNDIME
41
Studimi ka pasur për qëllim ta trajtojë integrimin e trashëgimisë kulturore në shkolla, me
theks të veçantë ta analizojë fenomenin e ekskursionit të klasave të nënta dhe si një aktivitet i
tillë i shërben promovimit të trashëgimisë kulturore.
Në thelb, roli i trashëgimisë kulturore u provua të jetë kritik në zhvillimin e gjeneratave të
reja, në veçanti duke u përfshirë në procesin e edukimit. Përfitimet e shumta e bëjnë atë të
rëndësishëm, por kështu nuk mendojnë edhe institucionet e Kosovës. Dokumentet të cilat
sadopak e përqafojnë trashëgiminë kulturore si pjesë të integruar të procesit arsimor, janë të
pakta, të mangëta dhe e prekin atë tërthorazi. Fjala është për dokumentet si Kurrikula
bërthamë (KB) e arsimit të mesëm të ulët, Udhëzimi Administrativ 02/2016 për aktivitetet
jashtëshkollore dhe Strategjia Kombëtare për Trashëgimi Kulturore 2017-2027. Dokumenti i
parë e përmend trashëgiminë kulturore në vetëm disa fusha kurrikulare, dhe atë tërthorazi. I
dyti specifikon disa vizita brenda komunave të cilat ndërlidhen me trashëgiminë kulturore,
por ekskursionin shkollor në asnjë pikë nuk e ndërlidh me të. Dhe i treti jep drejtime
strategjike për integrimin e trashëgimisë kulturore në arsim përmes veprimeve të caktuara, të
cilat parashihet të realizohen deri më 2027.
Ky hulumtim ka nxjerrë në pah që njohuritë e nxënësve për trashëgiminë kulturore kryesisht
janë fituar jashtë shkollimit fillor, që trashëgimia kulturore mësohet pak ose aspak gjatë
shkollimit fillor, përfshi edhe ekskursionin e semimaturës efektiviteti i të cilit nga kjo
pikëpamje është i zbehtë. Rol në këtë duket të ketë pasur edhe mungesa e ciceronëve apo
guidave turistike si dhe vetë ideja e organizimit të ekskursionit si aktivitet qejfi më shumë
sesa si aktivitet me përfitim të njohurive mbi trashëgiminë kulturore. Ndonëse një procedurë
standarde e rregulluar me Udhëzimin Administrativ 02/2016 ndiqet për ta realizuar këtë
aktivitet, rezultatet sugjerojnë që vetëm përfillja e aspekteve teknike, pa dizajnuar më parë
idenë dhe qëllimin e vizitave, është e mangët.
Mospërfshirja e trashëgimisë kulturore si pjesë e arsimit formal gjatë shkollimit fillor të
mesëm të ulët, reflekton në mungesë njohurish dhe zhvillim të përgjithshëm të
pamjaftueshëm të gjeneratave të reja. Efektet negative të kësaj përcillen me nivelin më të
ulët të ndërgjegjes mbi identitetin kulturor e kombëtar dhe mbi dëmtimin pasiv dhe aktiv të
elementeve të trashëgimisë kulturore.
Në mënyrë që trashëgimia kulturore të bëhet pjesë e sistemit të arsimit fillor të mesëm të
ulët, respektivisht të përmirësohet organizimi i ekskursionit të klasave të nënta, në pjesën në
vijim janë dhënë rekomandimet e nevojshme për hapat që duhet ndërmarrë në këtë drejtim.

42
• Institucionet përkatëse duhet të punojnë në mënyrë të koordinuar për krijimin e një
programi obligative apo zgjedhor në kuadër të shkollimit fillor të mesëm të ulët, ashtu që të
dizajnohet një kurs/lëndë shkollore për trashëgiminë kulturore, e cila do të kombinohej me
vizita shkollore, punëtori dhe aktivitete tjera plotësuese për thellimin dhe zgjerimin e
njohurive mbi trashëgiminë kulturore.
• Institucionet përkatëse duhet të punojnë ngushtë me organet drejtuese të shkollave fillore
për trajnimin e stafit organizativ të ekskursionit shkollor të klasave të nënta dhe aktiviteteve
tjera jashtëshkollore ashtu të bëhen matjet reale të efektivitetit të tyre. Kjo mund të përfshijë
trajnimin e mësimdhënësve në procesin organizativ, krijimin e komisioneve vlerësuese dhe
përdorimin e metodave bashkëkohore për vlerësimin e efektivitetit.
• Institucionet përkatëse të fusin promovimin e trashëgimisë kulturore në qëllimin e
organizimit të shëtitjes shkollore të semimaturës dhe si pjesë e saj të obligojnë dhe
mundësojnë guidat turistike apo ciceronët që të jenë në dispozicion në kohën kur organizohen
ekskursionet shkollore.
• Shkollat, kur e bëjnë dizajnimin e ekskursioneve, duhet ta pasurojnë atë me përvoja shtesë
dhe të mos fokusohen vetëm në vizitat e thjeshta informative në disa destinacione.
• Institucionet duhet të gjejnë forma të përfshirjes së mbulimeve financiare të ekskursionit të
semimaturës dhe aktiviteteve tjera jashtëshkollore, në kuadër të hartimit të politikave mbi
zhvillimin e arsimit fillor të mesëm të ulët.
• Shtimi i aktiviteteve jashtëshkollore të cilat lidhen me promovimin e trashëgimisë kulturore.
Kjo mund të realizohet përmes vizitave të ekspertëve të trashëgimisë kulturore në shkolla,
por edhe të nxënësve në muze, punëtori artizanale, lokacione të gërmimeve arkeologjike, dhe
vende të tjera ku mund të mësojnë edhe duke qenë pjesë e procesit praktik të konservimit të
trashëgimisë kulturore.
• Institucionet e vendit, drejtoritë e arsimit, por edhe vetë shkollat, mund dhe duhet të
mobilizohen në realizimin e aktiviteteve që nxisin aftësitë krijuese të nxënësve përmes garave
të ndryshme me projekte, që si synim kanë ruajtjen dhe promovimin e trashëgimisë kulturore.
Madje këto projekte mund t’i shërbejnë në mënyrë të drejtpërdrejtë zhvillimit lokal në
kontekstin e trashëgimisë kulturore.
• Zhvillimi i mekanizmave të vlerësimit të vazhdueshëm, ashtu që hartimi i politikave dhe
programeve të tilla të mos mbetet vetëm në letër, por të garantohet ekzekutimi i tyre dhe atë
me kujdes dhe cilësi.
5.1. Rekomandimet

6. LITERATURA
43
ASK. (2021). Vjetari Statistikor i Republikës së Kosovës 2021. Prishtinë: Agjencia e
Statistikave të Kosovës.
Barillet, C., Joffroy, T., & Longuet, I. (2006). Cultural heritage and local development. France:
CRATerre. Gjetur në ffhal-00973780
Bartholomew, T. T., Joy, E. E., Kang, E., & Brown, J. (2021). A choir or cacophony? Sample
sizes and quality of conveying participants’ voices in phenomenological research.
Methodological Innovations, 14(2), 1-14.
Graff, C. J. (2017). Mixed Methods Research. Në H. R. Hall, & L. A. Roussel, Evidence-based
practice: An Integrative Approach to Research, Administration and Practice (fv. 45-64).
Burlington, MA: Jones & Bartlett Learning.
İslamoğlu, Ö. (2018). The importance of cultural heritage education in early ages.
International Journal of Educational Sciences, 22(1-3), 19-25.
Ivon, H., & Kuscevic, D. (2013). School and the cultural-heritage environment: pedagogical,
creative and artistic aspects. CEPS journal, 3(2), 29-50.
Jerliu, F. (2017). Strategjia kombëtare për trashëgiminë kulturore 2017-2027. Prishtinë:
Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit.
Logan, W. S. (2007). Closing Pandora's box: human rights conundrums in cultural heritage
protection. Në H. Silverman, & D. F. Ruggles, Cultural Heritage and Human Rights (fv. 33-52).
New York, United States: Springer.
López-Fernández, J. A., Medina, S., López, M. J., & García-Morís, R. (2021). Perceptions of
Heritage among Students of Early Childhood and Primary Education. Sustainability, 13(19),
10636-10652.
MASHT(a). (2016). Kurrikula bërthamë e arsimit të mesëm të ulët të Kosovës (Klasa VI, VII,
VIII dhe IX) (e rishikuar). Prishtinë: Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë.
MASHT(b). (2016). Udhëzimi Administrativ 02/2016 për aktivitetet jashtëshkollore. Prishtinë:
Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë.

44
Ocal, T. (2016). Necessity of Cultural Historical Heritage Education in Social Studies
Teaching. Creative Education, 7(3), 396-406.
Santisteban-Fernández, A., González-Monfort, N., & & Pagès-Blanch, J. (2020). Critical
citizenship education and heritage education. Në E. Delgado-Algarra, & J. Cuenca-López,
Handbook of research on citizenship and heritage education (fv. 26-42). Hershey, PA, SHBA:
IGI Global.
Schleicher, A. (2019). PISA 2018: Insights and interpretations. Paris: Organisation for
Economic Co-operation and Development.
Smith, J., Flowers, P., & Larkin, M. (2009). Interpretative Phenomenological Analysis: Theory,
Method and Research. Qualitative Research in Psychology, 6(4), 346-347.
Sullivan, A. M. (2016). Cultural Heritage & New Media: A Future for the Past, 15 J. Marshall
Rev. Intell. Prop. L. 604 (2016). UIC Review of Intellectual Property Law, 603-646.
UNESCO. (2019). Living heritage and education. Paris: UNESCO.
van Boxtel, C., Grever, M., & Klein, S. (2016). Sensitive Pasts: Questioning Heritage in
Education. Oxford: Berghahn Books.
Zhang, J. (2019). Educational diversity and ethnic cultural heritage in the process of
globalization. International Journal of Anthropology and Ethnology, 3(1), 1-10.
Santisteban-Fernández, A., González-Monfort, N., & & Pagès-Blanch, J. (2020). Critical
citizenship education and heritage education. Në E. Delgado-Algarra, & J. Cuenca-López,
Handbook of research on citizenship and heritage education (fv. 26-42). Hershey, PA, SHBA:
IGI Global.
Schleicher, A. (2019). PISA 2018: Insights and interpretations. Paris: Organisation for
Economic Co-operation and Development.
Smith, J., Flowers, P., & Larkin, M. (2009). Interpretative Phenomenological Analysis: Theory,
Method and Research. Qualitative Research in Psychology, 6(4), 346-347.
Sullivan, A. M. (2016). Cultural Heritage & New Media: A Future for the Past, 15 J. Marshall
Rev. Intell. Prop. L. 604 (2016). UIC Review of Intellectual Property Law, 603-646.

45
UNESCO. (2019). Living heritage and education. Paris: UNESCO.
van Boxtel, C., Grever, M., & Klein, S. (2016). Sensitive Pasts: Questioning Heritage in
Education. Oxford: Berghahn Books.
Zhang, J. (2019). Educational diversity and ethnic cultural heritage in the process of
globalization. International Journal of Anthropology and Ethnology, 3(1), 1-10.