1.
pramEha
cikitsitam
A COMPARATIVE ANALYSIS OF CHIKITSA SUTRA..

2.
Presented by –
Dr Rohit Gavali
Final year PG scholar,
Dept. of Ayurveda Samhita and Siddhanta;
Govt. Ayurveda Medical College, Mysore.
Under the Guidance of –
Dr Shreevathsa MD
Professor and Head,
Dept. of Ayurveda Samhita and Siddhanta;
Govt. Ayurveda Medical College, Mysore.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 2

3.
Content –
1. INTRODUCTION
2. DIAGNOSIS
2.1. CLINICAL PRESENTATION / SYMPTOMATOLOGY (RŪPA)
2.2. DIFFERENTIAL DIAGNOSIS
2.3. PRODROMAL SYMPTOMS (PŪRVARŪPA)
2.4. ETIOLOGY (NIDĀNA)
2.5. PATHOGENESIS (SAMPRĀPTI)
2.6. PROGNOSIS (SĀDHYA - ASĀDHYATA)
2.6.1. CONSIDERING SAṄKHYĀ AND PRĀDHĀNYA
SAMPRĀPTI
2.6.2. OTHER CONSIDERATIONS
2.7. STAGING OF DISEASE
2.7.1. PHENOTYPE
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 3

4.
3. TREATMENT
3.1. DŌṢA PRATYANIKA
3.1.1. ŚŌDHANA CHIKITSĀ
3.1.2. ŚAMANA CHIKITSĀ
3.1.3. ANUBANDA DŌṢA CHIKITSĀ
3.2. AVANTARA PRAKARANA
3.2.1. COMMON PATHOGENESIS – TREATMENT
3.2.2. SANTARPANOTTHA VIKARA CHIKITSĀ
3.2.3. OTHER TREATMENT MODALITIES
3.3. NIDĀNA PARIVARJANA
3.4. ACHARYA SUŚRUTA’S PERSPECTIVE
3.5. ACHARYA VĀGBHAṬA’S PERSPECTIVE
4. CONCLUSION
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 4

5.
Objective –
1. To know the content of pramēha cikitsitam.
2. To simplify pramēha cikitsitam.
3. To arrive at comprehensive understanding of fundamentals of
treatment principles of pramēha.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 5

6.
1. Introduction –
• The pramēha samprāpti has been presented previously under the
title “A comparative insight into the sāmānya samprāpti of
pramēha vyādhi”.
• The presenting complaints of the patients constitute the clinical
picture of the disease. The patient may approach the physician
seeking medical advice in any stage of the disease viz.,
pūrvarūpa, rūpa, upadrava, ariṣṭa, asādhya lakṣaṇa and so on.
Hence, a thorough knowledge of various aspects of every disease
is mandatory for the physician to elicit the disease, disease stage
and prognosis, to plan an appropriate treatment protocol.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 6

7.
• Chikitsā is defined as –
“याभििः भियाभिर्ाायन्ते शरीरे धातविः समािः |
सा भिभित्सा भविाराणाां िमा तभिषर्ाां स्मृतम् ||३४||”
• Any actions that bring a state of equilibrium in the śarīra dhātus,
are called chikitsā in those respective vyādhis and that is the duty
of the physician.
• With this consideration, the Pramēha cikitsitam is looked into, and
a comparative perspective of Caraka Samhita and Suśruta Samhita
is being presented. The concepts from previous presentation titled,
“A comparative insight into the sāmānya samprāpti of pramēha
vyādhi” will be brought to the surface as and when required using
prasaṅga tantrayukti and no detailed description will be discussed
about diagnostic parameters i.e., nidāna pañcaka.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 7

8.
2. Diagnosis – व्याभधबोधि हेतु
• Rōga parīkṣā is the initial step towards diagnosis and
the tools provided for the same are nidāna pañcaka.
• यस्मात् इमे निदािादय उक्त
े ि न्यायेि व्यानिपरीक्षायाम् उपयुक्तााः, तस्मात्
व्यािीि् निषग् हेत्वानदनिाः परीक्षेत् इनत योजिा | ि च वाच्यं यत् -
निदािादीिां मध्ये चेत् अन्यतमेि अनप व्यानिपररच्छेदं कतुुं समर्थाः तत् नक
ं
पञ्चक अनििािेि इनत; यतो यावन्तो ज्ञािोपाया व्यािीिां ते सवथ एव
उपदर्थिीयााः | तत्र यो निदािं नवस्मृतवाि्, तस्य पूवथरूपापानदनिव्याथनिाः परीक्ष्यते;
तर्ा यत्र च पूवथरूपापादयो नवस्मृतााः सनन्दग्िा वा, तत्रोपर्येि परीक्षा िवनत;
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 8

9.
• Because, with the logic that the nidāna etc., are useful in
examining the diseases therefore the physician should make use
of them in examination. It should not be said (questioned) that -
among the nidānādī, even any one is sufficient to diagnose the
disease, then what is the utility of describing all the five? As
what so ever methodologies are present to understand the
disease, all that should be described (and understood). For
instance; if aetiology of a disease is forgotten (or not known),
then the disease has to be examined with primordial symptoms;
if the prodromal symptoms are forgotten or doubtful then it has
to be examined by therapeutic tests (upaśaya).
• Hence, the disease can be diagnosed by any of the five nidānadi
tools provided for examination of a disease yet for the thorough
understanding one has to have knowledge of all the components.
With this perspective, the pramēha will be presented here.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 9

10.
2.1 Clinical presentation / Symptomatology –
- स िाभि गमनात् स्थानां स्थानादासनभमच्छभत | आसनादृणुते शययाां शयनात् स्वप्नभमच्छभत ||२५||
i.e., the patient may present with generalized weakness, lethargy, lack of
enthusiasm, leading to reduced daily activities.
- तत्राभवलप्रिूतमूत्रलक्षणािः सवा एव प्रमेहा िवभन्त ||६||
i.e., the patient may present with increased frequency of micturition associated
with turbidity of urine.
- दृष्ट्वा प्रमेहां मधुरां सभिच्छां मधूिमां स्याद्भिभवधो भविारिः | क्षीणेषु दोषेष्वभनलात्मििः स्यात्
सन्तिाणािा िफसम्िविः स्यात् ||५५||
i.e., if the patient presents with madhura, picchila, madhūpama mūtra, the
physician has to think of two possibilities viz., either the patient is suffering from
santarpaṇōttha kaphaja pramēha (if he is well built) or the patient is suffering
from vātaja pramēha caused due to a relative dōṣa kṣaya avasthā (if the patient is
lean).
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 10

11.
2.2 Differential diagnosis –
हाररद्रवणं रुभधरां ि मूत्रां भवना प्रमेहस्य भह िूवारूििः |
यो मूत्रयेत्तां न वदेत् प्रमेहां रक्तस्य भित्तस्य भह स प्रिोििः ||५४||
i.e., if the patient presents with hāridra, rudhira varṇa mūtra in the absence
of pramēha pūrvarūpa, has to be diagnosed as raktapitta rōgi but not as pittaja
pramēha rōgi.
Acharya Gangadhara -
पूवथरूपापं नविा नह दोषजो व्यानििथ िवनत । ........ हाररद्रवर्थ रूपानिर मूत्रर्ात् पूवुं नक
ं प्रमेहपूवथरूपापं नक
ं रक्तपूवथरूपापं
तस्यािूनदनत प्रनतरुन्िाय यत् पूवथरूपापमिूत् तं व्यानिं वदेनदनत ।…
पूवथरूपापस्मरर्ं च अनिकमुपलनिकारर्ं वाच्यं स्यानदनत चेत् ि, रूपापावस्र्ायां नह स्मर्ययथमार्ं पूवथरूपापं वतथमािं
व्यानिं ज्ञापयनत ि तु िानविम् , …..
i.e., dōṣaja vyādhi does not manifest without pūrvarūpa. What was present
before hāridra varṇa – rudhira mūtra pravr
̥ tti? Was it pramēha pūrvarūpa or
raktapitta pūrvarūpa? (Which ever was present,) it is considered to be confined
to that and designated as that vyādhi.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 11

12.
2.3 Prodromal symptoms –
The following table enlists the pramēha pūrvarūpa.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 12
TABLE No- 1 enlisting pramēha pūrvarūpa
Caraka Sushruta
Ca. Ci. 06 Ca. Ni. 04 Su. Ni. 06
स्वेदो, अङ
् गगन्धिः भवस्रां शरीरगन्धां दुगान्धिः
भशभथलाङ
् गता, घनाङ
् गता भस्नग्धभिभच्छलगुरुता गात्राणाां
शययासनस्वप्नसुखे रभतिः
आलस्यां, भनद्राां, तन्द्राां ि
सवािालभमभत
तन्द्रा , सादिः

13.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 13
हृन्िेत्रनजह्वाश्रवर्ोपदेहो मलं काये, कायनच्छद्रेषूपदेहं तालुगलनजह्वादन्तेषु मलोत्पनताः
क
े र्िखानतवृनधाः जनिलीिावं क
े र्ेषु जनिलीिावाः क
े र्ािां , िखािाम् वृनधाः
र्ीतनप्रयत्वं - -- - --
गलतालुर्ोषो मुखतालुकण्ठर्ोषं, नपपासाम् नपपासा
मािुयथमास्ये मािुयथमास्यस्य - --
करपाददाहाः करपादयोाः सुप्ततादाहौ हस्तपादतलदाहाः
- -- पररदाहं, सुप्ततां चाङ
् गेषु, - --
मूत्रेऽनििावनन्त नपपीनलकााः
षि्पदनपपीनलकानिश्च
र्रीरमूत्रानिसरर्ं
मिुरर्ुक्लमूत्रता
- -- - -- श्वासाः
- -- मूत्रे च मूत्रदोषाि् - --

14.
• No substantial difference is seen in the pūrvarūpa as mentioned by
both Acharyas.
• The physician has to elicit the pūrvarūpas if the patient presents with
the symptoms mentioned in above table and try to retrospectively
evaluate for the nidāna of pramēha.
• If the patient presents with advanced stage of the disease such as
rūpa, asādhya lakṣaṇa, ariṣṭa lakṣaṇa, upadrava and so on, then the
physician should try to evaluate the pūrvarūpa and pramēha nidāna
retrospectively.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 14

15.
2.4 Aetiology – व्याभधर्नि हेतु
• Context – Ca. Ni. 04; Su. Ni. 06; As. San. Ni. 10; As. Hr. Ni. 10;
• The nidāna as mentioned separately for kaphaja, pittaja and vātaja pramēha and
their effect on samprāpti ghatakas has been analysed and presented previously, here
only a comparison is being presented.
• No substantial difference is seen in the nidāna as mentioned by both Acharyas
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 15
TABLE No- 2 enlisting pramēha nidāna
Caraka Chikitsā Sushruta Chikitsā
स्वप्नसुखं भदवास्वप्न – अव्यायाम - आलस्यप्रसक्त
ां
आस्यासुखं
शीतभस्नग्धमधुरमेद्यद्रवान्निानसेभवनां
दधीनन
ग्राम्यौदकानूपरसााः
पयांनस
नवान्नपानं
गुडवैक
ृ तं
कफक
ृ त् सववम्

16.
2.5 Pathogenesis (SAMPRĀPTI) –
• Samprāpti is a retrospective analysis which connects the nidāna consumed by the patient to the
lakṣaṇas presented, helping the physician to understand the progress of the disease.
• The below table gives an overview of pathologic events occurring in various pramēha.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 16
TABLE No- 3 An over view of Pathogenic events taking place in pramēha
SLESHMAJA PITTAJA VĀTAJA
ननदान दोष दूष्य
(चय – प्रकोप)
निप्रं श्लेष्मा प्रकोपं आपद्यते - प्रागनतभूयस््वात्
तथानवधशरीरस्यैव
(प्रागनतभूयस््वात्,
शरीरशैनथल्यात्,
मेदसश्चैव बह्वबद्ध्वान्मेदसश्च
गुणैाः समानगुणभूनयष्ठ्वात्)
निप्रं नपत्तं प्रकोपमापद्यते,
तथानवधशरीरस्यैव
निप्रं वाताः
प्रकोपमापद्यते |
दोष प्रसर निप्रमेव शरीरे नवसृनतं लभते - शरीरशैनथल्यात्
दोष - दूष्य सम्मूर्वन
(स्थानसंश्रय)
मेदसैवानदतो नमश्रीभावं गच्र्नत - मेदसश्चैव
बह्वबद्ध्वान्मेदसश्च गुणैाः समानगुणभूनयष्ठ्वात्

17.
Influencing on mēda dhātu
production
स मेदसा नमश्रीभवन् दूषयत्येनत्
- नवक
ृ त्वात्
तत्तु प्रक
ु नपतं
तयैव अनुपूर्वयाव
प्रमेहाननमान् षट्
निप्रतरमनभननववतवयनत |
स प्रक
ु नपतस्तथानवधे
शरीरे नवसपवन्
यदा वसामादाय…
यदा पुनमवज्जानं…
यदा तु लसीकां…
पुनाः ओजाः…
Derangement in production
of other shaaririka bhavas
स नवक
ृ तो दुष्टेन मेदसोपनहताः शरीरक्लेदमांसाभयां संसगं
गच्र्नत,
- क्लेदमांसयोरनतप्रमाणानभवृद्ध्वात्
Well established pathology
causing default production
र्वयक्तावस्था
स मांसे मांसप्रदोषात् पूनतमांसनपडकााः
शरानवकाकच्र्नपकाद्यााः सञ्जनयनत,
- अप्रक
ृ नतभूत्वात्
शरीरक्लेदं पुनदूवषयन् मूत्र्वेन पररणमयनत,
तताः प्रमेहांस्तेषां स्थैयवमसाध्यतां वा जनयनत
- प्रक
ृ नतनवक
ृ नतभूत्वात्
भेद (उपद्रव)
तृष्णा , अतीसार , ज्वर , दाह , दौबवल्य , अरोचक , अनवपाक , पूनतमांसनपडकालजीनवद्रध्यादयाः (Ca)
मनिकोपसपवणम् , आलस्यं , मांसोपचयाः , प्रनतश्यायाः ,
शैनथल्य , अरोचक अनवपाकााः , कफप्रसेक , च्र्नदव , ननद्रा ,
कास , श्वासााः
वृषणयोरवदरणं , बनस्तभेदो , मेढ्रतोदो , हृनद
शूलम् , अम्लीका , ज्वर , अतीसार , अरोचका
, वमथुाः , पररधूपनं , दाहो , मूच्र्ाव , नपपासा ,
ननद्रानाशाः , पाण्डुरोगाः , पीतनवण्मूत्रनेत्र्वं
हृद्ग्रहो , लौल्यम् , अननद्रा
, स्तम्भाः , कम्पाः , शूलं ,
बद्धपुरीष्वं (Su)
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 17

18.
To summarize the samprāpti,
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 18
Prakr
̥ ti – sleshmala – pittala
Śarīra avasthā –
santarpanottha śarīra (sthūla,
bahu abadda meda,
sukumāra, śaithilya, sleshma–
pitta samutklēśa)
Āhāra – santarpaka āhāra
Vihāra – āsyāsukha, svapna
sukha, divāsvapna, avyāyāma.
1. kapha – pittaja
pramēha
2. kaphaja / pittaja /
vātaja pramēha
3. pitta – vātaja
pramēha
4. kapha – vātaja
pramēha

19.
i.e.,
मेदश्च माांसां ि शरीरर्ां ि क्लेदां िफो बभस्तगतां प्रदूष्य |
िरोभत मेहान् समुदीणामुष्णस्तानेव भित्तां िररदूष्य िाभि ||५||
The vitiated kapha dōṣa vitiates mēda, māṁsa, bastigata śarīraja
klēda and manifests as kaphaja pramēha.
The pitta dōṣa gets vitiated due to uṣṇa āhāra vihāra and vitiates
the same dhātus (mēda, māṁsa, bastigata śarīraja klēda) and manifests
as pittaja pramēha.
It is also important to consider the āvaraṇa janya madhumēha samprāpti in
this context as mentioned in Ca. SU 17/78-89
श्लेष्मा भित्तां ि मेदश्च माांसां िाभतप्रवधाते ||७९|| तरावृतगभतवाायुरोर् आदाय गच्छभत |
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 19

20.
The other possibility is,
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 20
1. kaphaja pramēha
2. pittaja pramēha
3. kapha – pittaja pramēha
chronic
Śarīraja sneha kṣaya
rukshata
Vāta prakopa
Vātaja pramēha

21.
i.e.,
क्षीणेषु दोषेष्ववि
ृ ष्य बस्तौ धातून् प्रमेहानभनलिः िरोभत |
दोषो भह बभस्तां समुिेत्य मूत्रां सन्दूष्य मेहाञ्र्नयेद्यथास्वम् ||६||
- िीणेनष्वनत कफनपत्तेषु, द्वयोश्च बहुवचनं र्वयक््यपेिया ज्ञेयम्; िीणेनष्वनत वृद्धवातापेिया िीणेषु;
तेन वृद्धे कफ
े नपत्ते वा यो वायुाः क्रमेण वृद्धो भवनत स नेहासाध्यमेहचतुष्टयकरणे नववनित इनत दशवयनत, तत्र
नचनक्सानवधानात् साध्य्वमनस्त- “या वातमेहान् प्रभतिूवामुक्ता वातोल्बणानाां भवभहता भिया सा | वायुभहा
मेहेष्वभतिभशातानाां ि
ु प्यत्यसाध्यान् प्रभत नाभस्त भिन्ता” इनत |
• the vitiated kapha and pitta dōṣa vitiates the mēda, māṁsa, bastigata śarīraja klēda
and causes pramēha. Due to the chronicity of the disease, this leads to excessive
elimination of śarīraja sneha and induces rūkṣatā in śarīra leading to the vitiation
of vāta dōṣa.
• The pramēha caused by vāta dōṣa which is a sequel of kapaja – pittaja pramēha,
does not cause four types of incurable vātaja pramēha.
• In vāta prakr
̥ ti person, the severely vitiated vāta dōṣa can directly involve the vasā –
majjā – lasīkā – oja dhātus due to lack of śarīraja sneha or klēda and lead to the
manifestation of vasāmēha, majjamēha, hastimēha, madhumēha.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 21

22.
Summarizing the samprāpti ghatakas –
i. Effect of nidāna on dōṣa –
• बहुद्रवाः श्लेष्मा दोषनवर्ेषाः | Ca Ni 04/06
• तस्य च एवं प्रवृतस्य अपररपक्वा एव वातनपतश्लेष्मार्ो…. Su Ni 06/04
• र्ुक्रदोषप्रमेहास्तु व्यािापािप्रकोपजााः ||२०|| Su Ni 01
- र्ुक्रस्य सवाथङ
् गगतत्वात् प्रमेहस्य सवथदेहगतरसानददृष्यप्रिवत्वाद्ध्यािकृ तत्वं,
मेढ्रद्वारसंनश्रतत्वादपािकृ तत्वं च ||२०||
• सवथ एव सवथदोषसमुत्र्ााः सह नपडकानिाः ||७|| Su Ni 01
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 22

23.
ii. Effect of nidāna on dōṣa dhātu and mala –
• बहबध मेदो मांस र्रीरजक्लेदाः र्ुक्र
ं र्ोनर्तं वसा मज्जा लसीका रसश्चौजाः
सङ
् ्यात इनत दृष्यनवर्ेषााः ||७|| Ca. Nid 04
• मेदस Su. Ni 06/04
- मेदसेनत अत्रानपर्ब्दो लुप्तो द्रष्टव्याः तेि वसादयो ्ा्ा..
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 23

24.
iii. Agni – जाठरानग्ि, िात्वानग्ि
iv. Āma – कोष्ठगत आम, िातुगत आम
- (अपररपक्वा आमााः|, मेदश्चापररर्तनमनत असम्यक्पररर्तम्, आमरसवदनतनस्िग्िम्|)
iii. Effect of nidāna on srotas –
iv. Srōtōduṣṭi – अनतप्रवृनताः, सङ
् ग – नवमागथगमि – अनतप्रवृनताः
v. Udbhava sthāna – आमार्यसमुत्र्
vi. Sancara sthāna – सवथ र्रीर
vii. Adhiṣṭhāna - बनस्त मुख
viii. Vyādhi svabhāva – याप्य (since प्रमेहोऽिुषङ
् नगर्ा )
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 24
TABLE No- 4 An overview on Nidāna and Srotodusti.
Nidāna Srotodusti
अनतमात्रस्य चाकाले चानहतस्य च भोजनात् | अन्िवाह
गुरुशीतमनतनस्नग्धमनतमात्रं… रसवाह
नस्नग्धोष्णानन द्रवानण च… भजतां चातपानलौ | (pittaja pramēha) रक्तवाह
अनभष्यन्दीनन भोज्यानन… भुक््वा च स्वपतां नदवा | मांसवाह
अर्वयायामानिवास्वप्नान्मेद्यानां चानतभिणात् |..
वारुण्याश्चानतसेवनात् | (Su Ni)
मेदोवाह
अ्यनभष्यन्दात्… मज्जवाह
िीणस्या… (Vātaja pramēha) मूत्रवाह
अ्यशनादजीणावध्यशनात्तथा | वचोवाह

25.
2.6 Prognosis –
Before commencement of treatment, a thorough examination of the
patient considering various aspects of the disease has to done.
As –
भिषर्ा प्राि
् िरीक्ष्यवां भविाराणाां स्वलक्षणम् | िश्चात्िमासमारम्ििः िायािः साध्येषु धीमता ||२१||
because,
साधनां न त्वसाध्यानाां व्याधीनामुिभदश्यते |६३|
Hence the knowledge of prognosis is important as this Shastra deals
with the treatment aspect of only sādhya vyādhis, and the physician should
also try to sustain the life of the patients who are suffering from yāpya
vyādhis.
As –
यािनीयां भवर्ानीयात् भिया धारयते तु यम् | भियायाां तु भनवृत्तायाां सद्य एव भवनश्यभत ||१०||
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 25

26.
2.6.1 considering saṅkhyā and prādhānya samprāpti –
साध्यािः िफोत्था दश, भित्तर्ािः षट् याप्या, न साध्यिः िवनाच्ितुष्ििः |
समभियत्वाभिषमभियत्वान्महात्ययत्वाच्ि यथािमां ते ||७||
- समनक्रयत्वानदनत कफस्य दोषस्य दूष्यस्य मेदाःप्रिृतेाः समाित्वात् किुनतक्तानदनक्रयायााः | (apavarga
TY)
- नवषमनक्रयत्वानदनत नपतस्य संर्मिनचनकत्सायााः कि्वानदरूपापाया नवषमत्वात् |
- महात्ययत्वानदनत मज्जानदगम्िीरिात्वपकषथकत्वेि महाव्यापनतकतृथकत्वादार्ुकाररत्वाच्च;
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 26

27.
2.6.2. Other –
Thus, it is important to know the prognosis of any disease before
commencement of any treatment. It also helps to stage the disease as
presenting with pūrvarūpa, rūpa, upadrava, ariṣṭa lakṣaṇa and so on and
thereby appropriate treatment protocol can be adopted.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 27
Context Reference Description
Considering disease nature Su. Su 33 अष्टावेते प्रि
ृ त्यव दुभश्चभित्स्या महागदािः |५|
Considering disease progress Ca. In 09 अभिभित्स्या िवन्त्येते बलमाांसक्षये सभत |
Considering prodromal symptoms Ca. In 05 स्नातानुभलप्तगात्रेऽभि यभस्मन् गृध्नभन्त मभक्षिािः |
Considering swapna Ca. In 05 स्नेहां बहुभवधां स्वप्ने िण्डालिः सह यिः भिबेत् |

28.
2.7. Staging of the disease –
Considering sāmānya samprāpti being the topic of discussion, it is
important to determine whether the patient is in kaphaja pramēha ? or kapha –
pittaja pramēha ? or pittaja pramēha ? or pitta – vātaja pramēha ? or vātaja
pramēha ? avasthā.
It is also important to examine the patient with tools like prakrutyadi
(vikruti varjya) parīkṣās, only then the physician can determine the rōga bala
and rōgi bala and accordingly manage the condition.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 28

29.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 29
TABLE No- 5 A comparison of phenotype as mentioned by Acharya
Caraka and Acharya Suśruta
Caraka Suśruta (prāyēṇēti)
sthūla – balavān pramēhī Apathy nimittaja – ahitāhāraja
sthūlō – bahvāśī, snigdhaḥ, śayyā - āsana -
svapnaśīlaḥ
sthūla – durbala pramēhī
kr
̥ śa – balavān pramēhī Sahaja – mātr̥ - pitr̥ bījadōṣakr
̥ taḥ
kr
̥ śō - rūkṣō – alpāśī, pipāsurbhr
̥ śaṁ, parisaraṇaśīla
kr
̥ śa – durbala pramēhī
2.7.1. Phenotype –

30.
In the above Table – 05, the saṁhanana, pramāṇa, āhāraśakti,
vyāyāmaśakti, vaya and prakr
̥ ti are approximated to the phenotype
of pramēhi and it can be represented as follows –
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 30
TABLE No- 6 A comparison of phenotype to prakr
̥ ti and vyādhi avasthā
Phenotype Deha Prakr
̥ ti Vyādhi (apathya nimittaja)
Sthūla – Balavān Pramēhī Kapha – Pittala Kaphaja Pramēhi, Pittaja Pramēhi,
Kapha Pittaja Pramēhi
Sthūla – Durbala Pramēhī Kapha – Pittala ; Kapha – Vatala Beeja Dōṣaja Sthūla
Kr
̥ śa – Balavān Pramēhī Kapha – Pittala ; Pitta – Vatala ; Kapha – Vatala Pitta – Vātaja Pramēhi. Kapha –
Vātaja Pramēhi
Kr
̥ śa – Durbala Pramēhī Pitta Vatala; Vatala Vātaja Pramēhi
( Jaata Pramēhi, )

31.
3. TREATMENT –
• Context – Ca. Ci. 06; Su. Ci. 11, 13; As. Sang. Ci. 14;
As. Hr. Ci 12;
• When multiple treaties are considered for comparative study
it becomes extremely difficult to carry the parallel discuss
of all of them. Considering this view, initially the discussion
is presented with Acharya Caraka’s perspective of pramēha
chikitsitam and followed by the other Acharyas views. The
comparison and parallel discussion is presented wherever
possible.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 31

32.
3.1 DŌṢA PRATYANIKA –
अवस्र्ा - स्थूलिः प्रमेही बलवाभनहििः ि
ृ शस्तथििः िररदुबालश्च |
सम्बृांहणां तत्र ि
ृ शस्य िायं सांशोधनां दोषबलाभधिस्य ||१५||
&
दोष - सांशोधनोल्लेखनलङ
् घनाभन िाले प्रयुक्ताभन िफप्रमेहान् |
र्यभन्त भित्तप्रिवान् भवरेििः सन्तिाणिः सांशमनो भवभधश्च ||२५||
दूष्य & हेतु - क्लेदश्च मेदश्च िफश्च वृद्धिः प्रमेहहेतुिः प्रसमीक्ष्य तस्मात् |
वद्येन िूवं िफभित्तर्ेषु मेहेषु िायााण्यितिाणाभन ||५१||
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 32

33.
Here, br
̥ ṁhaṇa line of management has been advocated for
kr
̥ śa pramēhi (irrespective of dōṣa avasthā) as the body is already
devoid of snēhāṁśa either due to excessively vitiated dōṣa or due
to chronicity of the disease. It indicates loss of strength as well
as depletion of śarīraja dhātus. This will be discussed further in
due course of the presentation.
Considering sthūla, balavān, dōṣa balādhikya pramēhi,
kaphaja pramēhi and pittaja pramēhi, śōdhana has to be
administered (initially). Śōdhana has to be done to eliminate the
abaddha (āma) dōṣas (as well as dhātus).
Considering the increase in klēda – mēda – kapha and
evaluating pramēha nidānas, the physician has to manage the
kapha - pittaja pramēha with apatarpaṇa line of treatment initially.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 33

34.
3.1.1. ŚŌDHANA CHIKITSĀ –
i. Svēdana is contraindicated in pramēha as it is mentioned in
Ca Su 14/ 16
- मिुमेहर्ब्देि सवथ एवं मेहा गृ्न्ते, मिुमेहर्ब्दो नह सवेष्वेव मेहेषु वतथत इनत
नकयन्ताःनर्रसीये दर्थिीयं, मेहेषु च सवेष्वेव र्रीरर्ैनर्ल्यप्रवृतेषु नवर्ेषताः
र्रीरर्ैनर्ल्यहेतुत्वेि स्वेदो ि युज्यते; नपतमेनहिानमनत तु पुिरनििािं नपतसम्बन्िेि
नवर्ेषप्रनतषेितादर्थिार्थम् |
- ि चैताि् कर्नञ्चदनप स्वेदयेत्, मेदोबहुत्वादेतेषां नवर्ीयथते देहाः स्वेदेि ||७||
ii. Snēhana has to be done.
iii. Samśōdhana, vamana, laṅghana are to be adopted in case of
kaphaja pramēha.
iv. Virēcana has to be adopted in case of pittaja pramēha.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 34

35.
v. Different yōgas mentioned in kalpa sthana.
भस्नग्धस्य योगा भवभवधािः प्रयोजयािः िल्िोिभदष्टा मलशोधनाय ||१६||
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 35
Table no – 7 lists of available vamana and virēcana yōgas for kalpasthana.
Sl. No Śōdhana Reference Description
1.
Vamana
yōga
Ca. Kal 02/04 जीमूतक
ं त्रिदोषघ्नं यथास्वौषधकत्रपितम्|
Ca. Kal 04/05
(dhāmārgava)
रोगेष्वेषुप्रयोज्यं स्यात् त्रस्थरा्च गुरव्च ये|५|
2.
Virēcana
yōga
Ca. Kal 07/ 44 कल्यार्कगुडाः|
Ca. Kal 07/ 49 vyōṣādya guḍikā / mōdaka
Ca. Kal 10 / 05 (sudhā) सद्यो हरत्रत दोषाणां महान्तमत्रि सञ्चयम् |७|
Ca. Kal 12/ 10, 11 दन्ती तैल

36.
Consideration of Virēcana –
- दुनवथरेच्या नह मिुमेनहिो िवनन्त मेदोऽनिव्याप्तर्रीरत्वात्, तस्मातीक्ष्र्मेतेषां र्ोििं क
ु वीत |
- बहुवातश्लेष्मा क्र
ू राः, स दुनवथरेच्याः;
दुनवथरेच्यनिवृनत्त्रफलानतल्वकिीनलिीफलानदनिरनप दुाःखेि नवररच्यते |
नचनकत्सास्र्ािम् - ३३. वमिनवरेचिसाध्योपद्रवनचनकनत्सतम्
- दुनवथरेच्यमास्र्ाप्य पुिाः संस्िे् नवरेचयेत् |
नचनकत्सास्र्ािम् - ३४. वमिनवरेचिव्यापनच्चनकनत्सतम्
- सद्यो हरनत दोषार्ां महान्तमनप सञ्चयम् |७| कल्पस्र्ािम् - १०. सुिाकल्पाः
About 20 yōgas have been mentioned in different forms,
considering the sātmya of the patient, one has to administer the
suitable yōga.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 36

37.
vi. Precaution –
गुल्माः क्षयो मेहिबनस्तर्ूलं मूत्र्हश्चाप्यपतपथर्ेि |
प्रमेनहर्ाः स्युाः, पररतपथर्ानि कायाथनर् तस्य प्रसमीक्ष्य वनिम् ||१७||
The śōdhana procedures has to be carried out judiciously.
Excess of rūkṣaṇa (sneha ābhāva) in śarīra can lead to vāta prakōpa
and manifest as gulma (vātaja), kṣaya, mēhana – basti śūla, mūtra
graha.
Considering the agnibala the physician has to adopt tarpana.
vii. Further management – Santarpana
ऊध्वुं तर्ाऽिश्च मलेऽपिीते मेहेषु सन्तपथर्मेव कायथम् ||१६||
The physician has to administer śōdhana according to the
vyādhi – ātura avasthā and after proper assessment the physician
should understand that if all the abadda dōṣas are expelled out then
the santarpaṇa line of treatment should be adopted.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 37

38.
3.1.2. ŚAMANA CHIKITSĀ –
सांशोधनां नाहाभत यिः प्रमेही तस्य भिया सांशमनी प्रयोजया |
मन्थािः िषाया यविूणालेहािः प्रमेहशान्त्य लघवश्च िक्ष्यािः ||१८||
ये भवभष्िरा ये प्रतुदा भवहङ
् गास्तेषाां रसर्ााङ
् गलर्मानो्िः |
यवौदनां रूक्षमथाभि वाट्यमद्यात् ससक्त
ू नभि िाप्यिूिान् ||१९||
As mentioned before, the kr
̥ śa pramēhi cannot be subjected
to śōdhana chikitsā and hence has to be treated with śamana
chikitsā .
For śamana chikitsā one has to use different preparations
viz., mantha, kaṣāya, yavacūrṇa, lēha, laghu bhakṣya, māmsa rasa,
yavaudana, saktū, apūpa are to be utilized.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 38

39.
मुद्गाभदयूषरथ भतक्तशाििः िुराणशाल्योदनमाददीत |
दन्तीङ
् गुदीतलयुतां प्रमेही तथाऽतसीसषाितलयुक्तम् ||२०||
सषभष्टि
ां स्यात्तृणधान्यमन्नां यवप्रधानस्तु िवेत् प्रमेही |
यवस्य िक्ष्यान् भवभवधाांस्तथाऽद्यात् िफप्रमेही मधुसम्प्रयुक्तान् ||२१||
The use of old (stored) śālyōdana, mudgādiyūṣa, tiktaśāka
processed with danti - iṅgudī – taila – atasī - sarṣapa – taila. The diet
should predominantly contain saṣaṣṭika śāli, tr̥ṇa dhānya, yava.
Various preparations of yava mixed with madhu is to be adviced
for kaphapramēhī.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 39

40.
3.1.3. ANUBANDA DŌṢA CHIKITSĀ –
i. दृष्ट्वाऽनुबन्धां िवनात् िफस्य भित्तस्य वा स्नेहभवभधभवािल्प्यिः |
तलां िफ
े स्यात् स्विषायभसद्धां भित्ते घृतां भित्तहरिः िषायिः ||३७||
e.g., trikaṇṭakādi sneha
… सवविः समस्तिः िफवातर्ेषु | मेहेषु तलां भवििेद्, घृतां तु ित्तेषु, भमश्रां भत्रषु लक्षणेषु
||३९||
iii. या वातमेहान् प्रभत िूवामुक्ता वातोल्बणानाां भवभहता भिया सा |
वायुभहा मेहेष्वभतिभशातानाां ि
ु प्यत्यसाध्यान् प्रभत नाभस्त भिन्ता ||५२||
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 40

41.
3.2. AVANTARA PRAKARANA –
सन्तिाणोत्थेषु गदेषु योगा मेदभस्वनाां ये ि मयोिभदष्टािः |
भवरूक्षणाथं िफभित्तर्ेषु भसद्धािः प्रमेहेष्वभि ते प्रयोजयािः ||४९||
So, by considering Atidesha tantrayukti the sthaulya and
santarpaṇōtth vyādhi chikitsā can be applied in case of kapha
– pittaja pramēhi for the purpose of virūkṣaṇ which requires
atitavekshana.
3.2.1.COMMON PATHOGENESIS –
The common pathogenesis has already been discussed
previously and the relevant similarity in chikitsā can be
inferred.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 41

42.
3.2.2. Santarpaṇīyō'dhyāya Ca. Su 23/ 08-25
तक्राियाप्रयोगैश्च नत्रफलायास्तर्ैव च | अररष्टािां प्रयोगैश्च यानन्त मेहादयाः र्मम् ||१७||
The use of abhayā with takra, use of triphalā similarly and use of
ariṣṭa pacifies mehādi diseases.
व्यायामनित्यो जीर्ाथर्ी यवगोिूमिोजिाः| सन्तपथर्क
ृ तैदोषैाः स्र्ौल्यं [लौल्यं] मुक्त्वा नवमुच्यते
||२५||
Regula exercise, food consumption only after the previous meal is
digested, diet including yava – gōdhūma, eliminates sthaulya and there by
frees from santarpaṇa kr
̥ ta dōṣa.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 42

43.
The following table shows an overview of Sthaulya cikitsā
and Santarpaṇōttha vyādhi cikitsā in comparison to Pramēha cikitsā.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 43
Table No 8 - an overview of Sthaulya cikitsā and Santarpaṇōttha vyādhi cikitsā
Pramēha cikitsā Sthaulya cikitsā
Santarpaṇōttha vyādhi
cikitsā
snēhana -
vamana - ullēkhana
virēcana - virēcana
sambr
̥ ṁhaṇa /
paritarpaṇa
- -
āsthāpana rūkṣōṣṇā bastayastīkṣṇa -

44.
mākṣika mākṣika prayōga -
Śilājatu śilājatu prayōga Śilājatu + agnmantha rasa
ayaskr
̥ tī Kālalōharaja -
-
Vātaghna annapān
ślēṣma – mēdōhara annapān
prāyō rūkṣānna sēvana
- Yava – āmalaka cūrṇa (śrēṣṭha) sakṣaudra abhayā prāśa
- Bilvādi pañcamūla + kṣaudra -
- madhūdaka -
ariṣṭa – āsava
ariṣṭa (as anupāna)
mēdō - māṁsa - kaphāpahān
-
lēha - -
Tuvaraka rasāyana - -
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 44

45.
3.2.3. Other treatment modalities –
व्यायामयोगभवाभवधिः प्रगाढरुितानिः स्नानर्लावसेििः |
सेव्यत्…………….. …………………… ||५०||
3.3. NIDĀNA PARIVARJANA –
यहेतुभिये प्रिवभन्त मेहास्तेषु प्रमेहेषु न ते भनषेव्यािः |
हेतोरसेवा भवभहता यथव र्ातस्य रोगस्य िवेभच्िभित्सा ||५३||
With what so ever the cause, the pramēha manifests, the
consumption of such causative factors should completely be
discontinued. The discontinuation of etiological factors itself
becomes the treatment of such manifested disease.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 45

46.
3.4.Acharya Suśruta’s Prespective –
Criteria Presentation
भेद - सहज अपथ्य निनमतज
ननदान - मातृनपतृबीजदोषकृ ताः अनहताहारज
रूप -
क
ृ र्
रूपाक्ष
अल्पार्ी
नपपासुिृथर्ं
पररसरर्र्ीलाः
स्र्ूल
बह्वार्ी
नस्िग्िाः र्र्ययासिस्वप्िर्ीलाः
( प्रायेर्ेनत )
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 46

47.
Chikitsā sutra –
I. Śōdhana & śamana–
तत्र ि
ृ शां अन्निान प्रभतसांस्ि
ृ ताभििः भियाभििः भिभित्सेत, स्थूलां अितिाणयुक्ताभििः ||४||
कृ र्ं कार्शयाथनदलक्षर्युक्त
ं सहजनमत्यर्थाः |
स्र्ूलं स्र्ौल्यानदिमथयुक्तमनहताहारनवहारजनमत्यर्थाः |
अत्र, अपतपथयतीनत अपतपथर्ं लङ
् घिं, अपतपथर्ानि व्यायामर्ोििानि नतक्तकिुकानदकानि च ||४||
II. Nidāna parivarjana –
सवथ एव च पररहरेयुाः सौवीरक……… यवागूपािकानि ्ाम्यािूपौदकमांसानि चेनत ||५||
III. Pathya –
ततिः शाभलषभष्टियवगोधूम…. अनवान् िुञ्र्ीत… , भतक्तिषायाभयाां ि शािगणाभयाां
भनि
ु म्िेङ
् गुदीसषािातसीतलभसद्धाभयाां, … र्ाङ
् गलमांसरिहृतमेदोभििः अनम्लरघृतश्चेभत ||६||
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 47

48.
Chikitsā –
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 48
Table No 9: An overview of chikitsā from Suśruta Samhita Pramēha Chikitsita
Adhyaya
पूववकमव स्नेहन नप्रयङ
् ग्वानदनसध घृत / तैल
प्रिािकमथ वमन
* आमार्यस्र्े कफनपते वामयेत्, पक्वार्यस्र्े नपते नवरेचयेत् |
प्रगाढं नवरेचन
अस्थापन
1. सुरसात्रद कषाय
महौषि-िद्रदारु-मुस्त आवापेि
मिु-सैन्िवयुक्त
े ि
2. न्यग्रोधात्रद कषाय
* निस्तैलेि - निस्तैलेिेनत वचिादल्पघृताभ्यिुज्ञािम्,
अल्पस्िेहार्थनमत्यन्ये |

49.
पश्चात्कमथ
सामान्य
तताः र्ुधदेहम् ,
i. आमलकरसेि हररद्रां मिुसंयुक्तां पाययेत्,
ii. नत्रफला नवर्ाला देवदारु मुस्त कषायं वा,
iii. र्ाल कनम्पल्लक मुष्कक कल्क
ं अक्षमात्रं वा मिु मिुरं आमलकरसेि
हररद्रायुतं,
iv. क
ु िज कनपत्र् रोहीतक नबिीतक सप्तपर्थ पुष्प कल्क
ं वा
v. निम्ब आरग्वि सप्तपर्थ मूवाथ क
ु िज सोमवृक्ष पलार्ािां वा त्वक
् - पत्र- मूल-
फल- पुष्प- कषायानर्,
एते पञ्च योगााः सवथमेहािां अपहन्तारो व्या्यातााः |
नवशेष
20 yōgas specific to each meha.
अत ऊध्वुं असाध्येषु अनप योगाि् यापिार्ुं वक्ष्यामाः (नपतज - वातज प्रमेह)
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 49

50.
अन्य
योग i. नप्रयङ
् गु , अिन्ता ........ अररष्टाि् अयस्क
ृ तीाः लेहाि् आसवांश्च क
ु वीत
ii. र्ृङ
् गािक , नगलोड् य ……. वा
iii. यवान्ि नवकारांश्च सेवेत; यर्ोक्त कषायनसधां यवागूं चास्मै प्रयच्छेत्,
वा कषायानर् पातुम्
कमव महािि - मनहताहारम् - औषिद्वेनषर्म् - ईश्वरं वा पाठा- अिया... आसवं
पाययेत्, उष्राश्वतरखरपुरीषचूर्ाथनि चास्मै दद्यादर्िेषु;
प्रवृधमेहास्तु व्यायाम- नियुध- क्रीडा- गज तुरग रर् पदानतचयाथ -
पररक्रमर्ानि- अिोपािे वा सेवेरि् ||
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 50

51.
Other
considerations
अििस्तु - अबान्िवो वा पादत्रार्ातपत्र नवरनहतो िैक्ष्यार्ी ्ामैकरात्रवासी मुनिररव संयतात्मा योजिर्तमनिक
ं वा
गच्छेत्,
महाििो र्शयामाक - िीवार - ... फलाहारो मृगैाः सह वसेत् ( क्षनत्रयस्य अयं नवनिाः )
तन्मूत्र - र्क
ृ द्भक्षाः सततमिुव्रजेद्ााः ( वैर्शयस्य अयं नवनिाः )
ब्राह्मर्ो नर्लोञ्छवृनतिूथत्वा ब्रह्मरर्मुधरेत्,
क
ृ षेत् सततनमतराः खिेद्वा क
ू पं,
क
ृ र्ं तु सततं रक्षेत् ||
अधनो वद्यसन्देशादेवां ि
ु वान्नतभन्द्रतिः | सांवत्सरादन्तरािा प्रमेहात् प्रभतमुच्यते ||१३||
मधुमेह मिुमेनहत्वमापन्िं निषनग्िाः पररवनजथतम् | योगेिािेि मनतमाि् प्रमेनहर्मुपाचरेत् ||३||
i. नर्लाजतु प्रयोग
ii. मानक्षक प्रयोग
- तद्भानवताः कपोतांश्च क
ु लत्र्ांश्च नववजथयेत् |१९|
( तद्भानवत इत्यानद ताभ्यां नर्लाजतुमानक्षकिातुभ्यां िानवतो व्याप्तदेहाः| क
ु लत्र्कपोतौ यावज्जीवं नववजथयेत् | )
iii. तुवरक रसायि
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 51

52.
3.5. Acharya Vāgbhaṭa’s Perspective –
• प्रायेण भह प्रमेभहणो अभिष्यण्णदेहत्वात् उिहताग्नेिः िक्ष्याभदिञ्िभवधां अभि
अन्नां उियुक्त
ां मूत्राय मेदसे ि भविररणमते |
Everything that is consumed by a pramēhi mostly gets transformed
into mūtra and mēda due to abhiṣyaṇṇa dēha.
• तस्माद् अस्य तेर्ोधातुवृद्धये क्लेदमेदिः प्रशमनाय ि बभलनिः सांशोधनाभन
प्रयुञ्र्ीत |
hence, in such patients the measures which enhance agni, pacify the
(vitiated) klēda and mēda and eliminative therapies in case of
strong patient is to be adopted.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 52

53.
दुबालस्य तु सांशमनाभन |
in case of weak patients, śamana line of treatment is to be adopted.
सवास्य ि बद्धमूत्राभण अमेदस्िराभण अबृांहणाभन अभग्नदीिनाभन बलर्ननाभन ि
अन्निानाभन |
in all patients of pramēha, the diet that arrest excess of urination, does
not cause increase in mēda dhātu, does not promote br
̥ ṁhaṇa and
develop physical strength should be utilized.
बलां ि भवभधना उिभितां अशेष आमय क्षयाय सम्प्रवताते ||२||
By following above mentioned methods, gradual enhancement of
strength and complete elimination of the disease takes place.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 53

54.
In a nut shell -
The whole of pramēha cikitsitam (apathy nimittaja) can be better
understood by the fundamental concept of svabhāvōparama. i.e.,
र्ायन्ते हेतुवषम्याभिषमा देहधातविः | हेतुसाम्यात् समास्तेषाां स्विावोिरमिः सदा ||
As the nidāna sēvana causes manifestation of viṣama dhātus in the
body which gradually progresses and forms the continuity. Meanwhile
the prākr
̥ ta dhātus become devoid of nourishment and due to the
nature of the body they decay and disappear.
As, प्रवृभत्तहेतुिाावानाां न भनरोधेऽभस्त िारणम् |
Thus, a severe form of the disease gets manifested. e.g., pramēha.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 54

55.
Thus it is the duty of the physician to hasten the process of
elimination of viṣama dhātus from the body (by śōdhanadi
krama) and also to arrest the formation of vitiated dhātus (by
nidāna parivarjana).
िथां शरीरे धातूनाां वषम्यां न िवेभदभत |
Once the disease is relieved –
i.e.,
प्रमेभहणो यदा मूत्रमभिभच्छलमनाभवलम् | भवशदां भतक्तिटुि
ां तदाऽऽरोग्यां प्रिक्षते ||२०||
All efforts must be directed towards re-establishing the
normalcy of śarīra dhātus. That is why santarpaṇa line of
treatment is advocated after samyak śōdhana.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 55

56.
i.e.,
समानाां िानुबन्धिः स्याभदत्यथं भियते भिया ||३५||
Because, without santarpaṇa the normalcy cannot be expected on its
own. As –
यद्यनप िातुवैषम्यं क्षनर्कत्वेि नविश्वरं, तर्ाऽनप नविर्शयदनप तधातुवैषम्यं स्वकायुं नवषममेव
िातुमारिते, एवं सोऽप्यपरं नवषमनमनत ि िातुवैषम्यसन्तािनिवृनतिाथतुसाम्यजिकहेतुं नविा; यदा तु
िातुसाम्यहेतुरुपयुक्तो िवनत, तदा तेि सनहतं वैषम्यसन्तनतपनततमनप कारर्ं सममेव िातुसन्तािमारिते |
i.e.,
न समा याभन्त वषम्यां भवषमािः समताां न ि | हेतुभििः सदृशा भनत्यां र्ायन्ते देहधातविः ||९३||
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 56

57.
4. Conclusion –
….सवा एव प्रमेहा मूत्राभदमाधुये मधुगन्धसामान्यात् िाररिाभषिीं मधुमेहाखयाां लिन्ते
||६||
In case of apathy nimittaja pramēha, considering the nidāna – dōṣa
– duṣya trio; it is the śārīra prakr
̥ ti which plays major role in their
strong and weak association leading to the manifestation of
pramēha.
 Due to the nidāna sēvana the bahudravaḥ ślēṣmā dōṣa viśēṣaḥ or
aparipakvā ēva vāta – pitta – ślēṣmāṇō yadā mēdasā sahaikatvam
upētya, such pathogenic events take place leading to the
manifestation of pramēha.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 57

58.
The line of management again depends on nidāna – dōṣa – duṣya and
śarīra prakr
̥ ti and vyādhi avasthā; accordingly one has to adopt
śōdhana or śamana line of treatment protocol.
Once the dōṣas are eliminated from the body, further apatarpaṇa or
śōdhana should not be carried out as it can cause attyartha kupita
vāta leading to the manifestation of gulma, kṣaya, mūtra kruchra etc.,
severe form of diseases.
The kaphaja and pittaja pramēha are sādhya if mēda dhātu is not
excessively vitiated.
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 58

59.
Tarpaṇa (abhyāsa) has to be adopted after samyak dōṣa śōdhana in all cases
of pramēha which is evident as - मेहेषु सन्तिपणमेव कायपम् | and always agni has to
be taken into account for the same, as - िररतिपणात्रन कायापत्रण तस्य प्रसमीक्ष्य वत्रिम्||
If the vātaja pramēha is a manifestation of chronic stage of kaphaja, pittaja
or kapha – pittaja pramēha then considering the anubandha the physician has
to treat the patient with the medications mentioned for kaphaja pramēha and
pittaja pramēha formulating into taila or ghr
̥ ta yōgas.
If the pramēha manifests due to atyartha kupita vāta in a patient of vāta
prakr
̥ ti, it is asādhya and the physician should avoid such patients as -
असाध्यान् प्रत्रत नात्रस्त त्रचन्ता |
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 59

60.
Discussion
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 60

61.
Thank you …
"pramēha Cikitsitam" - Dr. Rohit Gavali, Final year PG Scholar, GAMC, Mysore. 61