1.
PRURJET ARTISTIKE - LIN DELIJA
1. Zanafilla
Lin Delija, i lindur në Shkodër me 3 shkurt 1926 dhe mbyllur sytë në 9 prill 1994, në Mentuçia të
Antrodokos, Itali, është piktori me dy atdhe, me dy botëkuptime, me dy shkolla arti, me dy kohë dhe me
dy përjetime artistike. U rrit dhe u edukua së pari me botëkuptimin e Fretënve Françeskanë, ku edhe mori
hov talenti i tij artistik dhe më pas me botëkuptimin e lirisë në rrugën e e vlerave humane të artit në
pikturë. Shkolla e parë në lindje, në Akademinë e Arteve të Bukura në Hercegnovinë dhe Zagreb dhe
shkolla e dytë në perëndim, studimi në Akademinë e Arteve të Bukura në Romë. Koha e parë ishte ëndrra
për lirinë dhe lumturinë, ndërsa koha e dytë ishte dhimbja dhe vuajtja për lirinë e grabitur dhe përdhunuar
prej errësirës.
Gjendja ekonomike dhe statusi i emigrantit politik, dhimbja e tij për atdheun e shtynin të
“...kujtonte profesorët dhe etërit shpirtërorë, të masakruar nga rrebeshi komunist, ...ato figura martirësh
materializoheshin në tablotë e tija”. Armando Nikoleti kujton shikimin e tij plot dhimbje dhe trishtim
ndërsa ktheheshin me anije nga Patras në Itali dhe kalonin përpara brigjeve shqiptare. Lini “shikonte
prej larg tokën e vet, të cilën kishte qenë i detyruar ta braktiste dhe që nuk mund ta vizitonte.”1
Lini në këtë dyzim që i “dhuroi” historia e jetës së tij, bëri maksimalisht përpjekjet që të përjetojë
artistikisht, së pari përplasjet dhe ndërthurjet e dritë - hijeve të trazimit të brendshëm etnokulturor, por së
dyti edhe përjetimin e trazimeve ideologjike, politike dhe psikologjike nën veprimin e realitetit jashtë tij.
Shkrimtari dhe humanisti i madh Ismail Kadare do të shprehet; “Me Lin Delinë ndodhi ajo dukuri
e njohur në botë, kur piktorët e ikur nga vendet e tyre, donin apo s’donin, merrnin me vete pamjet, dritat
dhe hijet, dhe gjithçka që lidhej me artin e pikturës. Lin Delija, në vendet e huaja, kryesisht në Romë ku
studioi, e më pas në Androdoco, ku u vendos, kaloi nëpër këtë rrugëtim. Ajo që për piktorët e tjerë ishte
më e thjeshtë, ngaqë shpesh kishte lidhje me nostalgjinë, për piktorin e mërguar shqiptar vetvetishëm
merrte një ngarkesë dramatike. Bashkombësit e tij ishin të ndarë tragjikisht nga bota, ndaj, duke i sjellë
ata në pëlhurat e tij, sidomos në ato me motive të shenjta, kishte iluzionin ndoshta se iu jepte lirinë e
pamundur”.2
Përjetimet socialkulturore në përmbajtjen e pikturave të Linit shoqërohen me një background të
dyfishtë të ndikimit të kulturës dhe artit italian në personalitetin artistik të Lin Delijas. Por të dyja
ndikimet edhe etapa e parë - njohja dhe kuptimi i traditës romane, edhe etapa e dytë - aplikimi i artit
bashkëkohor italian, flasin për fuqinë analitike, sintetizuese dhe krijuese të pikturave të Lin Delijes në
shprehjen e kualitetit të tij brenda pikturës europiane.
Së pari, shkollimi akademik. Edukimi artistik i Linit formatohet në frymën e shkollës romane, me
mjeshtrat e mëdhenj si piktorët Mario Mafai dhe Amerigo Bartoli, për të cilën ai vetë shprehet me
admirim për mjeshtërinë e tyre.3
dhe “prej të cilëve ai mori njohunitë e teknikave bashkëkohore dhe
përsosi më tej botëkuptimin e tij artistik tue ndërthurë në mënyrë harmonike modernen me elementin
etnik: shqiptar dhe ballkanik. Edhe pse studjoi me mjeshtra të mëdhaj të ngjyrave, Lin Delija do të
1
Armando Nicoleti – “Kujtimi i Lin Delisë” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.51
2
Ismail Kadare – “Profetikja në artin e Lin Delisë” - Hylli i Dritës, 2-2010
3
“Lini më kallzonte habinë admiruese të mjeshtërve të tij romanë Bartoli e Mafai; në veçanti Bartoli, njohës i mirë i traditës së pikturës, nuk
mbrrinte me kuptue se si nga nji penel i çrregullt, në dukje jo i pastër, mbrrinte me nxjerr bojna të njimendëta e të drejta e përzimje të çmueshme
kumbuese.” - Anna Dell ‘Agata – “Për Lin Delinë” - Hylli i Dritës, 2-2010

2.
mbesin deri në fund ai që ishte, piktor origjinal me talent të rrallë të cilin nuk pranoi me e shitë dhe me e
ba pjesë të tregut” 4
.
Së dyti, krijimtaria profesionale. Lin Delija përqafoi zhvillimin dhe modernizimin e teknikave
bashkëkohore në artin e pikturës. Një nga krahasimet e mundshme që do të vlerësonim është neo-
ekspresionizmi italian5
.
2. Akademizmi Roman
Lini ka marrë nga Mario Mafai (1902 – 1965) ushqimin teknik me frymën e lirizmit dhe intimitetit,
përkundrejt ngurtësisë monumentale neo-klasike të artit italian të viteve nëntëqind6
, që përfaqësohet nga
piktorët e “Novecentos Italiane” Anselmo Bucci (1887–1955), Leonardo Dudreville (1885–1975), Achille
Funi, Gian Emilio Malerba (1880–1926), Piero Marussig, Ubaldo Oppi and Mario Seroni.
Guerrino Mattei shprehet se; “Mundena me thanë se ‘fenomeni Delija’ jeton në neorealizmin7
përshkrues, n’atë figuracion i cili, edhe pse i shtrembnuem e i ndryshuem me dashje në formë, riprodhon
besnikisht dinamikën e qenësishme të subjekteve të vizatueme, tue rrokë në kundërshtinë e gjanave nji
vlerë që huazon botën e jashtme e qi përgjithson gjetje frymëzuese”8
Mafai nëpërmjet pikturimit të Romës dhe rrethinave të saj, ofronte një shije të re lirizmi dhe
intimiteti, nëpërmjet evidentimit koloristik dekorativ dhe ekspresiv njëkohësisht (!), duke i reduktuar
detajet që kanë tendencë të zvogëlojnë shprehjen me ngjyra. Ky vizion i viteve 1936-1939 i Mafait,
ndikon më pas në fokusimin simbolik të pikturave te Lin Delijas. Por Mafai ka ndikuar edhe me
personalitetin e tij njerëzor në shpirtin e Lin Delijes, pasi ai nuk u pajtua me solemnitetin dhe banalitetin e
artit fashist9
të ristrukturimit të veprave të mëdha urbane. Lini ka marrë nga Mafai kuptimet e brishta
poetike në pikturat e tij, si edhe intimitetin e brendshëm dhe të qetë koloristik të pikturimit.
Ndërsa nga Amerigo Bartoli (1890-1971), Lini ka përfituar aftësinë për të hulumtuar nëpërmjet
imagjinatës për të përshkruar nëpërmjet meditimit; nën edukimin e Bartolit, Lini përpunon metodat
inteligjente kompozicionale për të mos u ndalur para temave jetësore bashkë me poezinë që ato mbartin
brenda vetëpozicionimit ekzistencial të natyrës, shoqërisë dhe familjes. Punimet e mëpasme të Linit kanë
gjurmët e kompozimeve të Bartolit, p.sh. “Bashkësia”, “Vallëzimi” etj... për poezinë e pashtershme që
kanë, të ngjashme me horizontalitetin simbolik të kompozimit të Bartolit “Kafe Miqësore”. Peisazhi i
Linit “Vila Mentuçia” të kujton strukturën kompozicionale të peisazhit të mësuesit të tij, Bartoli “Kaskada
Marmore”. Por ajo që do ta shtyjë Lin Delijan drejt piktorëve neo-ekspresionistë, do të jetë kolorizmi i
gjallë përkundrejt ngjyrave me tonalitet të ulët në pikturat e Bartolit. Ndofta ngaqë Bartoli ishte një piktor
aristokrat dhe merrej me ilustrimet e poetëve dhe shkrimtarëve të njohur të kohës10
; kjo e shtynte
perceptimin e mësuesit të Linit drejt tonaliteteve grafike dhe monokrone, apo ngjyrave të ngjashme.
Ndërsa Lin Delija elaboroi shpirtin e tij franceskan, shqiptar dhe njerëzor në artin e tij, ndaj dhe ngjyrat
4
http://www.shkoder.net/al/ldelija.htm
5
Andrew Graham-Dixon,“L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009, fq. 574 – Le neo-expressionnisme et le graffiti.
6
http://en.wikipedia.org/wiki/Novecento_Italiano
7
Andrew Graham-Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009, fq. 490 – Le Realisme et la peinture figurative:
- “Në vitet 1920 dhe 1930 një seri artistësh i rezistuan ekspansionit të artit abstrakt dhe vazhduan të punonin brenda një stilin figurativ, pa
shtysën më të vogël për të trajtuar subjekte moderne. Këto piktura ndjekin traditën e artit realist, interpretuar në funksion të kulturave të tyre
respektive”
8
Guerrino Mattei – “Lin Delija: Neoreaalizmi ndërmjet trashendencës dhe së vërtetës” - Hylli i Dritës, 2-2010,fq.31
9
http://en.wikipedia.org/wiki/Fascist_architecture -http://www.nyc-architecture.com/ARCH/Notes-Fascist-IT.htm
10
Shkrimtarë dhe poetë të famshëm, duke përfshirë Giuseppe Ungaretti, Corrado Alvaro, Paul Verlaine, Vitaliano Brancati dhe
Vincenzo Cardarelli (1915)

3.
janë të shumta e të pasura, plot shkëlqim e dritë neo-ekspresioniste11
brenda ekuilibrit të heshtur të
shkollës romane. Studjuesia italiane, Antonella Muzi12
, do të shprehet; “...Delija i vazhdoi studimet e veta
akademike duke u afruar për arsye tendencash artistike kryesish, me grupin ‘Scuola romana’. Mario
Mafai, Amerigo Bartali ishin disa nga mjeshtrat e tij. Por Delija ndjeu në vetvete se i duhej të shkonte më
tutje . të shkonte përtej trashëgimisë post-impresioniste, përtej shtytjeve ekspresioniste...Delija në sy dhe
në zemër ka tokën e vet, mërgimin dhimbjen dhe dëshirën për të rifituar dinjitetin e vet dhe bashkë me të ,
edhe atë të çdo njeriu. Ndonëse i ruan lidhjet me figuracionin, Delija e kapërcen atë lidhje të
mrekullueshme që shpreh edhe të gjithë forcën e punës së tij, ndërmjet shenjës, materies dhe xhestit”13
3. Transavanguardia italiane dhe neo-ekspresionizmi shqiptar i Lin Delijas
Lin Delija shfaqet si piktor neo-ekspresionist i gjysmës së dytë të shekullit 20, pasi kjo rrymë ashtu si
në Gjermaninë Perëndimore dhe SHBA, pati jehonë dhe zhvillim në Itali, aty ku edhe Lini kaloi jetën e
tij. Neo-ekspresionizmi përqafohet nga piktorët e Italisë si pjesë e Transavanguardia14
(Përtejpararoja), siç
u emërtua nga kritiku italian i artit pamor Achille Bonito Oliva15
. Ky emërtim u bazua në parimet artistike
të grupit të piktorëve italianë si; Sandro Chia, Francesco Clemente, Nicola de Maria, Enzo Cucchi dhe
Mimmo Paladino. Këta artistë interesoheshin më tepër në temat mitologjike, legjendat dhe historitë
artistike. Interesante është se “Mbajtësi i Barrës” të Linit ngjason me “Porteur d’eau” të Chia16
.
Nga krahasimi i punimeve të tyre, shoh se Lin Delija ka disa konture të përbashkëta, që ofrojnë me
neo-ekspresionizmin italian, të cilat mund t’i konfirmojmë si forma perceptimi artistik nën emërtimet e
trajtuara këtu, si Shikimi i brendshëm, Shikimi fragmentar, Shikimi impulsiv dhe Shikimi relativist.
a. Shikimi i brendshëm
Lin Delija në pikturat e tij priret nga kënaqësia për të shprehur të vërtetën mbi veten, atdheun dhe
jetën e jetuar prej tij, por pa krenarinë e disidencës dhe imazhin e heroit shpëtimtar. Lini nuk pasqyron
ngjarje konkrete dhe për më tepër nuk mban qëndrim kritik mbi to, pasi nuk merr përgjegjësinë e
ndryshimit të realitetit, ai shpreh objektivitetin e brendshëm të tij për t’ia lënë shikuesit qëndrimin dhe
vlerësimin. Lini kërkon të shprehë atë ngarkesë të energjisë së krijuar nga malli për atdheun, njerëzit dhe
të vërtetën e analizuar prej ndërgjegjes së tij njerëzore.
Sipas Guerrino Mattei, Lini qëndron i pavarur prej influencave: “Mjeshtri diti me i u largue këtij
mjedisi e pëlqeu nji ‘gji’ të vogël, me ndejtë qetësisht i ankoruem në te e me u nisë mandej i patrazuem
për ‘rrugëtimet’ e tija aq të veçanta drejt kërkimit të së vërtetës” 17
Ndërkohë që Antonella Muzi shprehet; “...arti i tij diktohet nga nevoja e brendshme, e cila e lejon të
lexojë dinamikat, (shpesh dikotomike), vetjake të natyrës njerëzore, gjithmonë në kërkim të së vërtetës dhe
lirisë. Liri nga kushtëzimet, liri nga paragjykimet, liri nga konvencionet shoqërore, liri nga shtypja.
Delija mërgimtar, në veprat e tija, shkon në kërkim të atyre situatave që e bëjnë njeriun me të vërtetë të
lirë dhe të vetdijshëm për ekzistencën e tij në botë.”18
11
Andrew Graham-Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009, fq. 574 – Le neo-expressionnisme et le graffiti.
12
Drejtoreshë e Muzeumit “Lin Delija” në Antrodoco.
13
Antonella Muzi – “Arti i Lin Delisë” - Hylli i Dritës, 2-2010
14
Andrew Graham-Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009, fq. 574 – Le neo-expressionnisme et le
graffiti/’Porteur d’eau’
15
Vepra "La Transavanguardia Italiana" - 1980 - http://digilander.libero.it/contemporarea/AAI/ant96
16
Andrew Graham-Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009, fq. 576 – Le neo-expressionnisme et le graffiti.
17
Guerrino Mattei – “Lin Delija: Neoreaalizmi ndërmjet trashendencës dhe së vërtetës” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.31
18
Antonella Muzi – “Arti i Lin Delisë” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.14

4.
Ky shikim i brendshëm i Linit, përputhet me shikimin e artistëve neo-ekspresionistë italianë, sipas
analizës profesionale që bën Achille Bonito Oliva në veprën e tij "La Transavanguardia Italiana" (1980).
Në përshkrimet e Oliva shohim, se artisti italian neo-ekspresionist shikon drejt vetvetes në “punët e
brendshme”, për të ruajtur kënaqësinë e ofruar nga arti, që nuk ka ndikim mbi asgjë, madje edhe në
zhvillimin e historisë. Pikturat neo-ekspresioniste italiane shfaqen si një lëvizje për të mbrojtur vlerat
personale, por jo me ndikim aktiv social, por gjithësesi duke u tërhequr nga interesi privat me një gjuhë
të thjeshtë e simbolike. Piktura e tyre idealizon modelet tradicionale dhe evolon idetë, duke shmangur
riprodhimin e përgjithshëm të ngjarjeve historike. Piktura neo-ekspresioniste, iu shmanget qëndrimeve
kritike mbi brendësinë e vet, për të ruajtur vazhdimësinë normale të krijimtarisë, duke ruajtur lumturinë e
brendshme të veprimtarisë krijuese në bashkëveprim me përpjekjet eksperimentale, për t’iu shmangur
agresivitetit të realitetit të jashtëm rrethues, jo të qëndrueshëm nën ndikimin e krizave ekonomike dhe
marramendjeve ideologjike të kohës. Piktorët neo-ekspresionistë italianë i ekspozojnë vlerat liberale të
artit, duke treguar se si përshtaten para tërë botës së artit, jo nëpërmjet progresivitetit konceptual, por
nëpërmjet gradualitetit shprehës, sepse ndodhen në varësinë e gjendjeve të brendshme dhe mungesës së
risive. Këta piktorë në thelb ndjekin qëllime sociale në hulumtimin e shijeve estetike brenda
individualitetit krijues, për t’iu shmangur; përkushtimit social dhe kulturor në sistemet totalitare,
ideologjive politike, psikoanalizës dhe shkencës19
.
b. Shikimi fragmentar
Lini prezanton tema të pjesshme në referime kuptimore, pasi ai nuk ka kontakte të plota me realitetin,
pasi ndahet me një hendek të pakapërcyeshëm si me realitetin shqiptar prej largësisë dhe izolimit, si edhe
me realitetin europian prej mentalitetit tradicional shqiptar (shohim në “Vallëzim” dhe “Shake”
malësorin, veshur me kostumin popullor shqiptar me vajzat italiane). Por mënyra e trajtimit të temave të
prekura marrin një simbolikë kuptimesh të gjera mbi reflektimet e Linit përballë realiteteve të
pandryshueshme, por në një disekuilibër dramatik të harmonizimit të përjetimit të brendshëm me
ndikimet e realitetit të jashtëm. Lini lufton nëpërmjet punimeve, të shprehë këtë fragment të brendshëm
jetësor.
Arti i Linit, do ta njësoja, ashtu si shprehet edhe Achille B. Olive për transavangardistët italianë – “ të
cilët e kanë të pamundur të ngatërrohen me temat jetësore dhe të mbështeten në tematikat e saj, si një
realitet i pakapërxyeshëm dhe i pa ndryshueshëm”20
. Përvoja artistike e Linit i shikon gjërat në konflikt
dhe pajtim njëkohësisht. Ky shikim fragmentar ul përpjekjen për të arritur unitet dhe ekuilibër
formal. Edhe parimi i Linit, ashtu si i artistëve transavangardistë është “domosdoshmëria e shprehjes së
vetvetes”, duke ritrajtuar eksperienca të dështuara jetësore, lidhur me zhbalancime të brendshme, që
lidhen me sistemin fetar dhe ideologjitë politike, me psikoanalizën dhe evolimin teknologjik të kohës.
Fragmentarizimi i transavangardistëve, sipas Achille B. Olive21
, “vjen si shprehje metafizike e
përvojave, të cilat depërtojnë nga jashtë brenda artistit, pa marë parasysh vlerat e tjera të paraqitjes së
tematikës, por që shpreh energjinë e dobishme të brendshme nëpërmjet imazheve të një individi
imagjinar, që tashmë kthehet në vlerë objektive e dallueshme nëpërmjet intensitetit të krijimtarisë dhe
vetëmjaftueshmërisë dhe e shkëlqimit të brendshëm krijues, larg kuptimeve dhe motivimeve të tjera”.
c. Shikimi impulsiv
Lini në pikturat e tij ka një vrull elementesh figurative të linjave, formave, ngjyrave dhe teksturave,
aq sa menjëherë, edhe pa u thelluar në hulumtimin e përmbajtjeve të pikturave, e kupton se artisti ka një
19
Vepra "La Transavanguardia Italiana" - 1980 - http://digilander.libero.it/contemporarea/AAI/ant96
20
Po aty
21
Po aty

5.
impuls të fuqishëm dhimbjeje, ankthi dhe gëzimi për t’u shprehur në veprat e tij. Lini derdh energji të
pashtershme ngjyrash dhe linjash, i sigurtë së po thotë përjetimin e jetës së tij si legjendë, zhveshur prej
konkretësisë individuale. Lini synon të shtojë atraktivitetin krijues nëpërmjet impulsit profesional të
formës artistike, duke iu shmangur rrymave të arteve postshkencore, siç ishin piktorët postimpresionistë
(Sezan, Gogen, Van Gog etj..). Ndryshe nga impulsi gjeometrik i Sezan, nga impulsi kolorist i Gogen,
apo impulsi kubist i Kodrës, Lin Delija derdh energji të brendshme dhe spontane në pikturat e tij.
Spontaniteti rrjedh, për inerci të brendshme krijuese, në përpjekjet, dhimbjet, varfërinë, luftën dhe
dashurinë e imazheve njerëzore “pa atdhe”.
Në piktorët transavangardistë të viteve ’70, sipas Achille B. Olive22
, “krijimtaria kontrollohet nga një
impuls i mbyllur, por edhe utopizmi internacionalist i artit karakterizonte hulumtimet e Artit të Varfërve,
duke kapërcyer kufijtë kombëtarë, duke tjetërsuar dhe humbur rrënjët kulturore dhe antropologjike të
prejardhjes. Piktorët transavangardistë dhe Lini nuk iu përulën imponimeve ideologjike dhe vuajtjeve të
thjeshta intelektuale. Arti zbulon papritur kreativitetin e pafund, të hapur për gëzimin e impulseve të
brendshme, karakterizuar nga mijëra mundësi, nga imazhe dhe figura abstrakte, nga materializimi i butë
i idesë, zhytur në mendime dhe vizione fisnike për veten. Evolon koncepti se çdo punë kërkon një test
zhdërvjelltësie, e cila ndërtohet jo në përputhje me sigurinë e një influence dhe ideologjie, por është
formuar nën sytë e artistit dhe sipas impulsit të brendshëm krijues të tij, në një botë imagjinare të një
bashkëpunimi ndërmjet idesë dhe ndjeshmërisë. Spontaniteti i paplanifikuar e përcjell interpretimin
artistik drejt formash gjeometrike të shumfishta, pa qenë i ndërvarur nga asnjë marrëveshje artistike.
Fryma ‘transite’ flet për një hapje pa frikë ndaj metodave të pasuksesshme në art, flet për një
pragmatizëm të bazuar në punime të drejtuara nga instikti i brendshëm parashkencor, duke tejkaluar
fetishizimet e arteve postshkencore dhe moderne. Krijimtaria funksionon si energji e brendshme nën
veprimin e forcës dhe inercisë”.
d. Shikimi relativist
Për Achille B. Olive23
“piktorët transavangardistë duken më tepër të pakëndshëm sesa të lumtur për
temat që realizojnë, ata përpiqen të ndërtojnë imazhe dhe pamje piktorike që të përfshijnë edhe enigmën
edhe zgjidhjen. Arti transavangardist humbet misterin dhe problematikën e qartë, duke kërkuar edhe
ndihmën e spektatorit nëpërmjet aspektit shlodhës e soditës të mëshiruar në punime. Kjo me synimin për
të ngushtuar distancën mitike, medituese, erotike dhe impulsive të intensitetit të brendshëm krijues të
artistit. Arti lëviz në të gjitha drejtimet me kushtin që të ofrojë të shkuarën, duke përzjerë e shkrirë çdo gjë
në një tenxhere me të, sipas Nitches. Pra arti neo-ekspresionist i mundëson ndërtimin e imazheve të punës
private dhe mitike, ndërtimin e gjurmëve personale, që lidhen me historinë personale dhe ndërtimin e
shenjave publike, që kanë të bëjnë me historinë e artit dhe kulturës. Kjo nuk ka të bëjë me mitizimin e
vetes, por me ballafaqimin e mundësive të tjera shprehëse, duke pranuar mundësinë e vendosjes së
subjektivitetit në kryqëzimin e ideve të shumta ‘mashtruese’”.
Kjo mendoj se evidentohet edhe në punimet e piktorit shqiptar në itali, Lin Delija. Në të shumtën e
punimeve neo-ekspresioniste shkatërrohet miti i unitetit brenda vetes, duke marrë stilin shtegtues të jetës
në një pikë imagjinare pandalim.
Çdo punim i Linit aludon të jetë aventurë, që të prezanton me vendin ku realizohet vepra e artit, por
edhe me hapësirat dhe kohët ku ndodh fenomeni, të familjarizon me kuptimet e shumta që mbart, të
zbavit dhe çlodh me përdorimin e të gjitha mjeteve teknike e artistike; çdo punim është një manual i
22
Vepra "La Transavanguardia Italiana" - 1980 - http://digilander.libero.it/contemporarea/AAI/ant96
23
Po aty

6.
orientuar nga përdorimi ngjyrës dhe i shumë materialeve teknike. Punimi artistik i Linit është një mendim
që shfaqet drejtpërdrejt nëpërmjet imazheve dhe depërtimit material në thellësitë e tablosë.
Arti i Linit, ashtu si edhe ai i artistëve neo-ekspresionistë italianë, nuk ka asnjë rregull fiks, por
praktikim të lirë krijues, i cili shmang çdo pasiguri, pa e futur veten në simbolika të ngrira. Krijimtaria e
Linit, po ashtu, ndjek rrjedhën e gjykimit analitik të tij, duke u bërë aktiv në tema, që kurrë nuk tentojnë të
bëhen shembuj referimi, por më tepër për t’u ruajtur nga karakteri rastësor.
Fosca Colli e përcakton kështu personalitetin krijues të Linit: “Lin Delija asht nji prj artistëve
bashkëkohorë ma të përcaktuem e origjinal. Kur vështrohen veprat e tija në tansinë e tyne, përshtypja e
parë që të krijohet asht që ai nuk i ngjan askujt: as antik as modern, dhe që, mbasi rroket (pa asnjë
vështirësi) gjuha e tij shprehëse e stili i tij, arrihet të njihet menjiherë vepra e tij, mes njimijë të tjerave”24
Artisti neo-ekspresionist, po ashtu dhe Lin Delija, realizon dy kënaqësitë ato mendore dhe shqisore.
4. Influenca
Arti neo-ekspresionist i Lin Delijas zhvillohet nisur nga influencimi prej frymës meditative të
Francesco Clemente, për t’u mbyllur në konceptin e ekspresionizmit klasik të Mimmo Paladino, pa
mbërritur në strukturalizmin ekstrovert të Nicola De Maria.
Ky ndikim neo-ekspresionist shfaqet qartë, më së tepërmi në stilin e pikturimit, i cili ekzagjeron
karakterin mitik dhe legjendar të ngjarjeve historike që përshkruan, jo vetëm nëpërmjet imagjinatës
meditative të edukuar nga Bartoli, as vetëm nëpërmjet evidentimit koloristik dekorativ dhe ekspresiv të
Mafait, por edhe duke transformuar përmbajtjen nëpërmjet kontrasteve të forta tonale dhe koloristike
ekspresive.
Lin Delija synon të arrijë shfrytëzimin e teknikave të pikturimit larg kuptimeve konvencionale, por
duke pasqyruar vrullin emocional , impulset ekspresive të linjës, ngjyrës, formës në pamje të parë brutale,
naive dhe gotike, por në thelb reale e origjinale.
Ekspresionizmi i Lin zbret në ‘trajtën e shenjtërueme’ siç na sqaron bashkohësia e tij Antonella Muzi
“Puna e artistit kallëzon, në një përmasë njëkohësisht kundruese dhe rrëfimtare një dialog piktorik me të
shenjtën, duke kuptuar me këtë fjalë nyjen që i jep formë dhe kuptim tokës dhe gjithësisë së bashku. Në
vlerën semantike të fjalës “i/e shenjtë” fshihet dhe një nga mënyrat, sipas meje kryesorja, sesi duhet
kuptuar, ekspresiviteti i Lin Delisë....Për objekt të paraqitur, qoftë frymor ose jo, Delija kërkon jetën e
brendshme dhe ia dorëzon vizitorit me një shkallë të lartë dlirësie. Kjo sepse ideja e tij për çka është e
“shenjtë” përbëhet njëlloj si nga shkalla e lartësisë ashtu edhe nga vetëdija tepër e thellë për humnerën e
brendshme shpirtërore. Sakraliteti i veprës së Lin Delisë qëndron pikërisht tek lidhja e jetës me të
Vërtetën që ka formuar gjithë ekzistencën e bashkë me të, edhe aktivitetin e tij artistik.”25
Neo-ekspresionizmi i Linit ushqehet nga një bazë figurative e pikturimit, pasi aty shfaqet një
kompozim me diagonale të panumërta linjash, figurash, formash dhe ngjyrash, duke ofruar fraktura
agresive në teknikën e pikturimit. Shembuj që mund të përmenden lidhur me këtë fokusim janë; “Heronjtë
Shqiptarë”, “Nudo”, “Peisazh”, “Gruaja që ngjit shkallët”, “Shkodrania”, “Mundimet e Kishës”, “Grua në
Lutje”, “Lule”, “Luftëtar i Maleve”, “Portret Gruaje”, “Ploja e Pafajshmëve”, “Malësori”, “Në Kishë”,
“Deportimi”, “Bukë dhe gjak”, “Njerëzor dhe hyjnor”, “Arratisja nga burgu i Shkodrës”26
etj...
24
Fosca Colli – “Pse Lin Delija nuk i ngjan askujt” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.35-41
25
Antonella Muzi – “Arti i Lin Delisë” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.17
26
Shumica e punimeve janë në:
- ‘Katalogun botuar në kuadrin e ekspozitës “Lin Delija” – Rrugëtime paralele’ – Tiranë qershor 2010 &Hylli i Dritës, 2-2010

7.
Teknika e punimit në përdorimin diagonal të formave dhe ngjyrave në lëvizje, shfaq aplikimin e
forcës dhe energjisë për të shprehur ndjenjat e tij të trazuara, dramaticitetin e kombit shqiptar, thellësinë
jetësore të besimit, si edhe entuziasmin e gëzimeve dhe bukurive që të ofron në pak çaste natyra dhe jeta
me gjithë fuqinë e dritën koloristike, deri në detajime nuancash me goditje peneli spontan e të shpenguar
përballë reflektimit fizik me natyrën, si tek “Lulet”, “Peisazh”, “Portret Gruaje”.
Figurativiteti i Lin Delijas qëndron në dëshirën e tij për të shprehur ngjarje dhe perceptime konkrete,
si kristianizmi, kombi, demokracia, diktatura dhe jeta. Pra nuk paraqet ekspresionizëm abstrakt.
Ekspresionizmi i tij ushqehet nga emocionet e shumëfishta, që burojnë nga dhimbja, mëshira, atdhetaria,
qytetaria, urrejtja dhe dashuria. Por një ekspresionizëm të tillë i Lin Delijas, që vjen larg lodhjes së
ekspresionizmit abstrakt, i cili shkëputi lidhjet me lëvizjen politike-artistike Dada, ofron tema konkrete
dhe reale, por në dukje, nën fokusin e legjendës dhe mitit të largët edhe pse frymëzimi i tij shtyhej nga
simbole enigmatike përtej Adriatikut.
Lini i rigjallëron ndjenjat e shpresës për vendin dhe atdheun e tij nëpërmjet frymës së Objektivizmit
të Ri (Nouvelle Objective27
), në ngjashmëri me pikturat e Max Backmann28
, i cili rreh të kapë temat e
paralargimit nga atdheu, duke u angazhuar dhe humbur në tema nostaligjike të vlerave kombëtare e
shoqërore, të zhytura në apokalipsin e izolimit komunist. Kjo evidentohet qartë në pikturat “Ploja e të
Pafajëshmëve”, “Heronjtë Shqipëtarë”, “Rënia e Stalinit”, “Feminizmi” (vitet ‘80). Në këto piktura, ashtu
si edhe Max Backmann, 50 vite përpara tij, Lini shfaq ankth për atdheun. Në këto punime adoptohet një
kompozim irreal, por nën qetësinë e frymës klasike, ndjek frymëzime dhe vizione të vrullshme të
perceptimit mitologjik të temave reale rreth komunizmit. Studjuesja Antonella Muzi e përshkruan me
frymën e objektivizmit kompozimin “Rënia e Stalinit”, duke u shprehur; “...është realizuar duke nisur
nga disa diagonale shumë dinamike, që me lëvizje centrifugale shtyhen përtej caqeve fizike të telajos.
Kthehet rishtas sinteza lineare, tepër efikase, tipike e Delisë, i cili me pak shenja, nganjëherë ton përmbi
ton, përkufizon shprehjet, gjithnjë të ndryshme të turmës”29
Krijimtaria e Lin Delisë në vitet ’80, karakterizohet nga punimi me furçë të thatë dhe ekspresive në
seancën e parë të veprës; kjo mbetet të kuptohet prej hapësirave të zbrazëta ndërmjet ngjyrave, duke
ofruar një transparencë të ndjerë shpirtërore dhe profesionale në perceptimin dhe hedhjen e ngjyrave, plot
pathos dhe gëzueshmëri lodruese e spontane. Konstatoj se Lini është i tërhequr nga influencat e piktorëve
bashkëkohës europianë, si në rastin e këtyre punimeve të ngjashme me ato të artistit danez, Pier
Kirkeby30
. Kjo vihet re më qartë në “Portret Malësori”, “Profil Androdoko”, “Portret Gruaje”, “Peisazh”,
apo në kompozimin “Shake” (Shkundje), ku ngjyrat e verdhë, e kuqe dhe blu-lejla krijojnë mbishtresime
transparente brenda ekuilibrit trikëndor koloristik, duke përforcuar kontrastin e gëzueshëm dhe harmoninë
ekspresive të ngjyrave.
27
Andrew Graham-Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009, fq. 480– La Nouvelle Objectivite
28
Andrew Graham-Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009, fq. 481 – La Nouvelle Objectivite
29
Antonella Muzi – “Arti i Lin Delisë” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.16
30
“Një gjeolog në profesion, Kirkeby pëlqen të përshkruajë formacione gjeologjike në pikturat e tij - pyjet, shkëmbinjtë,
peisazhet - edhe pse shpesh është e vështirë për të thënë saktësisht se çfarë ato janë. Arti i tij duket të pushtojë kufirin midis
abstraktes, së ekspresionizmit dhe të impresionizmit” - Artist Per Kirkeby discusses painting, critics and 'Antichrist', Los Angeles
Times, October 23, 2009

8.
Influencimi
Vepra "La Transavanguardia Italiana" - 1980
Arti i Sandro Chia zbulon spektrin e brendshëm, vargimin
kompleks të reflekseve, të ndeshjeve të mundshme, zbulon
zhvendosjen dhe ndërthurjen e kuptimeve në mes të polarizimit
të ideve dhe subjekteve.
Sandro Chia
- “Djali Farmacistit” – 2007
Arti i Francesco Clemente realizohet përmes përsëritjeve dhe
lëvizjeve, duke përsëritur pjesë të imazhit të pikturuar,
nëpërmjet ndryshimeve të tilla delikate dhe të
paparashikueshme krahasuar me pamjen normale.
Francesco Clemente
- “Autoportret me dhe pa maskë”- 2005
Arti Enzo Cucchi pranon lëvizjen e shkëlqyer të artit, duke
mbivendosur shenjat e objekteve nën karakterin e tyre, aty nuk
ka boshllëk, por shenja dhe ngjyra dinamike brenda një vizioni
kozmik. Brenda ngjyrës është tretur çdo element mikrokozmik
(i detajuar) i pikturimit. Kështu elementët mikrokozmik dhe
makrokozmik (kompozicional i objekteve) së bashku realizojnë
transmetimin e energjive krijuese.
Enzo Cucchi
- “Sytë e Lotuar” – 2007
Arti i Mimmo Paladino realizon sipërfaqe pikturimi që tentojnë
të ofrojnë me nxitim, të dhëna ndjesore konkrete dhe të
brendshme. Piktura mbledh dhe zgjeron arsyet kulturore dhe
ndjesore, në kontekstin e gjurmës së pikturuar dhe materies.
Punimet përshkuhen nga temperatura ngjyrash të ngrohta e të
ftohta, me kalibrime nuancash të dendura dhe të rralla.
Mimo Paladino
- “Pa titull”
Arti i Nicola De Maria në ndryshim nga praktikimi progresiv i
ndjeshmërisë, përdor mjete piktorike për të paraqitur veten si
një mishërim i gjendjes mendore dhe si ndërmjetësues i
vibracioneve të mundshme, që lindin gjatë realizimit të
veprës. Ky vizion mundëson kryqëzimin e kuptimeve të
shumta, në të cilën ndjenjat janë një hapësirë ekstroverte, aq sa
të çojnë në një imazh të arkitekturës së brendshme krijuese.
Nicola De Maria
“Peisazhi në shumë vite”

9.
Ashtu si në veprat e Max Backmann, shfaqet rigoroz në ndërthurjen dhe kombinimin e linjave
perpendikulare, horizontale dhe diagonale të figurave, që vorbullojnë para shikimit ekspresiv të autorit, si
viktima të torturuara. Këto skena kompozicionale përcjellin pamje të pamëshirshme të organizimit të
terrorit, si për viktimat e shoqërisë qytetare tek “Ploja e të Pafajëshmëve” apo “Feminizmi”, por edhe për
viktimat e moralit kozmopolit (komunist) në shthurrjen e komunizmit te “Rënia e Stalinit”. Terrori është
organizuar edhe për hapësirën blu të shoqërisë edhe për hapësirën e kuqe komuniste. Komunizmi nuk bën
dallim për perceptimin e Lin Delijas, ai shtyp edhe të varfërit edhe të lirët, edhe besnikët e harbuar. Ky
perceptim pak me theks më të heshtur shfaqet edhe tek piktura “Darka e Mbrame”, sikur ndjell ankthin
brenda pushtetarëve komunistë.
Lin Delija ka edhe influencime nga “Shkolla e Parisit”31
në mënyrën e pikturimit, e cila prirej nga
talenti dhe origjinaliteti. Për origjinalitet vlejnë përshkrimet e mësipërme të tematikave kompozicionale,
por për talentin vijnë vlerat e pandashme të realizimit të veprave me një cilësi të lartë artistike. Talenti i
Linit është i pandashëm nga angazhimet me eksperiencat bashkëkohore.
Piktura “Shake” dhe “Nudo Botiçeliane” të kujtojnë jo për nga tema, por e theksoj për nga ngjyrat,
“Dy gratë e fjetura” të Jules Pascin32
. Në këtë pikturë shfaqet figurativizmi gjysëm-impresionist, në
gjurmët konturuese plot finesë dhe kombinimin e mjegullt të ngjyrave. Ngjyrat e shfaqura lehtë, në
mënyrë transparente dhe precize, si në veprat e Pascinit, flasin për talentin e Linit nën frymën e përvojave
pozitive në artet pamore.
Bashkëkohësi i tij, Renati Civello, evidenton përpjekjen e Linit për të eksperimentuar eksperiencat e
koloristëve francezë. Civello shprehet; “Do t’ishte gabim me folë për Delinë si për një kolorist, së paku
simbas vështrimit të rrënjosun pas përhapjes së një sprove kromatike franceze, prej së cilës nuk asht i
huej kujtimi i Matisit. Por kjo nuk do të thotë se figurat e brishta të grave plot tregues psiokologjikë,
peisazhet e tij të bollshme e njëkohësisht lirike, lulet e tij të pambyllura në sigla simbolike zbulojnë, përtej
nji dijeje të dukshme ndërtuese, dhe nji prirje e lindun për me regjistrue në kah pikturist të gjitha
përshtypjet e botës reale.”33
Portretet e Linit si; “Samaritania” e “Shkodranija” të kujtojnë piktorin tjetër të “Shkollës së Parisit”,
italianin Amadeo Mogdiliani34
, i cili nëpërmjet transformimeve të thjeshta ofron njohuri vlerash të pasura
në historinë e artit modern. Lini në këto portrete apo edhe tek nudot, provokon me ekzagjerimin në sytë e
mëdhenj e të qartë, edhe me rrumbullaksinë e thyer të formave trupore, duke shtuar seksualitetin e femrës.
Lini në këto transformime artistike, përcjell edhe admirimin për portretet femërore dhe nudot e Titianit,
Gojës dhe Ingre35
, të cilët arrijnë shprehjen e teknikave misterioze dhe të ideve të padepërtueshëme në
artin europian.
Antonella Muzi thotë se Lini të kujton Gojën për ”ekonomizimin e përgjithshëm të punimit” në
“impiantin konstruktiv”, si edhe për “realizimin skenik të ndjenjave të ekzaltimit të panikut dhe të
realizimit tragjik” dhe më tej Muzi shprehet se: “mendoj se nuk e teproj po ta krahasoj Delinë me artistin
spanjoll për nga origjinaliteti, guximi, fuqia e pamjeve, sintezë efikase kjo e shpejtësisë së tipareve dhe
besueshmërisë së pamjeve,”36
31
Andrew Graham-Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009, fq. 458 - 461 – L’ecole de Paris
32
Po aty - fq. 458– L’ecole de Paris /1885-1930
33
Renati Civello – “Lin Delija: Nji artist” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.29
34
Andrew G.Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009, fq. 460 – L’ecole de Paris/’Nu allonge’/1884-1920
35
Po aty - fq. 93, 130/La Renaissance italiane /Titian 1485-1576/‘Danae’ – fq. 302/Le Romantisme/Goya 1746-1828/ ‘La
Maja nue’ – fq.56/Le nu, 271/Le neoclassicisme/J.A.D.Ingres 1780-1867/’Le Bain turc’
36
Antonella Muzi – “Arti i Lin Delisë” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.16

10.
Fabio Grassi37
e prezanton kompozimin “Darka Emmausit” si përshkrim me përmasat e Mikelanxhelo
Karavaxhos38
. Ndërsa Foca Colli39
deklarohet se të kujton frymën artistike të Rembrandit.
Portretet, sipas Fabio Grossit, përcjellin frymëzimin nga Leonardo, Mikelanxhelo, Rembrand40
e Van
Gogh, ndërsa tavaloca e ngjyrave të sjell në mend flamandin Jan Van Eyck41
, spanjollin Francesko
Goya42
, francezët Theodore Gericault43
, Gustave Courbet44
, James Ensor45
dhe suedezin Edvard Munch46
.
Lidhur me pikturat nudo, Colli deklaron se nuk kanë ngjashmëri me frymën epshore të Henri Toulouse
Lautrec47
, por shprehet se janë: “...nji rast hetimi psikologjik në shtratin e nji erotizmi të ndershëm, por të
hapun: nji erotizëm që nuk rrëshqet kurrë në turbullim, dhe ku shfaqen shqetësime të dukshme
egzistenciale.” 48
Portretet e Linit marrin nga Mogdiliani format e stilizuara, të shtrira e të përdredhura shtrembër, duke
shtuar në këtë mënyrë personalitetin dhe ndjeshmërinë ndaj modeleve femra të pikturuara.
5. Tematika Kompozicionale
Kompozimet e Linit janë në format të zakonshëm, larg koncepteve gjigande monumentale, por edhe
të qënit realizuar në miniaturë. Kjo dëshmon impulsin personal të autorit për të zhvilluar një lojë krijuese
ekspresive nën veprimin e penelatave, ngjyrave, dritë-hijeve dhe teksturave në një ritëm harmonik
lëvizjesh të gjymtyrëve të tij gjatë qëndrimit në këmbë përballë telajos.
Në vështrimin e pikturave të Linit, radhazi sipas kohës së realizimit, bie në sy e përbashkëta e tyre, e
cila është ekspresionizmi i vrullshëm i linjave, vëllimeve dritë-hije dhe blloqeve kolorike nën gjurmën e
fijeve rrëshqitëse të penelit, që than ngjyrat mbi telajo, ngjyrat të cilat shtrihen në thurrje spontane të
impulseve të harmonizuara në vizione artistike. Këto vizione nuk do të mund të lartësoheshin artistikisht
pa lëvizjet e shpejta të krahut, parakrahut dhe trinës ku falangat shtrëngojnë, shtyjnë, rrotullojnë dhe
lirojnë penelin e ngritur me ngjyrën e kërkuar në mendimet e tij krijuese, të rrethuar me sintezën stilistike
të frymës humane dhe të ngarkuar me dhimbjen e vetmisë, që ofronte mendimi për atdheun e largët dhe të
izoluar, për idealet e parealizuara të lirisë dhe dashurisë.
Lin Delija i heshtur në pamjen e jashtme të tij, por me rebelim, me zhurma dhe klithje të thella e të
padukshme, për syrin e zakonshëm, vjen e derdh në telajo linjat e pjerrëta e të kurbëzuara ëmbël në
vertikalitetin e figurave që lëvizin, lëkunden, tërhiqen e shtyhen në horizontalitetin statik e historik brenda
konvencionalitetit simbolik të tablove.
Figurat, në pikturat e Linit, janë të zgjatuara tej raportit normal, duke përcjellë përmasat e raportit
klasik, ku koka është paksa më e zvogëluar për të rritur masivitetin fizik të trupit. Ky realitet klasik
brenda frymës së ekspresionizmit modern, përshfaq profesionalisht karakterin akademik të Linit, por i
37
Fabio Grossi– “Lin Delija dhe vështrimi i tij prej artisti mbi Antrodokon” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.46
38
Andrew Graham-Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009 - fq. 199 – L’art baroque /‘Les Pelerins d’Emmaus’
39
Fosca Colli – “Pse Lin Delija nuk i ngjan askujt” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.35
40
Andrew G. Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009 - fq. 231 – L’art baroque/‘Autoportrait’/ 1606-1669
41
Po aty - fq. 25/142-5 – La Renaissance en Europe du nord, 1390-1441
42
Po aty - fq. 26/302-7– Le Romantisme/‘Tre de Mayo’/1746-1828
43
Po aty - fq. 298-9 – Le Romantisme/’La Redeau de la Meduse’/1791-1824
44
Po aty - fq. 298-9 – Le Realisme/’L’Atelier du peintre’/1819-1877
45
Po aty - fq.385 – Le Simbolisme et l’Art nouveau/’L’Entre du Christ a Bruxelles’/1860-1949
46
Po aty - fq. 390 – L’art scandinave/’Madone’ & ‘Le Cri/1863-1944
47
Po aty - fq. 355 – L’impressionisme/’Moulin Rouge’/1864 -1901
48
Fosca Colli – “Pse Lin Delija nuk i ngjan askujt” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.35

11.
shpërpjestuar larg qetësisë klasike të pikturimit, duke na emocionuar dhe shtyrë në mendime analitike të
kuptimit të çastit kur janë krijuar veprat, si edhe të gjendjes psikologjike e shpirtërore të artistit, apo edhe
sfondin politik, social e kombëtar të kësaj fryme krijuese në artin e Linit.
Gjithësesi figurat njerëzore në ekzagjerimin e gjatësisë së tyre bëjnë të dukshme gjestet dhe lëvizjet
kompozicionale në pikturat e Linit. Koncepti kompozicional i veprave të tij orientohet nga përshkallëzimi
i veprimeve (echelle) duke zbritur nga ato më të rëndësishmet, si shikimi e deri tek veprimet e duarve dhe
ritmi i këmbëve, duke lidhur dhe harmonizuar veprimet kompozicionale në funksion të ideve, që lidhen
me shqetësimin e brendshëm të perceptuar nga këndvështrimi i tij krijues.
Subjektet kompozicionale shoqërohen me figura të pjesshme në të dy anët e prera të tablosë, për të
dëshmuar vazhdimin e veprimeve përtej kufizimit metafizik të tablosë. Pra Lini provon përtej riskimit
fotografik të prerjes së objekteve. Kjo të duket si qëndrim naiv, por në thelb është një koncept modern, që
mundëson realizimin e idesë së vazhduar përtej mundësisë së artit, për të shterur nënidetë e pafundme, të
shtyra nga ideja e madhe për dashurinë, gëzimet, dhimbjet, amshimet, vuajtjet dhe përpjekjet njerëzore në
jetën në vazhdim.
6. Interpretim Krijues
 Kompozimi “Krishti me Shqiptarin”
Në pikturën “Krishti me Shqiptarin” lartësohet ikja drejt perëndimit, ku edhe retë trajtohen surealisht
si qënie amorfe, të cilët fluturojnë krah njëri-tjetrit, atje në qiell si ngjasim i imazhit të Linit me shikim
nga imazhi i Krishtit, që sheh në drejtim të tokës reale, aty ku realizohet takimi konkret i malësorit
(shqiptari) me Krishtin (njeriu i lirë).
Prerja e kompozimit ndodh në krahët e hapura të imazhit qiellor, të artë të reve. Krahët dalin jashtë
konturimit kompozicional, si parasimbolikë e shpërqëndrimit të fluturimit pafund e pamasë të “shenjtit”
dhe “besimtarit”, por edhe si parasimbolikë e orientimit përshkallëzues të veprimit kompozicional, duke
rrethuar me përkujdesje vetminë e takimit të malësorit me Krishtin, simbol i kulturës perëndimore.
Kjo frymë vetmie riforcohet nëpërmjet ekzagjerimit të hapësirës boshe, në shikimin e parë, përreth dy
figurave konkrete që takohen. Kjo zbrazësi hapësinore vjen si produkt i izolimit të përjetuar nga Lini, në
trajtën e një lundrimi parasimbolik të figurave në humbëtirën e relievit të errët gjeografik. Kjo zbraztësi
parasimbolike nuk interesohet në trajtimin volumor të objekteve, por në përjetimin simbolik të veprimeve.
Shkëputja e dy figurave lart, larg nga fshati dhe kisha në krahun e djathtë të tablosë, flasin për një
shkizmë të autorit, për arratisjen nga zanafilla e tij katolike në Shqipëri, pasi është tretur nën hijen e kuqe
të komunizmit. Arratisja e tij është e njejtë me ikjen e Krishtit, nën dramaticitetin e të bardhës, grisë dhe
të zezës, brenda fushës akromatike të një teksture vizive të ashpër e ekspresive në figurat e skalitura. Ky
përjetim akromatik luhet në sfondin e ngjyrave plotësuese simetrike trikëndore të të së verdhës, së kuqes
dhe blusë, por me prioritetin më të lartë të ngjyrës amëshuese të verdhë dhe ngjyrës së thellë mistike blu,
me intesitetin plotësues të së kuqes, ndërsa e verdha komplimentohet me ngjyrën plotësuese violet si vlerë
transparente e hapësirës qiellore. Atmosfera koloristike e sfondit shënon optimizmin dhe qetësinë e
përmbajtur të Linit, për perceptimet e para në vendin pritës Italinë.
Shpërndarja koloristike aplikohet për fokusimin e atmosferës tridimensionale, nëpërmjet takimit të
ngjyrës lejla të reve me linjën blu të maleve në horizont, duke krijuar dhe shtuar distancë me planin e
parë, strukturuar nga harmonizimi i të verdhës së reve lart dhe okrës intensive të rrugëkalimit në planin e
poshtëm të tablosë. Veç distancës midis planeve konkrete, piktura ofron edhe thellësinë emocionale të
hapësirës së provokuar nga ekspresionizmi i ngjyrave në trajtimin e blloqeve të tretura koloristike, edhe

12.
pse në frymën koloristike të Vassily Kandisky49
. Pikturimi koloristik, më tepër se format dhe ngjyrat
reale, ofron emocione brenda efektit, që kanë blloqe primare koloristike të tablosë. Ngjyrat e ndërmjetme
prekin pasurimin e veprës në ndjesinë hedonistike të ngjyrës.
 “Ringjallja e bijës së Jairit”
Vepra është krijuar në 1975, si një tablo me sensin e perceptimit simbolik të hapësirës
kompozicionale, të ndarë në tri nivele horizontale. Subjekti mitik shprehet mbi një rrip të ngushtë toke ne
pjesën e poshtme të tablosë, ndërsa pjesa e sipërme është një sfond malesh të larta. Midis këtyre dy
sipërfaqeve shtrihet një hapësirë horizontale gati sa gjysma e tablosë, aty ku zhvillohet koncepti
kompozicional i ringjalljes me një sërë figurash në veprime të renditura horizontalisht njëri pas tjetrit, në
vetëveprimin vertikal të tyre, me përjashtim të ‘bijës së Jairit’ që qëndron pezull horizontalisht në qendër
të këtij shiriti horizontal, me veprimet e personazheve si në një skenë. Ndërsa në nivelin e sipërm
horizontal qëndron simbolika madhështore e natyrës. Masivet malore shtojnë zbraztësinë hapësinore të
ngjarjes së zhvilluar. Në krahun e majtë të pikturës hyn në skenë një malësor i shqetësuar dhe me gjeste
komunikimi simbolik të ankthit dhe frikës së tij dhe në krahun tjetër Jezu Krishti i cili me qetësi dhe
ëmbëlsi hyjnore i ofrohet vajzës së Jairit, për ta ringjallur. Ky shpirt që ringjallet nuk është tashmë në
pikturë një temë biblike i ungjijve të vjetër, por as e dashura dhe e bija e malësorit abstrakt. Në tablo
ringjallet drita, shpresa dhe zëri i lirë i Lin Delijas, i cili në Itali e percepton veten me karakteristikat
simbolike të malësorit dhe shqiptarit të ringjallur në demokracinë perëndimore, por dhe shpresën e
besimin në dimensione historike të tablosë, për t’u ringjallur atdheu i izoluar dhe i mbyllur. Kjo
përmbajtje mitike përforcohet edhe me personazhet e vendosura pranë malësorit (Lini) i dy femrave të
ndryshme, njëra zeshkane dhe tjetra bjonde, të cilat dëshmojnë pasurinë jetësore të Linit në Itali. Por e
bija e Jairit simboli i atdheut dhe i Shqipërisë me flokët kuq e zi si flamuri, do të mbetet plaga dhe brenga
e paqetësuar e shpirtit të besimtarit katolik në Shqipëri, por me zemër të pastër atdhetare e qytetare atje në
Itali.
Të gjithë Papë e Kardinalë luten mbi kokën e atdheut të tij, por mrekullia pritet me ardhjen e
misionarit të Zotit, i cili ofrohet qetësisht drejt shtratit të atdheut të tij.
Kjo ngjarje zhvillohet në dy të tretat horizontale në të djathtë të tablosë dhe peisazhi sipër qëndron më
i harmonizuar midis fushës së begatë, digave njerëzore dhe maleve të qeta. Në krahun tjetër të tablosë, në
një të tretën horizontale majtas, natyra pikturuar e maleve prezanton një vertikalitet që të shpie në imazhet
e natyrës shqiptare. Pikërisht në ndarjen e dy hapësirave të tablosë qëndron vertikaliteti hyjnor dhe i
bardhë i Jezuesit, i cili me pamje nga figuracioni i malësorit, i ka kthyer shpinën e ndritëshme hapësirës
ku paraqitet skena pritëse e peisazhit të natyrës dhe atdheut të malësorit. Pikërisht atje pas shpinës së
Krishtit qëndrojnë katër personazhe në një qetësi formale, por me një brengë dhe përulje ndaj ndihmës së
Zotit.
Në skajin e majtë të tablosë kemi një malësor të ngjyer me linja të kuqe, si për të dëshmuar rrethanat
jetësore të komunikimit në Shqipëri. Ky malësor me kokën ulur dhe paterica në krahun e djathtë, flet për
degradimin moral të tij, dëshmon thyerjen e personalitetit historik, human e social të tij. Përkundrazi
malësori në krahun e djathtë të tablosë është më vital, më i ri, më sportiv dhe më i çiltër dhe i lirë për të
shprehur mendimin e tij për atdheun dhe shpresën e lirisë.
Gruaja në krah të malësorit me patericë, hesht në përqafimin e një kukulle, apo fëmije pa shpirt.
Femra shqiptare e perceptuar në heshtjen e frikës për të thënë të vërtetat e palejuara atje në atdhe. Liria
49
Andrew G.Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009 - fq. 435-9 – La naissance de l’art abstrait / 1866-1944

13.
është kokëulur e mbyllur, e pashprehur, e pashpresë për të kapur dinjitetin e kënaqësive që ofron jeta. Në
krah të saj vjen e mblidhet rreth kraharorit të tij një murg me shqiponjë të zesë, apo ngjyrë e mbetur nga
çngjyrosja e zhgunit të fratit katolik. Ndoshta çngjyrosja e mantelit dëshmon ndëshkimin dhe
persekucionin e klerit katolik nga komunizmi.
Figura e fratit është kompozuar nga Lini ngjitur me figurën e bardhë të Jezusit, këmba e djathtë e tij
është nënvendosur në plan me këmbën e djathtë dhe të mbetur pas të Jezu Krishtit, sikur do të na thotë se
Jezusi vërtet i ka kthyer shpinën atdheut të piktorit, por ai tërheq me këmbën e djathtë (hap pas hapi)
hallkë më hallkë vuajtjet, dhimbjet, deziluzionet dhe shpresat e njerëzve dhe bashkëkombasve të piktorit,
për të bërë mrekullinë e ringjalljes së vajzës së Jairit.
Pika kulmore e veprës është e dyfishtë, si shpresa e ringjalljes së atdheut ashtu edhe ankthi i artistit.
Pikërisht midis shpinës së Jezusit dhe fratit katolik qëndron imazhi e Linit, i cili mbështetur në supin e
fratit katolik shqiptar, sytë dhe shpresën i ka tek ndihma e të dërguarit të zotit, Jezusit. Koka e Linit
përkulet drejt kokës së fratiti, por edhe frati e ka përkulur kokën me kënd për nga Lini. Kjo pamje
simbolike krijon paralelizëm me dy masive malesh të larta në peisazhin sipër tyre.
Masivi i maleve sipër si një masiv sureal, nën ndrojën e piktorit për të qenë konkret, shfaqin turbull
tiparet e dy kokave njerëzore që mbështeten tek njëra-tjetra, si të përvuajtura dhe të zhytura në dëshpërim
vajtues në kontrastin e ngjyrave kuq e blu.
Pra Delija në atdhe ishte plot dhimbje e vuajtje si një mal i zhveshur, ndërsa në Itali është i lirë, por i
shqetësuar për gjithshka që ka lënë atje në robërinë komuniste. Lini në këtë pikturë fsheh në metaforë
simbolike ritmin e dy kodrinave të bardha si shpend fluturues fatsjellës, i cili reket të ngjitet malit me
krahun e lënduar së bijës së Jairit dhe këtu tek koka e vajzës ku është thyer krahu i zogut shpëtimtar
biblik, aty edhe zbret metaforra e kodrës tjetër me masivin malor të natyrës dhe dramës shqiptare, e rëndë
për kodrën e viteve ’40.
Skema koloristike është plotësuese e pjesëshme, ku sundon bluja dhe e kuqja të plotësuara nga
përdorimi i kursyer i jeshiles, por për të qenë më të qartë, mund ta pohojmë si skemë përdorimi i katër
ngjyrave komplementare lejla, blu, jeshile dhe okër. Pra pikturimi ka një ekuilibër të ngjyrave të ftohta,
por me ngrohtësi sekondare koloristike. Intensiteti i ngjyrave është i lartë, ndërsa tonaliteti grafik përvijon
kolor të pastër nga kontrasti i tonalitetit të errët. Kontrasti rritet nga përdorimi i ngjyrave komplementare.
Loja me intensitetin e ngjyrës i jep ëmbëlsi hedonistike shikimit profesionalisht të pikturës. Madje këto
diferenca intensiteti, avantazhojnë trajtimin ekspresiv të pikturës.
Ndërsa ekspertja italiane do të shprehej: “Artisti modulon blunë, të kuqet, të bardhat, të gjelbërat deri
sa ndërton orkestrën kromatike, e cila sigurisht nuk ka si qëllim të na propozojë një vizion neorealist, por,
mbase më tepër ekspresionist...., përdorimi i ngjyrave te Lin Delija nuk është kurrë një veprim arbitrar,
një synim në vetvete. Përkundrazi ushqehet gjithnjë nga urdhërorja kategorike e “nevojës së brendshme”
me rrënjë kandinskiane.”50
Ngjyrat ofrojnë kthjelltësinë e ngjyrave planetare, ndaj vizionet krijuese të Linit vijnë jo vetëm si
prurje artistike, por edhe si një komunikim mitik, ndaj piktura e tij do të përjetohet përherë nga shikuesi si
një enigmë e marrëdhënieve të formës impulsive plot vitalitet neo-ekspresionist europian me meditimin e
brendshëm filozofik të mendimit dhe shpirtit shqiptar të Lin Delijas.
50
Antonella Muzi – “Arti i Lin Delisë” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq.14

14.
 “Mbreti David”
Kompozimi “Mbreti David”, punuar në 1990, për nga mesazhi, të ngjason me “Davidin me harpë”51
,
të Mark Chagall,52
piktor hebre53
. “Davidi me Harpë” i Chagallit simbolizon Librin e Eksodit54
, pasi është
i mbushur me citate muzikore që lidhen organikisht me çlirimin nga skllavëria në Egjipt. Davidi ishte
muzikant i Mbretit, i cili nëpërmjet përdorimit të kanoneve muzikore kolektive55
, krijon Psallmet56
e tij,
150 poema që "shprehin praktikisht gamën e plotë të besimit fetar të Izraelit."57
, formë liturgjike e
përdorur me një cymbale58
tradicionale ose qyp muzikor apo harpë.
Kjo të shtyn të gjykosh se Lini, në fund të viteve ’80, parë nga informacionet e ngjarjeve të fundit në
Shqipëri, ndjeu një tingullim të lartë dekompozimi politik, që krijohej nga përplasja e të njejtave
cymbale59
politike, nga i njejti qyp trashëgimie politike, nga e njejta harpë komuniste.
Lini i lumturuar së brendshmi ndryshimeve në atdhe, në këtë perceptim të largët, duke e vrojtuar me
shpirtin e tij Shkodrën e “harruar brenda vetes”, krijon pikturën kompozicionale "Mbreti David” (ose
“Davidi me Fizarmonikë”). Lini e shikon veten dhe përpjekjet e tij, tashmë, si profecitë e mbretit të lirisë
të bashkëkombasve të tij, si ‘i dashtuni’ besnik i atdheut të tij. Këto ndryshime e rritën besimin dhe
shpresën e Linit, se krijimtaria e tij do të shenjtërohet, në emër të lirisë dhe demokracisë. Ndaj dhe Lin
Delija e pasqyron veten si një muzikant optimist edhe të gëzuar, nën tingujt e ëmbël të fizarmonikës, si
muzikant i mbretërisë europiane, shenjtëruar me kurorën e artë të mbretit të saj. Ky kompozim dëshmon
se Lin Delija u bë më realist, më i thellë në ndërgjegjen e tij njerëzore, lidhur me kontributin e tij artistik.
Veprat dhe krijimtaria e tij, realizuar në Androdoko, ngjasonin me psallmet e Davidit për çlirimin e
shpirtit të skllavëruar nga diktatura, në plojën politike të atdheut të sfilitur. Lini me këtë kompozim shkon
drejt një gjuhe metaforike të ngjashme me “Davidin” e Chagallit, i cili pikturon me harpën e shpirtit.
Ndryshe nga Chagall, Delija pikturon me akordet dhe tastierën e ndjenjave të thella njerëzore: Delija
meditativ, politik dhe ekspresionist, Delija malësor dhe europian, Delija mbret i shpirtit të lirë dhe të
guximshëm. “Mbreti David” është kthimi i Linit të çliruar në mbretërinë e shpirtit, në ëndrrat e
brendshme për lirinë dhe lumturinë, ndërsa koha që ai jetoi, ishte dhimbja dhe vuajtja për lirinë e grabitur
dhe përdhunuar prej errësirës. Lini i këndoi kohës së tij me kulturën e kohëve moderne.
 “Autoportreti i fundit”
Vepra është krijuar në 1994. Në këtë vepër mbyllet enigma e njërës prej kategorive filozofike të
njohjes, kategoria themelore e energjisë shpirtërore, kategoria thelbësore e dialektikës, lëvizja jetësore e
Lin Delisë.
51
http://www.bibbiablog.com/2009/01/21/la-musica-nella-cultura-ebraica/
52
Andrew Graham-Dixon, “L’Histoire de l’art en images”, Flammarion 2009 - fq. 459 – L’ecole de Paris/1887-1985
53
Po aty - fq. 459 – L’ecole de Paris “Arti i Chagallit përcaktohet nën influencimin e fovizmit (fauvisme) dhe kubizmit. Stili i tij unik
shquhet për huazim të besimeve dhe traditave hebreje, dhe për kujtimin e turbullt nga fëmijëria e tij. Chagall fitoi një famë botërore në vitet
1930 dhe shihet të ofrohet nga shumë komisione prestigjioze, nga ilustrator librash nga fabrikat e qeramikës, në konceptimin e dekoreve për
teatër, për realizimin e vitrazheve, veçanërisht në në Dymbëdhjet Fiset e Izraelit për një Sinagogë në Jeruzalem.”
54
Teurat (hebre)
55
Tanakha (hebre)
56
Tehillim (hebre)
57
^ a b
Harris, Stephen L., Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield. 1985. "Psalms" pp. 161–164
58
Tzeltzelim (hebre) – Cymbale (grek), Kuptimi: (Heb. tzeltzelim, nga një kuptim rrënjë të "tingëllimë"), instrumentet
muzikore, i përbërë nga dy pjesë konveks prej bronzi një të mbajtura në çdo dorë, të cilat trazohen së bashku për të prodhuar një
tingull me zë të lartë tingëllon; tingëza; "cembale me zë të lartë. ""Cymbals Highsounding" përbëhej nga dy pllaka të mëdha, një
mbahen edhe në çdo anë (2 Sam 6:05, PS 150:5; 1 Chr 13:08, 15:16, 19, 28, 1 Kor 13....: 1).
59
Instrument muzikor hebraik

15.
Kjo të shtyn të gjykosh se pas kthimit nga vizita e parë dhe e fundit në Shqipëri, Lini ndjeu një
tingullim të ngjashëm me melodinë komuniste, që ka mbetur në kujtesë 50 vite më parë, krijuar nga
përplasja e të njejtave cymbaleve60
politike, nga i njejti qyp trashëgimie politike.
Por pas mbetet vepra dhe shpirti i tij i gjallë. Në këtë portret, duket sikur do të thotë: “Në fund të
fundit kjo ishte një periudhë njerëzore dhe artistike, e thellë dhe e brendshme njerëzore. Dhimbje e njeriut
artist dhe të zhgënjyer, të zemëruar nga tragjedia e eksodit shqiptar të epokës biblike, në Itali, dëshmuar
në një nga veprat e mëdha të pikturuar, së fundmi, për katedralen e Shkodrës, e cila kurrë nuk mbërriti në
destinacion. Duket si kthim në temat e vjetra, trajtuar nën vlerën e çështjeve të mbyllura; piktura zbret në
rrugë të ndriçuara, duke zbuluar një botë të kalbëzuar, paralajmërime të një testamenti shpirtëror”61
Ai ndërton metaforën e përplasjeve të fuqishme dritë-hije në portretin e tij, ndaj edhe në memorjen
tonë ajo pamje në “Portreti i fundit”, do të mbetet monumentale si shprehje e kontrasteve politike që
përjetoi atdheu përballë fytyrës së tij njerëzore, por me impuls të vërtetë vërtetësie neo-ekspresioniste.
7. Premtimi
Këto vlera krijimtarie të lartë artistike dhe njerëzore të Lin Delisë, si prurje perëndimore të shpirtit
shqiptar, rrinë pezull si enigmë e pazgjidhshme në pritje për t’u kthyer në vendin e origjinës, atje ku mori
pikënisje dhe udhë edukimi human europian dhe shpirti krijues origjinal i Lin Delisë. Malli i tij për
atdheun dhe njerëzit, që nuk shterej duke u derdhur në art, e shtynin të vizitonte Shqipërinë, të cilën e
realizoi në 1992, por vizioni i tij i thellë mbi kuptimin e politikës, humanizmit dhe demokracisë e
bëri Lin Delinë të shprehet: “Ma parë Shqipnija duhet të bahet me të vërtetë nji vend
demokratik, mandej due me i dhurue veprat e mija”62
“Andrra e tij e madhe ishte që Shqipnia të bahej nji vend i lirë dhe demokratik, edhe pse
vizita e tij në atdhe në vitin 1992, mbas ramjes së regjimit komunist, e kishte zhgënjye thellësisht.
Ishin tronditë tek ai idealet që kishin ndriçue në vitet e mërgimit në zemrën e tij shpresën për nji
atdhe që nuk ekzistonte mâ.”63
Por një frymë e re dhe një brez i ri i të ardhmes demokratike europiane në Shqipëri ka
meritën dhe misionin të plotësojë ëndrrën e Delisë për të kthyer shpirtin dhe ndjenjat e tij
humane në ‘votrën’ e të parëve, në Shkodër.
bujar kapllani
60
Instrument muzikor hebraik
61
http://web.tiscali.it/lindelija/testi/testo2.htm
62
Armando Nicoleti – “Kujtimi i Lin Delisë” - Hylli i Dritës, 2-2010, fq. 52
63
Ardian Ndreca Piktori Lin Delija dhe Galeria Kombëtare e Arteve - Publikue ne albanovaonline.com me 24.7.2007

16.
2.Akademizmi Roman
Novecento Italiane64
- vitet ‘20
Anselmo Bucci Achile Funi Gian Emilio Marelba Mario Sironi
MARIO MAFAI
Natyrë e Qetë Peisazh Kafe intelektuale - 1954
LIN DELIJA
Natyrë e Qetë Vila Mentuçia Vallëzim
AMERIGO BARTOLI
Autoportret - 1922 Kaskada Marmore Kafe Miqësore - 1930
64
Carlo Franza - Ekspozita “Il Novecento Milanese” – 04.05.2003
http://www.leadershipmedica.com/culturale/culapr03/culturaleing/4mostrae/4mostraing.htm

17.
4. Influenca
Shkolla Gjermane
Max Backmann (1884-1950)
Shkolla Parisit
Jules Pascin (1885-1930)
Shkolla Parisit
Amedeo Modiglian(1884-1920)
Nata - 1919 Vajzat në Gjumë Vajza flokëzezë - 1918
Neo - ekspresionizmi
LIN DELIJA (1926 - 1994)
Ploja e të pafajëshme ‘Nudo Botiçeliane’ ‘Shake’ Samaritana
Neo – ekspresionizmi danez
Pier Kirkeby (1938)
Neo – ekspresionizmi shqiptar
LIN DELIJA (1926 - 1994)
Kuajt
Peisazh / ‘88
Portret Gruaje / ‘88

18.
6.Interpretim Krijues
Lin Delija Vassily Kandinsky
(1884-1920)
Ringjallja e bijës Jairit
Krishti me shqiptarin Pylli
1904 Fillimet e
abstraksionizmit
konkret
Mark Chagall – 1887-1985
“Davidi me Harpë”
Lin Delija – 1926-1994
“Mbreti David” “Autoportreti i Fundit” dhe “Krishti”
Heronjtë shqipëtare
VEPRAT E KRIJUARA - Lin Delija - (1926-1994)
Madona me fëmijë
Nënë Tereza

19.
Gruaja në Shkallë
Delfina
Darka Emaus
Nudo
Tingull Burrëror
Transportimi barrës
Grua Antrodoco
Bashkësia
Rrobalarëset
Uji bekuar
Agrumet
Lulet
Pisha vetmuar
Pagëzimi
Nudo
Rënia e Stalinit
Feminizmi
Profil Antrodoko
Fotografi