1. Ndikimi i
Rrezatimit
Berthamor
mbi qelizat e
gjalla
Lenda: Fizike
Punoi : Daniela Muhaj
Klasa : XIA

2. Cfare mund te ndodhe ne rast
fatkeqesie?
• Reaktorët bërthamorë jane të ndërtuar me sistem që
mund të mbrojnë në rast të gabimeve teknike por edhe
në rast të gabimeve të njeriut. Mirëpo nëse një fatkeqësi
prape se prape do të ndodhte atëherë kjo do të
shkaktonte lirimin e lëndëve radioaktive në ambientin që
na rrethon. Sa më e madhe të jet kjo sasi radioaktive që
lirohet aq më i madh është rrezatimi. Ato lëndë
radioaktive që lirohen në ajër shpërndahen me eren.
Me kalimin e kohës bijnë në tokë dhe në ujë. Kur lëndet
radioaktive jan në ajër atëherë ka rrezik që njerëzit dhe
kafshët të i thithin ato me frymëmarrje kurse ato që kan
rënë në tokë ka rrezik që njeriu të i merr përmes
ushqimit.

4. • Lëndet radioaktive që hyjnë në trup rrezatojnë organet e brendshme, si për
shëmbull mushkëritë dhe gjëndrrën tireoide/gushen. Lëndet radioaktive që
jan në ajër ose në tokë i rrezatojnë njerëzit dhe kafshët nga jashtë.
Rrezatim nga lëndët radioaktive që jan në ajër (rrezatim extern/i jashtëm).
Rrezatim prej lëndeve radioaktive që kan ardhur në trup me frymëmarrje
ose me ushqim (rrezatim intern/i brendshëm).
Rrezatim prej lëndeve radioaktive nga toka (rrezatim extern/i jashtëm).
Njerëzit mund të ju nënshtrohen rrezatimeve në mënyra të ndryshme

5. •Instituti shtetëror për mbrojtje nga rrezatimi ka hulumtuar se qfarë pasojash
mund të ketë në rast të një fatkeqësie eventuale të reaktorëve bërthamorë
suedez nëse lëndë radioaktive lirohen në ambientin tone.
•LIRIMET E VOGLA nuk japin lendime acute të rrezatimit në njerëz.
•Por mund të japin pasoja ekonomike për bujqësinë dhe të kufizojnë gjuetin
dhe peshkimin për shkak të restriksioneve/kufizimeve kundër përdorimit të disa
lëndëve ushqyese që prodhohen nga segmente të prekura nga rrezatimi.
•Nëse bëhet LIRIM I MADH atëherë:
•Mund të bëhet e domosdoshme boshatisja e shpejtë e vendit që ndodhet në
largësi deri 15 kilometra nga reaktori bërthamorë brenda një dite.
• Nëse njeriu vepron sipas masave të cilat i rekomandon prefektura atëherë
askush që është jashtë dhe në afërsi të reaktorit nuk do të marr doza të
rrezatimit që do të ishin kërcënuese për vdekjen.

7. Si shperndahet rrezatimi?
• Vetëm nëse lëndët radioaktive vijnë prej reaktorit atëherë mund të
arrijnë deri të shoqëria. Njeriu mund të marr lëndë radioaktive
përmes rrobave ose lëkurës dhe pastaj ti përcjell këto lëndë më
tutje, por nuk mund të bart rrezatimin më tutje pa këto burime. Pra
është gabim të thuhet se rrezatimi bartët/shpërndahet në këtë
mënyrë.
Lënda radioaktive mund të dëmtojë trupin përmes rrezatimit që
lirohet. Rrezatimi ndikon në qelizat trupore kështu që ato dëmtohen
ose vdesin.
Qelizat mund të regjenerohen dhe në këtë mënyrë shërohen por
nëse rrezatimi është shum i ashpër atëherë trupi nuk arrin që të
regjeneroi qelizat. Atëherë mundet që shumë qeliza të dëmtohen
dhe i gjithë organi të mbaroj së funksionuari dhe jeta e individit
kërcënohet. Qelizat poashtu mund të ndreqen gabimisht dhe të
krijojnë tumor. Mundësia për një gjë të tillë është e vogël pasi që
trupi normalisht ka mekanizma të mirë për të bërë të pa dëmshme
qelizat e dëmtuara.

9. Demtimet akute/urgjente
• Nëse njeriu i nënshtrohet rrezatimit të madh për një kohë
të shkurtë atëherë kjo shkakton dëmtime të
menjëhershme në rend të parë në palcen eshtrore
njikohësisht edhe në mukozen e lukthit dhe të zorrëve.
Dëmtimet mund të paraqiten brenda disa orësh. Pos
tjerash zvogëlohet prodhimi i trupthave të gjakut nga
palca eshtrore, gjë kjo që përbën mbrojtjen e trupit nga
infeksionet. Një përson i dëmtuar nga rrezatimi për këtë
arësye bëhet shum i ndijshëm ndaj infeksionit. Por me
trajtim të mirë mjekësorë një njëri që ju ka nënshtruar
rrezatimit në doza të mëdha mund të mbijetojë.

10. Demtimet e mevonshme
• Dozat e ulëta mund të shkaktojnë dëmtime të
mëtutjeshme si: kancer dhe dëmtime që trashëgohen.
Dëmtimet mund të shfaqen vetëm disa vite pas
rrezatimit. Deri me tani nuk është gjetur ndonjë e dhënë
mbështetëse statistikore se rrezatimi shkakton dëmtime
trashëguese tek njerëzit por pasi që lëndimet e këtilla
janë zbuluar në mesin e shtazëve atëherë hulumtuesit
mendojnë se edhe njerëzit mund të pësojnë njësoj.

11. Si mund te demtohet njeriu nga
rrezatimi?
• Vërejtje – masa e parë mbrojtëse
Enti shtetëror bërthamorë suedez është i detyruar që të kontaktojë
organet shtetërore qysh në shënjat e para të pengesave të cilat do
të kërcënonin sigurinë e rrethit. Prefektura paralajmëron opinionin
dhe i lajmëron se cilat masa të menjëhershme duhet të ndërmerren.
Nëse një fatkeqësi ndodh në një reaktor bërthamorë suedez atëherë
paralajmërohesh ti që banon në zonen e gatishmërisë (atë regjion
që shtrihet afërsisht 15 kilometra prej reaktorit bërthamorë).
Paralajmërimi bëhet përmes sistemit paralajmërues brenda dhe
jashtë shtepiak. Jashtë shtëpie paralajmërohesh ti përmes signalit
Njohtim i rëndësishëm. Brenda shtëpije paralajmërohesh ti përmes
sistemit radio kompjuterik (RDS – Radio Data System). Informacioni
në lidhje me masat mbrojtës

12. rezatimi ndikon në qelizat njerëzore, ashtu që i vret, nëse doza dhe energjia është e
lartë, apo i dëmton duke shkaktuar kancer.
Kur personi është i ekspozuar ndaj rrezatimit, pasojat mund të jenë prej skuqjes së
lëkurës e deri te djegiet e rënda në lëkurë, dhe po ashtu mund të kenë edhe efekte
më të shprehura siç janë të përzierat. Efekti apo ndikimi afatgjatë i rrezatimit është
sigurisht kanceri.
Dozat e mëdha të rrezatimit apo ekspozimi i gjatë ndaj rrezatimit janë arsyet
kryesore për kancerin e shkaktuar nga rrezatimi. Lloji më i shpeshtë është kanceri i
gjëndrës tiroide, kundër të cilit mund të luftohet me marrjen e tabletave me jodur
kaliumi, me të cilat ngopim trupin me jod në mënyrë që më pas të mos absorbojë
jodin radioaktiv nëse e inhalojmë apo gëlltisim.

13. Këtu janë po ashtu edhe efektet gjenetike dhe trashëguese dhe ndikimi në fetus
në rast të ekspozimit ndaj dozave të mëdha.
Efektet e dozës shumë të madhe mund të shihen në një kohë shumë të shkurtër,
në minuta apo orë, varësisht nga doza. Dozat më të ulëta mund të ndikojnë në
zhvillimin e kancerit, megjithatë kjo mund të zgjasë me vite.
Konsiderohet që dozat shumë të ulëta janë të parrezikshme, meqenëse atyre u
jemi të ekspozuar edhe ashtu në mënyrë të natyrshme. Pra, edhe në natyrë ka
radioaktivitet vetvetiu, si pasojë e të kaluarës së planetit tonë.
Disa pjesë të trupit janë veçanërisht të prekura nga ekspozimi ndaj llojeve të
ndryshme të rrezatimit. Disa faktorë janë të përfshirë në përcaktimin e efekteve të
mundshme shëndetësore të ekspozimit ndaj rrezatimit. Ata përfshijnë:
- dozën (sasinë e energjisë së ruajtur në trup);
- aftësinë e rrezatimit t’u bëjë dëm indeve njerëzore;
- cilat organe janë të prekura.
Faktori më i rëndësishëm është doza – sasia e energjisë e ruajtur në trup. Sa
më shumë energji të absorbohet në qeliza, dëmi është më i madh. Doza e
absorbuar është sasia e energjisë e cila absorbohet për gram të indeve.

14. • Flokët
Humbja e flokëve ndodh tek ekspozimi ndaj rrezatimit në 200 REM
(Roentgen Equivalent in Mammal – ekuivalenti i rëntgenit në njerëz
apo gjitarë - 1 rem = 0.01 Sv = 10 mSv = 10000 μSv) apo më
shumë.
Truri
Ekspozimi ndaj rrezatimit prej 5.000 REM apo më shumë mund të
dëmtojë trurin. Rrezatimi vret qelizat nervore dhe enët e vogla të
gjakut dhe mund të shkaktojë sulm dhe vdekje të menjëhershme.
• Gjëndra tiroide
Pjesë të caktuara të trupit janë më shumë të prekura ndaj
ekspozimit të llojeve të ndryshme të rrezatimit. Gjëndra tiroide është
e ndjeshme në jodin radioaktiv. Në sasi të mjaftueshme, jodi
radioaktiv mund të shkatërrojë tërësisht apo një pjesë të gjëndrës
tiroide.

17. • Sistemi i gjakut
Kur personi është i ekspozuar ndaj rrezatimit prej rreth 100 REM,
numri i limfociteve në gjak do të zvogëlohet, duke e lënë viktimën
më të ndjeshme ndaj infeksioneve. Kjo shpesh quhet sëmundje e
lehtë rrezatuese. Simptomat e hershme të sëmundjes rrezatuese
ngjasojnë me ato të gripit dhe mund të kalojnë pa u vërejtur nëse
nuk bëhet pasqyra e gjakut.
Sipas të dhënave nga Hiroshima dhe Nagasaki, simptomat mund të
zgjasin deri në 10 vjet dhe po ashtu ekziston rreziku afatgjatë i rritur
nga leukemia dhe limfomave.
• Zemra
Ekspozimi intensiv ndaj materialit radioaktiv prej 1.000 deri 5.000
REM do të bëjë dëm të menjëhershëm në enët e vogla të gjakut dhe
me siguri do të shkaktojë dështimin e zemrës dhe vdekjen.

19. Si mund te mbrohet njeriu nga
rrezatimi?
• Ka tre parime themelore për të u mbrojtur nga rrezatimi të cilat duhet
zbatuar:
• të jeni sa më shkurt që është e mundshme në rrezatim.
• të i shmangeni marrjes së rrezatimit me frymëmarrje ose ushqim.
• të jeni në largësi sa më të madhe të mundshme nga burimi i rrezatimit.
Masat mbrojtëse të prefektures jan të ndërtuara në këto tre parime. Një
mbrojtje të mirë pak pas fatkeqësie ju do të keni brenda shtëpie me dyer
dhe dritare të mbyllura njikohësisht edhe me ventilim të mbyllur. Atëherë ti
mbrohesh nga marrja e sasive të mëdha të lëndëve radioaktive me
frymëmarrje të cilat mund të ndodhen në ajër. Prefektura njofton përmes
radios se kur mund të dilni jashtë prapë.
Kafshët duhet të mbahen brenda ndërteses. Kafshët që mjelen nuk duhet të
kullosin atje ku kan rënë grimca radioaktive me Jod sepse atëherë mundet
që Jodi të shpërndahet përmes qumështit në njerëz. Prefektura ju jep
këshilla përmes radios në lidhje me kafshët.