Roli i elementeve kimike ne jeten e perditshme

1. HISTORIKU I ELEMENTEVEKIMIKE
Nga fundi i shekullit XVIII kimistet filluan ti ndajne substancat e thjeshta ne elemente dhe
ne perberje kimike.
Jane bere shume perpjekje per te arritur deri ne klasifikimin e elementeve ne nje sistem
periodik.
Fillimet e tyre i perkasin vitit 1817 kur kimisti gjerman Dobereiner,tregoi se masa e
Stronciumit ne nje perberje kimike gjendet midis masave te dy elementeve te
ngjashen,Kalciumit dhe Bariumit ( metale alkalinotokesore) e ne perberje kimike te
ngjashme.
Vite me vone u bene te njohura dhe treshe te tjera elementesh te ngjashem....Triada. ..p.sh
triada e halogjeneve ku renditeshin klori,bromi e jodi. triada e metaleve alkaline,ku
renditeshin Litiumi,natriumi e kaliumi.
Kimiste te tjere kane treguar se elementet mund te grupoheshin ne bashkesi me me shume
elemente te ngjashem. Keshtu magnezi iu shtua alkalinotokesoreve, fluori iu shtua
halogjeneve etj.
Po keshtu oksigjeni, squfuri, arseniku, antimoni e bismuthi qe nga 1854 bejne pjese ne nje
familje.
Rreth 1862 kimisti francez Shankurtua,i vendosi elementet sipas rritjes se mases atomike
Pohimi se vetite e elementeve jane ne varesi periodike te mases atomike te tyre perben
ligjin periodik.
Kimisti Anglez Nju lends me 1863 propozoi nje sistem klasivikimi te elementeve sipas
rritjes se mases atomike.
Elementet ishin ndare ne shttate grupe me shtate elemente secili. Ai e quajti kete klasifik
Ligj i Oktatave.
Idet e mevonshme e me nje rendesi kolosale dalin ne pah ne 1869 nga rusi Dimitri
Mendelejev. Ai kreu nje studim te thelluar midis mases se elementeve dhe vetive te tyre
fizike e kimike. Ai propozoi nje tabele te perbere nga 17 shtylla e me pas nje tabele me 8
shtylla e cila u perdor per shume kohe e me vone u zevendesua me tabelen me perioda te
gjata, te cilem e perdorim dhe sot. Grupin VIIIA ,gazet e plogeta, qe nuk njiheshin ne
kohen e Mendelejevit,e shtuan anglezet Relej dhe Ramsej me 1894 pasi zbuluan heliumin,
neonin dhe argonin. Pas zbulimit te elektonit nga fizikanti Tomson dhe propozimit te
teorise berthamore te ndertimit te atomit nga Ratherford,fizikanti anglez Van Den
Brok,vuri re se ngarkesa e berthames qe e njohim si numri atomik perputhet me numrin e
elementit ne sistemin periodk.
Fizikanti anglez Mozli percaktoj vlerat e sakta te numrit atomik te elemeteve nepermjet
studimit te spekterave te tyre rentgen X
Me 1922 Bori beri nje interpretim te tabeles sipas struktures elektronike te atomit dhe
propozoi tabelen me perioda te gjata, qe perdoret e sot.

2. LENDA: KIMI PROJEKT
KUSH JANE 14 ELEMENTET ME TE RENDESISHEM NE ORGANIZMIN E NJERIUT?
LISTIMI I 14 ELEMENTEVE :
1.KALIUMI
2.NATRIUMI
3.HEKURI
4.AZOTI
5.FOSFORI
6.KALCIUMI
7.ZINKU
8.SULFURI
9.JODI
10.MAGNEZIUMI
11.BAKRI
12.NIKELI
13.UJI
14.GAZRAT
Roli i tyre në trup dhe ku gjenden këta elementë. Këshillat që duhen ndjekur për të
ruajtur efektet e tyre:
Ushqimi i bimëve përfshin elementë kimikë nga përbërja e të cilëve lindin molekula të
lëndëve të ndryshme. Nga këta elementë, më të rëndësishmit për organizmin e njeriut
janë:
kaliumi, nitrogjeni (azoti), fosfori, kalciumi, magneziumi, hekuri dhe sulfuri, nga të
cilët ekzistenca e tre elementëve kalium, nitrogjen dhe fosfor janë mëse të
domosdoshme. Në tokë gjenden elemente të tjerë që kanë rëndësi jetike për trupin e
bimës. Nga këta elementë, më të rëndësishmit janë: jodi, natriumi, nikeli, bakri,
magneziumi dhe siliciumi. Sasia e tyre në tokë gjithmonë është e mjaftueshme, sepse
bimët thithin vetëm një pjesë shumë të vogël të tyre. Për t’u habitur është fakti se të
gjithë këta elementë në masa të përcaktuara (mikro-mili dhe gramë) ndodhen në trup
dhe çrregullimi i sasisë së secilit prej tyre do të sillte moskoordinim midis pjesëve të
trupit të njeriut, të cilat mund edhe të dëmtoheshin. Gjithashtu, vlen për t’u theksuar se
përveç elementëve të lartpërmendur ka edhe elementë të tjerë të ndryshëm, që
ndodhen edhe në tokë por edhe në trup. Më poshtë po përmendim elementët më të
rëndësishëm.
Kaliumi (K)
Është elementi më i bollshëm në qelizë. Trupi përmban rreth 250 miligramë kalium.
Qeliza luan një rol të rëndësishëm në reagimet energjike, sintezën e proteinave, si dhe
në ruajtjen e ekuilibrit të acideve në trup. Megjithëse është e nevojshme ekzistenca e
kaliumit në regjimin ushqimor, informacioni lidhur me nevojën e sasisë minimale të tij
është i paktë. Por studimet shkencore tregojnë se ushqimet bimore janë të pasura me
këtë element.
Natriumi (Na)
Është elementi më i bollshëm në likuidin (lëngun) e jashtëm të qelizave. Si një elektrolit
në likuidet jashtë qelizës, natriumi ndihmon në ruajtjen e presionit osmotik jashtë
membranës së qelizës dhe ka një ndikim të njëjtë si kaliumi brenda qelizës për ruajtjen

3. LENDA: KIMI PROJEKT
natyrale të balancës së ujit. Nevoja ditore për të është llogaritur nga 3 në 7 gr.
Hekuri (Fe)
Është metali (element) më i bollshëm i trupit dhe përbën rreth 0.004 për qind të peshës
trupore. Në mënyrë të natyrshme, sasia e tij varion nga 3 në 5 gr. Por edhe kjo është e
ndryshueshme, sepse varet nga mosha, gjinia, madhësia, shëndeti dhe sasia e rezervuar
e tij në trup. Në të vërtetë, hekuri është një lëndë me ngjyrë gjaku që transporton
oksigjen të mjaftueshëm për frymëmarrje dhe gaz karbonik (dioksid karboni) nga
qelizat në mushkëri. Çdo ditë, trupi ynë me anë të ushqimit përfiton 10 deri 30
miligramë hekur.
Azoti (N)
Organizmi ynë përmban sasi të mëdha azoti, i cili luan një rol kryesor në strukturën e
proteinave.
Fosfori (P)
Luan një rol kryesor në organizmin e njeriut, kryesisht në procesin e marrjes apo të
çlirimit të energjive të organizmit.
Kalciumi (Ca)
Është një element mineral që përbën 1.5 deri në 2 për qind të peshës së trupit te
personat e rritur. Nga kjo sasi, 99 për qind e kalciumit gjendet në kocka dhe te
dhëmbët.
Magneziumi (Mg)
Në momentet e lindjes, në trupin e njeriut ndodhet 0.5 gr, ndërsa në moshë të rritur në
trup ai ka një sasi 21–28 gr, ku 50-60 për qind ndodhet në kocka dhe roli kryesor i tij
është në qelizat nervore për të lehtësuar funksionimin e tyre.
Sulfuri (S)
Përbën 0.25 për qind të peshës trupore të njeriut dhe ndodhet në çdo qelizë të trupit të
njeriut. Më tepër ndodhet në flokë, lëkurë dhe thonj. Sulfuri vepron si një element
antihelmues, duke u përzier me përbërësit helmues dhe i shndërron ata në të
padëmshëm apo i eliminon plotësisht.
Jodi (I)
Në organizëm ndodhet rreth 15–23 miligramë jod ose jodi përbën 0.00004 për qind të
peshës trupore të njeriut. Ai ndodhet në të gjitha qelizat e trupit, por 70–80 për qind e
sasisë së jodit ndodhet në gjëndrat e tiroideve. Kjo lëndë është pjesërisht në formën e
hormoneve të trioksinës që sintetizohet nga gjëndra e tiroideve dhe luan një rol të
rëndësishëm në forcimin dhe metabolizmin e trupit.
Bakri (Cu)
Njihet si pjesa më e rëndësishme e shumë enzimave. Luan një rol mjaft të rëndësishëm
në pengimin e pakësimit të sasisë së gjakut në trup. Fëmijët kanë nevojë jetike për këtë
përbërës, i cili ndodhet në sasi të konsiderueshme te produkti i qumështit.
Nikeli (Ni)
Gjendet në kokrrat e grurit, orizit, fasules, thjerrëzës etj. dhe luan një rol kryesor në

4. LENDA: KIMI PROJEKT
rritjen natyrale, shumimin si dhe strukturën e veprimtarisë së qelizave.
Uji
Uji është elementi më i rëndësishëm që ndodhet në tokë, i cili luan një rol kryesor në
transportimin e elementeve bazë në qelizat e bimëve. Përbën 60 për qind të peshës
trupore. Ujicilësohet ndryshe si elementi jetik i gjallesave. Ai është përbërësi kryesor i
urinës dhe plazmës së gjakut.
Gazrat
Dioksidi i karbonit dhe oksigjeni ndodhen në sasi të ndryshme në tokë. Këto dy lloj
gazrash (në sasi të përcaktuara) gjenden në gjak dhe qeliza, duke luajtur një rol kryesor
në procesin e frymëmarrjes që është po ai proces i shkëmbimit të oksigjenit dhe
dioksidit të karbonit ndërmjet atmosferës dhe qelizave të trupit.

5. LENDA: KIMI PROJEKT
ROLI I ELEMENTEVEKIMIKE NE TRUPIN TONE
Trupi yne eshte nje makine tejet e nderlikuar. Ka me mijera vjet qe njerezit perpiqen te kuptojne si
funksionon trupi yne e megjithate shume mistere nuk jane zgjidhur si p.sh. si punon truri yne,
perse na ze lemza.
Po nje gje tashme e dime me siguri: trupi yne perbehet nga uji, karboni dhe disa elemente te
thjeshta kimike, qe mund te gjenden ngado. Ne te vertete, te gjithe atomet e domosdoshme per
ndertimin e trupit te njeriut, mund t'i gjeni ne oborrin e shtepise suaj.
Imagjinoni sikur te ndertoni nga fillimi nje trup njeriu, duke perdorur perberesit me te thjeshte te
mundshem. Per kete do t'ju duheshin vetem 13 elemente kimike.
Oksigjen 65 %
Elementi oksigjen ze dy te tretat e trupit tuaj, kryesisht ne formen e ujit (H2O). Ju gjithashtu thithni
oksigjen nga ajri sa here qe merrni fryme.
Karbon 18 %
Pothuajse nje e pesta e trupit tuaj eshte karbon - i njejti element nga i cili perbehet qymyri,
diamanti dhe grafiti i lapsit. Atomet e karbonit krijojne zinxhire te gjate, duke formuar boshtin e te
gjitha molekulave me komplekse brenda jush.
Hidrogjen 10 %
Hidrogjeni eshte elementi me I zakonshem ne gjithesi e njekohesisht ka edhe atomet me te vogla.
Azot 3 %
Nje thes me pleh kimik permban thuajse te njejten sasi azoti sa nje trup mesatar njeriu.
Azoti eshte nje nga perberesit kryesore te muskujve tuaj. Ai eshte edhe perberesi kryesor i ajrit.
Fosfor 1 %
Ky element ben qe te ndizen flake kunjat e shkrepesve. Ai gjithashtu forcon dhembet dhe kockat
tuaja, formon membranat e qelizave dhe ndihmon ne transmetimin e energjise.
Kalcium 0,35 %
Sapuni i tualetit perbehet nga kalciumi. Kalciumi gjithashtu i mban levizjet e trupit tuaj te
baraspeshuara kimikisht.
Klor 0,15 %
Klori eshte nje gaz i gjelber vdekjeprures, qe perdoret per te prodhuar zbardhuesit. Ne trupin e
njeriut, ai lidhet me natriumin duke formuar kripen e gjelles (klorurin e natriumit).
Natrium 0,15 %
Natriumi eshte gjysma tjeter e klorurit te natriumit (kripes). Natriumi i ben levizjet e trupit tuaj po
aq te kripura sa edhe uji i detit.
Magnez 0,05 %
Drita e bardhe ndriçuese e fishekzjarreve vjen nga djegia e magnezit. Ne trupin tuaj magnezi

6. LENDA: KIMI PROJEKT
forcon sistemin tuaj imunitar dhe ndihmon ne gjallerimin e nervave dhe tkurrjen e muskujve.
Squfur 0,25 %
Squfuri eshte nje pjese e zevendesueshme e proteinave dhe ndihmon ne mpiksjen e gjakut. Ështe
gjithashtu shkaktari i eres se keqe te gazrave trupore, vezeve te prishura apo pellgjeve me uje te
ndenjur.
Kalcium 1,6 %
Kalciumi eshte elementi qe i ben te forta guaskat e detit, shkumesin dhe mermerin. Ai ben te
njejten gje me dhembet dhe kockat tuaja dhe, gjithashtu,mban ne pune zemren dhe muskujttuaj.
Hekur 0,008 %
Ne gjakun tuaj ka hekur te mjaftueshem sa per nje gozhde. Hekuri, kur lidhet me oksigjenin behet
i gjakut, dhe kjo eshte arsyeja pse gjaku dhe ndryshku jane te kuq.
Jod 0,00004 %
Ne trupin tuaj ka me pak se nje maje luge jod, megjithate, pa te do te vdisnit. Jepini jod
larvave dhe ato kthehen ne bretkosa. Per nje trup te perkryer ju nevojitet gjithashtu nje
sasi e vogel bakri, zinku, mangani, kobalti, litiumi, stronciumi, alumini, silici, plumbi dhe
arseniku. Nje trup mesatar permban edhe rreth 90 miligram uran. Trupin e njeriut nuk do
te mund ta ndertoni kurre vetem duke perzier elementet kimike. Kjo do te ishte njesoj si te
prisje nje stuhi ne nje fushe mbeturinash te ndertonte nje avion reaktiv. Per ta bere kete,
duhet te filloni te punoni me blloqe ndertimi te pershtatshme. Blloqet me te vogla te
ndertimit jane njesi mikroskopike te quajtura qeliza, por do t'ju duhet te grumbulloni rreth
100 trilion te tilla dhe t'i rregulloni ato sipas nje skeme pamundesisht te nderlikuar.
Thuajse gjysma e qelizave tuaja jane qeliza gjaku. Qelizat e kuqe te gjakut shperndajne
oksigjenin neper trup, duke ju mbajtur gjalle. Ne çdo sekonde ju prodhoni 2 milion qeliza
te reja. Qelizat nervore jane telat e trupit. Sinjalet elektrike shperndahen nepermjet tyre me
nje shpejtesi prej qindra kilometra ne ore. Truri juaj permban 100 miliarde qeliza nervore.
Ju mund te kontrolloni me vetedije 640 muskuj, por ka qindra muskuj te tjere qe nuk
mund t'i levizni ne menyre te vullnetshme. Rreth 40% e peshes suaj trupore eshte muskul.
Sistemi nervor lejon qe trupi juaj te reagoje ndaj botes me shpejtesi te vetetimes. Ai punon
si nje rrjet me tela dhe kabllo elektrike, vetem se perçon informacion e jo energji elektrike.
Qendra tij e kontrollit eshte truri, i cili i merr sinjalet nga organet shqisore, e perpunon
informacionin dhe dergon sinjale te reja, qe i tregojne trupit si duhet te reagoje. Sinjalet i
pershkojne nervat me shpejtesi 400 km/h.
Te gjitha qelizat e trupit tuaj kane nevoje te furnizohen me gazin jetedhenes, oksigjenin, i
cili merret nga ajri. Sistemi juaj i frymemarrjes thith oksigjenin dhe e kalon ne gjoks.
Organet kryesore te ketij sistemi jane mushkerite, te cilat thithin ajer, sa here qe marrim
fryme. Ato punojne si sfungjere gjigante, vetem se thithin ajer dhe jo uje. Ju merrni dhe
nxirrni fryme 23.000 here ne dite. Rruget ajrore perfundojne ne qeska ajri te quajtura

7. LENDA: KIMI PROJEKT
alveola. Keto pershkohen nga ene gjaku qe perthithin oksigjenin dhe nxjerrin jashte
dioksidin e karbonit. Mushkerite tuaja kane rreth 600 milione alveola - nese do t'i shtrinit
ato ne nje siperfaqe te sheshte do te mund te mbuloni me to nje fushe tenisi. Zeri juaj del
nga nje dhome e quajtur kutia e zerit (laringu) qe gjendet ne krye te trakese. Kur e nxirrni
ajrin, ai kalon nepermjet dy kordave te vogla. Kur bashkohen, ato dridhen dhe leshojne
tinguj. Sa me shume te tendosen, aq me i larte eshte zeri. Ndonese te gjithe jemi te
ndertuar sipas nje plani te njejte, jemi njekohesisht fare te ndryshem nga njeri-tjetri. Ka
qindra gjera qe te bejne ty te ndryshem nga çdokush tjeter, qe nga shija per muziken e
ndjenja e humorit deri tek tingulli i zerit e forma e fytyres.

8. LENDA: KIMI PROJEKT
SEMUNDJET QE SHKAKTOHEN NGA MUNGESA E ELEMENTEVE KIMIKE
Prishja e raporteve mes sasisë së karbohidrateve, yndyrave, proteinave, vitaminave e
kripërave minerale po bëhet shkak i shfaqjes së një sërë sëmundjesh të rënda në shëndetin
e shqiptarëve. Referuar të dhënave të raportuara nga strukturat e shëndetit publik
rezulton se shqiptarët vuajnë nga kequshqyerja, e cila po lë gjurmë të rënda në shëndetin e
tyre. Balancimi i elementëve të përmendur më lart sipas një skeme të caktuar ndihmon në
mbajtjen e një diete të shëndetshme që na ndihmon të jetojmë më gjatë dhe larg
sëmundjeve.
Varfëria apo neglizhenca e theksuar në pasurimin e ditës ushqimore të përditshme është
bërë shkak i shpërthimit të qindra sëmundjeve të ndryshme, të cilat kanë bërë edhe më të
vështirë jetesën. Përballë këtyre treguesve bluzat e bardha po i mëshojnë gjithnjë e më
shumë idesë së një diete të shëndetshme e pasur me të gjitha vitaminat, karbohidratet,
yndyrat dhe proteinat e nevojshme, të cilat e mbrojnë organizmin nga të papriturat e
hidhura. Gjysma e energjisë që prodhohet nga dieta e përditshme duhet të ketë origjinën
nga ushqime të pasura me karbohidrate. Konkretisht marrja e sasive të duhura të
karbohidrateve shpesh herë neglizhohet, e cila më pas ndikon direkt në peshën trupore,
nivelin e sheqerit në gjak. Mungesa e sasisë së duhur të karbohidrateve ndikon në shfaqjen
e obezitetit, diabetit tip 2 dhe sëmundjeve të zemrës, kancerit të gjirit, si dhe të zorrës së
trashë. Një ndër rekomandimet e bëra për një jetesë të shëndetshme është ndalimi i
abuzimeve me yndyrat që janë vrasësit e heshtur që po dëmtojnë shëndetin e shqiptarëve
në ditët e sotme.
Megjithatë duhet të dimë se jo të gjitha yndyrat janë të dëmshme, yndyrat e pangopura,
mbrojnë organizmin nga sëmundjet e zemrës. Njëkohësisht edhe proteinat, janë mjaft të
rëndësishme sepse marrin pjesë në formimin e antitrupave, duke forcuar sistemin
imunitar, janë burim energjie dhe ndikojnë në mjaft funksione jetësore të organizmit të
njeriut. Trupi ynë ka nevojë për lloje të ndryshme proteinash, por asnjë ushqim nuk i
përmban të gjitha këto lloje. Prandaj është e rëndësishme të hahen ushqime të ndryshme
për të përthithur të gjitha proteinat që i duhen trupit. Ndërkohë që vitaminat luajnë një rol
të veçantë në mbarëvajtjen e punës së organizmit. Por, sot nuk ka asnjë ushqim ideal që i
përmban dhe të jetë burim i të gjitha vitaminave. Ndaj sasia e domosdoshme e tyre mund
të sigurohet nga dieta e përditshme. Ne rastin e këtyre mungesave mund të përdoren
suplemente ose shtesa ushqimore për të ndihmuar parandalimin e shfaqjes së sëmundjeve.
Kategori të caktuara kanë nevoja më të larta për vitamina të cilat nuk mund të plotësohen
nga burimet ushqimore të përditshme, ndaj nevojitet edhe përdorimi i suplementeve
shtesë. Në këtë kategori bëjnë pjesë gratë shtatzëna, gratë në laktacion, fëmijët e vegjël deri
në moshën e adoleshencës. Po ashtu dhe të moshuarit dhe vegjetarianët.
Vlerat e larta ushqyese gjenden tek perimet me gjethe e ngjyrë jeshile të errët.
Perimet janë të pasura me vitamina A dhe C, si dhe përmbajnë sasia të konsiderueshme
kalciumi hekuri kaliumi, magnezi e bashkë me kripëra të tjera minerale. Ky grup furnizon
organizmin edhe me një sasi të caktuar karbohidratesh. Perimet me gjethe e me ngjyrë

9. LENDA: KIMI PROJEKT
jeshile më të errët kanë vlera më të larta ushqyese. Konsumi i perimeve është i
domosdoshëm për të ndaluar mungesën e vitaminës A dhe hekurit. Këto vitamina janë
shumë të rëndësishme për vetitë e forta antioksiduese. Veti të cilat neutralizojnë efektin e
radikaleve të lira që janë substanca të prodhuara gjatë proceseve normale të organizmit,
por që janë shumë të rrezikshme nëse nuk neutralizohen. Radikalet e lira mendohen se
luajnë rol në sëmundjet e zemrës, plakjen dhe sëmundjet kanceroze. Përveç vitaminës D
trupi nuk mund ti prodhoje vete këto substanca, ndaj shfaqet e nevojshme që mungesat e
tyre të plotësohen domosdoshmërish nëpërmjet dietës së përditshme ushqimore.
konkretisht vitamina D prodhohet nga organizmi kur lëkura ekspozohet ndaj rrezeve të
diellit. Mungesa e zgjatur e një lloj të caktuar ushqimi mund të çojë në shfaqjen e
sëmundjeve siç mund të jetë mungesa e vitaminës A që çon në shfaqjen e verbimit.
Mungesa e vitaminës A, ushqimet ku gjendet me bollëk
Një dietë e varfër me vitaminë A ka efekte shumë negative tek shikimi duke shkaktuar
edhe verbërim. Një nga shenjat e para të mungesës së vitaminës A është ulja e aftësisë
shikuese pas perëndimit të diellit. Prindërit mund ta kuptojnë që fëmija ka këtë sëmundje
pasi në muzg po qe se ka pak dritë fëmija nuk është në gjendje të njohë personat, nuk luan
dhe lëviz me vështirësi. Fëmija, ose i rrituri, me këto simptoma duhet ti drejtohet mjekut.
Për të parandaluar mungesën e vitaminës A duhet të konsumohen disa lloje ushqimesh që
përmbajnë këtë vitaminë. Më të përdorshmet janë : qumështi i gjirit dhe ushqimet me
origjinë shtazore si mëlçia, e kuqja e vezës, qumështi i lopës, zarzavatet me gjethe me
ngjyrë jeshile të errët si spinaqi, dhe perimet me ngjyrë të verdhë e të
kuqe(karrotat,specat,domatet).Duhet të theksojmë se edhe frutat e freskëta përmbajnë
vitaminën A.
Vitamina D përgjegjëse për dobësimin dhe deformimin e kockave
Është një substance e cila bën të mundur formimin dhe ndërtimin e mirë të kockave dhe
dhëmbëve. Kur vitamina D është e pamjaftueshme, shfaqet një sëmundje e cila quhet
rakitizëm. Trupi ka dy burime të vitaminës D: “Ushqimor që sigurohet nga qumështi i
gjirit, e i lopës, si dhe prodhimi i vitaminës D në lëkurë, kur ajo është e ekspozuar ndaj
rrezeve të diellit”. Rakitizmi nga mungesa e vitaminës D është një sëmundje e cila
karakterizohet nga kockat e buta dhe të holla, sidomos ato të kokës, nga deformimi
kockave të këmbeve, krahëve dhe gjoksit. Këto shenja përmirësohen pas shtimit të
vitaminës D në ushqim. Megjithatë rakitizmi nga mungesa e vitaminës D mund të
parandalohet sidomos gjatë viti të parë të jetës me masat përkatëse siç është ushqyerja e
përshtatshme dhe e ekuilibruar. Gjatë vitit të parë të jetës burimi ushqimor më i
rëndësishëm i vitaminës D është qumështi i gjirit, ekspozimi i lëkurës së fëmijës në rrezet e
diellit, veshja e fëmijës duhet të jetë e përshtatshme me moshën dhe me stinën, por
gjithsesi rrobat nuk duhet ta mbulojnë plotësisht fëmijën. Kështu gjatë dimrit fëmija duhet
të vishet në mënyrë të përshtatshme dhe kur ka diell, të paktën duart duhet të ekspozohen

10. LENDA: KIMI PROJEKT
ndaj rrezeve të tij. Gjatë dimrit, kur ekspozimi në diell nuk zgjat shumë kohë, në ushqimin
e fëmijës mund të shtohet vitamina D me pika nga goja.
Mungesa e Jodit shfaq deformime të trurit
Një dietë e varfër me jod është një ndër shkaqet e zhvillimit të vonuar psikik, si dhe
deformimeve të trurit. Një shenjë e rëndësishme e sëmundjes që shkaktohet nga mungesa
e jodit është shfaqja në qafë poshtë gushës e një mase nën lëkurë që i korrespondon
zmadhimit të një pjese ose të gjithë gjëndrës që quhet tiroid. Mungesa e jodit në ushqim
është një fenomen i zakonshëm që shfaqet në zonat larg detit. Në fakt kjo sëmundje është
shumë e shpeshtë në zonat malore. Ushqimi me peshk dhe kripë deti mbron nga kjo
sëmundje. Kohet e fundit u bë e qartë, që një mënyrë shumë e dobishme për të
parandaluar këtë sëmundje është përdorimi (po qe se është e mundshme) i një lloj kripe së
cilës i është shtuar jod, dhe që quhet kripe e jodizuar. Ndërsa për të mjekuar atë, është e
nevojshme që vetë personi të shkojë tek mjeku sapo të shfaqet masa në qafë., pasi në varësi
të ekzaminimeve që kryen mëson se çfarë trajtimi duhet të ndjekë.
Mungesa e hekurit
Defiçiti i hekurit në organizmin e njeriut, është rasti më i shpeshtë i defiçitit të një elementi
kimik në të gjithë botën. Është i rëndësishëm ekonomikisht, sepse pakëson mundësinë e
individëve për të përballuar punën fizike dhe pakëson si rritjen dhe të mësuarin tek
fëmijët. Nga më shumë se 100 elementë kimikë që ekzistojnë në natyrë, vetëm 26 prej tyre
kanë rëndësi për ndërtimin strukturor dhe funksionimin e organizmit të njeriut. Prej tyre
15 janë mikroelementet esenciale; janë në sasi shumë të paktë në organizëm, nuk
sintetizohen prej tij, pra duhen marrë patjetër nga jashtë me anë të ushqimit. Njëri prej
tyre është pikërisht hekuri. Nëse do duhej një përkufizim për të kuptuar se ç’është defiçiti
i hekurit, atëherë do ta cilësonim atë si pakësim të përmbajtjes totale të këtij mikroelementi
në organizëm. defiçit i cili lidhet me uljen e përthithjes së tij nga aparati gastro-intestinal,
por në radhë të parë me humbjet e tij nëpërmjet hemorragjive të formave të ndryshme, që
në shumicën e rasteve janë shumë të vogla, shpeshherë nënvlerësohen, por që janë të
zgjatura në kohë.
Tek njerëzit e shëndoshë, përqëndrimi i hekurit në organizëm rregullohet në mënyrë të
përkryer nga enterocitet e pjesës proksimale të zorrës së hollë. Pra enterocitet rregullojnë
thithjen e hekurit të marrë me anë të ushqimeve të ndryshme, në varësi të sasisë ditore të
humbjes së hekurit për të ruajtur në këtë mënyrë një balancë të vazhdueshme të hekurit.
Gabime persistente në balancën e hekurit shkaktojnë; anemi ferriprive - balancë negative e
tij, pra humbjet më të mëdha se thithja, ose hemosiderozë - balancë pozitive e tij, pra
humbjet më të vogla se sasia e futur në organizëm. Që të dyja janë sëmundje me pasoja të
rëndësishme. Pra kjo qelizë bën “këto sakrifica”; boshatis pothuajse plotësisht citoplazmën
dhe merr formën e një disku bikonkav për ta mbushur me një pigment kryesor,
hemoglobinën, që ka në qendër një atom hekuri. Është hemoglobina e rruazave të kuqe
dhe pikërisht atomi i hekurit që bën transportin e oksigjenit për tek të gjitha indet. Defiçiti

11. LENDA: KIMI PROJEKT
i hekurit në organizëm pasohet midis të tjerave, me pakësimin e hemoglobinës tek rruazat
e kuqe. Pikërisht pakësimi sasior i hemoglobinës njihet si anemi dhe duke vënë në dukje
shkakun, anemia cilësohet si ferrodeficitare; pra, për shkak të mungesës së hekurit.
Burimet dietike të hekurit Ushqime të pasura me hekur: mëlçia, mishi i kuq,shpretka,
veza, peshku, çerealet, fasulet, bizelet,panxhari, vera e kuqe etj. Ushqime mesatarisht të
pasura me hekur: fasule,bizele, perimet jeshile, arrat, thierrzat etj. Ushqimet që duhen
evituar: qumështi i tepërt i lopës, çaji, kalçiumi, ushqimet e pasura me fibra.
Anemia për shkak të mungesës së hekurit
Kjo lloj anemie zhvillohet për shkak të mungesës së hekurit në organizëm, i cili është pjesë
përbërëse e hemoglobinës, substancës e cila lidh dhe bart oksigjenin.Qelizat e kuqe të
gjakut krijohen në palcën e kockave dhe qarkullojnë në gjak. Ata kanë një jetëgjatësi prej
afro katër muajsh. Për të prodhuar qelizat e kuqe, trupi ka nevojë për hekur, si edhe për
vitaminë B12 dhe acid folik (një vitaminë tjetër e grupit të vitaminave B). Nëse ka mungesë
të ndonjërës prej këtyre përbërësve, atëherë zhvillohet anemia. Anemia e shkaktuar nga
mungesa e hekurit është lloji më i shpeshtë i anemisë. Kjo lloj anemie është më e shprehur
te femrat të cilat pinë duhan, hanë ushqim të paktë me hekur dhe kanë periudha të ashpra
menstruale. Po ashtu kjo është një sëmundje që shfaqet shpesh te vegjetarianët, pasi mishi
i kuq është burimi më i pasur i hekurit nga ushqimi.mungesa e hekurit mund të
shkaktojë:ndjenjë djegieje në gjuhë,thatësi në gojë dhe fyt,dhimbje në këndet e
gojës,ndjenjë e ndryshuar e prekjes,thonj të brishtë, në formë të lugës me vija vertikale dhe
uri e pangopur për ushqime të caktuar a flokë të brishta,përtypje e vështirësuar.
Mungesa e kalciumit
Osteoporoza është sëmundje metabolike e kockave, që shoqërohet me humbje progresive
të masës kockore, çrregullim të mikroarkitekturës kockore, rritjen e fragjilitetit dhe
mundësinë e frakturave spontane.steoporoza është sëmundje e moshës së shtyrë. Është e
rëndësishme për shkak të kostos së lartë të shpenzimeve të mjekimit dhe prevalencës së
lartë të thyerjeve, të lidhura me lëndimet për shkak të dobësimit të reflekseve, pengesave
në të pamurit, koordinimit të dobët të lëvizjeve dhe sëmundjeve neurologjike.
Mungesa e jodit
Çfarë pasojash sjell në organizëm mungesa e jodit?
Një nga ndërlikimet që sjell në organizëm është ajo që në popull njihet si “gusha”, që
s’është gjë tjetër veçse zmadhimi i gjëndrës tiroide. Gjëndra tiroide është një gjëndër e
vogël, e cila ndodhet në pjesën e përparme të qafës. Hormonet që prodhon tiroidja
ndikojnë në funksionimin e organeve të trupit të njeriut. Por, që kjo gjëndër të punojë
normalisht i nevojitet sasia e duhur e jodit. Kur mungon jodi, kjo gjëndër përpiqet ta
përballojë këtë, duke u zmadhuar për të kapur sa më tepër jod. Kështu shfaqet “gusha”.
“Gusha” është pasoja më e dukshme e mungesës së jodit në trupin e njeriut. Por, mungesa
e jodit shkakton edhe dëmtime të tjera shumë serioze si kretinizmi.

12. LENDA: KIMI PROJEKT
Mungesa e magnezit
Është shumë i nevojshëm për skeletin e gjymtyrët .Magnezi që ndodhet te hurmat e
Arabisë është shumë i dobishëm për nervat , ai është i njohur me emrin qetësues , sepse
mungesa e tij shkakton pagjumësi, dobësi, dhimbje të ndryshme në trup, dhimbje koke
kronike , ngurtësim të muskujve , ligamenteve, fibrave muskulore dhe kyçeve. Ai
neutralizon efektin e helmeve acide, i nevojshëm për punën e trurit dhe të mushkërive.

13. LENDA: KIMI PROJEKT
ROLI I SUBSTANCAVE HELMUESE NE ORGANIZEM
Organizmi ynë përballet vazhdimisht ( në gjakun qarkullues dhe në qeliza ) me disa lëndë mjaft të
dëmshme, të ashtuquajturat “radikale të lira”, të cilat janë të pashmangshme pasi në pjesën më të
madhe ato janë produkte përfundimtare të metabolizmit të lëndëve ushqyese, proteinave,
yndyrnave, karbohidrateve etj.. Aktualisht është shtuar edhe një rrezik tjetër edhe më i madh për
organizmin tonë, i cili ka të bëjë me ndotjen e mjedisit (ujit, ajrit dhe ushqimit ), kjo si pasojë e
zhvillimit të vrullshëm industrial e urban edhe në vëndin tonë. Në këtë shkrim duam t`ju
sensibilizojmë sado pak, për t’u mbrojtur nga këto rreziqe që kërcënojnë çdo ditë jetën tonë. Dihet
se për kryerjen normalisht të aktivitetit të përditshëm, organizmit të njeriut i nevojiten lëndë të
shumta natyrore, kryesisht karbohidratet, proteinat,yndyrnat etj., të cilat i shërbejnë atij për
ripërtritjen e qelizave si edhe për të siguruar energjinë e nevojshme për jetën. Këto lëndë
shpërbëhen në organizmin tonë nëpërmjet reaksioneve biokimike, në lëndë më të thjeshta që
përthithen nga organizmi dhe janë mëse të nevojshme përsa thamë edhe më lart. Por jo të gjitha
lëndët që përftohen nga shpërbërja e tyre janë të nevojshme për qelizat e organizmit tonë. Pjesët e
panevojshme të strukturës kimike të lëndëve ushqyese, janë radikalet e lira. Ato janë produkte
përfundimtare që dalin nga metabolizmi i lëndëve ushqyese. Radikalet e lira janë mjaft të
dëmshme, e megjithatë përderisa ato janë në qarkullimin e gjakut së bashku me lëndët e
nevojshme (glikogjenin, aminoacidet etj.) shpërndahen në të gjithë organet, nga ku nuk
përjashtohet mundësia që të depërtojnë edhe në brendësi të qelizave, duke shkaktuar dëmtime
serioze të tyre.
Radikalet e lira, duke u përqëndruar në disa organe jetësore, luajnë një rol të madh edhe në
shfaqjen e disa sëmundjeve serioze si në zemër, mushkëri e mëlci.Gjithashtu ato janë edhe
shkaktaret kryesorë të kancerit. Mbrojtja e organizmit nga radikalet e lira arrihet nëpërmjet disa
lëndëve që prodhohen nga vetë organizmi, që njihen si antioksidantë. Gjithashtu ato mund të
merren edhe më anën e ushqimit të përditshëm ose nëpërmjet suplementeve. Antioksidantet
kryesorë janë vitamina C, vitamina E, beta-karoteni dhe seleni. Aftësi të tilla kanë edhe disa lëndë
të tjera si koenzima Q10, zinku,acidi gama-linoleik, l-cistina dhe glutina. Në bazë të analizave
shkencore që janë bërë, antioksidantët kanë si funksion t’u kundërvihen radikaleve të lira duke i
neutralizuar ato. Përballë këtyre agjentëve të rrezikshëm dhe të pashmangëshëm, organizmi ynë
ka luftuar e lufton vetë, por kjo jo gjithmonë është e mjaftueshme. Organizmi i shëndoshë prodhon
sasi të mjaftueshme antioksidantësh për neutralizimin e veprimit shkatërrues të radikaleve të lira,
që çlirohen çdo ditë në organizmin tonë.
DISA ELEMENTE VDEKJEPRURES
1.Antimoni vjen nga djegjet e fosileve .100mg te tij shkaktojne vdekjen.
2.Arseniku vjen nga pesticidet .130mg shkaktojne kancer
3.Kadmiumi vjen nga prodhimi i baterive ,llaqeve,detergjenteve.Shkakton helmim.
4.Kromi vjen nga industria e galvanizmit.Shkakton kancer me se tepermi te mushkerive.
5.Bakri eshte helmues vjen nga industria e perpunimit te bakrit.Shkakton helmim dhe demton
melçine.
6.Merkuri vjen nga insekticidet.Helmimet me merkur eshte dekjeprures.
7.Berliumi vjen nga djegjet e fosileve .Shkakton kancer.
8.Nikeli vjen nga perdorimi si katalizator dhe perberes çeliqeve speciale eshte teper helmues.
9.Selenivjen nga perdorimi i gomes ,industrine elektronike,eshte vdekjeprures dhe kancerogjen.
10.Plumbi vjen nga shkarkimmet e tetraetilit te plumbit eshte helmues dhe kancerogjen.

14. LENDA: KIMI PROJEKT
11-.Zinku vjen nga derdhjet fonderike ne industri eshte helmues.