"Солонгос хэлний орчуулгын онол" Хичээл-3

1. Орчуулгын төрөл зүйл
лекц № 3

2. Орчуулгын үйл ажиллагааны бүх төрлийн зарчмын нэгдэл
Хоёр хэлний тогтолцооны харьцуулсан ажиллагаа гэж
тодорхойлогддог орчуулгын ерөнхий шинж чанар орчуулгын
үйл ажиллагааны бүх төрөлд хамаарна.
Орчуулгын бодит үйл ажиллагааг орчуулагчид янз бүрийн
нөхцөлд гүйцэтгэдэг.
Орчуулагдаж буй сэдвүүд нь агуулга, хэл, төрөл зүйлийн
хувьд ялгаатай байх бөгөөд орчуулга бичгийн болон аман
хэлбэртэй байж болно. Орчуулга бүрэн төгс, яв цав байх
талаар төрлүүдэд харилцан адилгүй шаардлага тавигдана.
Орчуулгын зарим төрөл орчуулагчаас онцгой мэдлэг, ур
чадварыг шаарддаг. Эдгээр ялгаа нь орчуулгын үйл явцын
мөн чанар, түүний хэл шинжлэлийн ерөнхий үндсийг
өөрчлөхгүй.

3. Орчуулгын төрөл зүйл
Орчуулгыг дараах төрөл зүйлд хувааж үздэг:
 Нийгэм улс төрийн зохиол бүтээлийн орчуулга
 Сонин сэтгүүлийн өгүүлэл нийтлэл, мэдээллийн
хэрэглэгдэхүүний орчуулга
 Шинжлэх ухаан, техникийн зохиол бүтээлийн
орчуулга
 Уран зохиолын орчуулга
 Дипломат албан бичиг баримт ба хууль эрхийн
актын орчуулга

4. Нийгэм улс төрийн зохиол бүтээлийн орчуулга
Зохиол бүтээлийн төрөл, хэлбэр
1) Ухуулга сурталчилгааны хэрэглэгдэхүүн
2) засаг төрийн тогтоол зарлиг
3) нийгэм- улс төрийн зүттгэлтнүүдийн
илтгэл, өгүүлэл
4) парламентын болон бусад их бага хурлын
илтгэл шийдвэр
5) нийгэм улс төрийн /эдийн засаг , улс төр,
соёл урлаг, боловсрол/ чиглэлийн зохиол
бүтээлийн орчуулга
энэ төрөл зүйлийг бүрдүүлнэ.

5. Нийгэм улс төрийн зохиол бүтээлийн орчуулга
Найруулгын онцлог ба анхаарах зүйлс
1) Товч тодорхой, нягт чигжүү, хэлний хэмнэлийн
зарчмыг хатуу баримтлах шаардлагатай
2) Олон үеийн турш тогтож хэвшсэн нэр томъёо,
хэллэг хэлхэцийг өргөн хэрэглэдэгийг орчуулагч
аль болохоор өнгө төрхийг нь алдагдуулахгүйгээр
илэрхийлж гаргахыг чармайх хэрэгтэй.
3) Хураасан үг элбэг тохиолддогийг зөв тайлах нь
чухал.
4) Үйлээс үүссэн нэр болон нэрээс үүссэн угтвар
үг, бүрдмэл холбоо үгс үе үе их хэрэглэгддэг.
5) Хүүрнэлийн аястай болон нэрлэсэн тоочсон
өгүүлбэр зонхилдогийг орчуулгад тэр хэлбэр
найруулгаар нь илэрхийлэх ёстой.

6. 6) Өгүүлбэрийн үгийн шууд дараалал давамгайлдаг.
7) Хүний сэтгэл хөдлөлийн өнгө аяс бараг байхгүй
8) Нийлмэл өгүүлбэрээр учир шалтгаан болон
логик утгаар санаагаа илэрхийлдгийг анхаарах
хэрэгтэй.
9) Яг тохирсон оноолт үг шилж сонгох тул оноолт
нь хоёрдмол утгагүй байхыг орчуулагчаас
шаарддаг.

7. Сонин сэтгүүлийн өгүүлэл нийтлэл, мэдээллийн
хэрэглэгдэхүүний орчуулга
 Нийгмийн сонирхлыг татсан тухайн үеийн
тулгамдсан асуудал , улс төр, эдийн засаг,
соёлын зэрэг амьдралын бүх хүрээний олон
асуудлыг хамардаг , сэдвийн хувьд маш өргөн
байдаг.
 Улс төр, утга зохиол, хэвлэлийн бага хурал
цуглааны илтгэл, хэлсэн үгэнд тусгалаа олдог.
 Нийгэм улс төрийн зохиол бүтээлийн
орчуулгатай зарим талаар тохирдог боловч
баримт мэдээллийг чухалчилдагаараа онцлог
юм.
 Сонин сэтгүүлийн өгүүлэл, нийтлэл нь их зайнд
бага мэдээллийг багтаах шаардлагатайгаараа
найруулга нь их нягт байдаг.

8. Орчуулгын онцлог
 Хэлний хэмнэлийн зарчмыг чухалчлан цомхон, эмх цэгцтэй хэллэг,
өгүүлбэрээр аль болох өргөн хүрээтэй, багтаамж сайтай мэдээлэл
өгөх.
 Нийтлэг түгээмэл үг хэллэгийг зохистой ашиглан орчуулж байгаа
хэлнийхээ хэм хэмжээг чанд баримтлах.
 Сэдвийн цар хүрээ өргөн, түгээмэл дэлгэрсэн нийгэм – улс төрийн
үг, хэллэг болон мэдлэгийн бүх салбарын нэр томъёог өргөн
хэрэглэдэг.
 Нийтлэлийн найруулга нь эрдэм шинжилгээ, албан баримт бичгийн
болон уран зохиолын найруулгатай үе үе хосолдог.
 Сонин сэтгүүлийн загварчилсан үг хэллэг их хэрэглэгддэг бөгөөд
эдгээр үгсийг үгчилж орчуулах боловч зарим үед утгачилах ёстой
болдог.
 Нийтлэлийн найруулга нь үндсэндээ бичиг зохиолын чиглэлийнх
учир өгүүлбэр нь энгийн хэрнээ дэлгэрэнгүй байдаг.
 Сонин сэтгүүлийн өгүүлэл нийтлэл дуулиан дэгдээх зорилгоор
давхар давхар гарчигтай байх нь цөөнгүй.
 Хураасан үгийг зөв тайлах нь хамгаас чухал.
Сонин сэтгүүлийн өгүүлэл нийтлэл, мэдээллийн
хэрэглэгдэхүүний орчуулга

9. Шинжлэх ухаан, техникийн зохиол бүтээлийн орчуулга
 Шинжлэх ухаан- техникийн зохиол бүтээл,
тухайлбал ганц сэдэвт зохиол , эрдэм
шинжилгээний ажлын тайлан, өгүүлэл , илтгэл, их
дээд сургуулийн сурах бичиг зэрэг нь тухайн
мэдлэгийн салбарын онцлогоос шалтгаалан өөр
өөр шинжтэй.
 Физик, хими, математик зэрэг нь өвөрмөц шинжийг
агуулж байдаг бол хэл шинжлэл, гүн ухаан, түүх
нь мөн өөр өөр шинжтэй бөгөөд техникийн ухаан
нь тэдгээрээс ч өөр шинжтэй байдаг. Харин
эдгээрийн аль алинд юм үзэгдлийн логик уялдаа
холбоог задлан шинжилж хөгжлийн зүй тогтлыг
нарийвчлан гаргадагаараа итгүүлэх, батлах,
нотлоход чиглэгддэг.

10. Шинжлэх ухаан, техникийн зохиол бүтээлийн орчуулга
 Шинжлэх ухаан- техникийн зохиол бүтээлийн
орчуулга нь хүний сэтгэлийн өнгө аяс тод
илэрдэггүй. Энэ төрөл зүйлийн хэл найруулгад
оруулбар өгүүлбэрийг их хэрэглэж дэлгэрэнгүй
дэлгэмэл өгүүлбэрээр итгүүлж нотлохыг
чухалчилж нэр томъёонд онцгой анхаардаг.
Улсын нэр томъёоны комиссоос баталсан албан
ёсны нэр томъёог сайн мэдэх шаардлагатай.
 Шинжлэх ухааны – техникийн зохиол бүтээлийн
өгүүлбэрийн бүтэц ихэвчлэн нийлмэл байдалтай
байх ба бусад төрөл зүйлээс ялгарах өөрийн
гэсэн найруулгын өвөрмөц онцлогтой байдгийг
орчуулгад үнэн зөвөөр тусгаж гаргах нь
орчуулагчийн үүрэг юм.

11. Дипломат албан бичиг баримтын орчуулга ба хууль
эрхийн актын орчуулга
Албан бичгийн найруулгын хэлбэр :
• Хууль, зарлиг, тогтоол, тушаал,
захирамж, албан мэдэгдэл
• Дүрэм, журам
• Заавар, удирдамж, албан захидал
• Цахилгаан, нот бичиг
• өргөдөл, баримт
• тайлан, илтгэх хуудас
• хурлын тэмдэглэл ( протокол)

12. Дипломат албан бичиг баримтын орчуулга ба хууль
эрхийн актын орчуулга
Албан бичгийн бүтэц, явуулах , илгээх бичиг :
• он, сар, өдөр
• бичгийн дугаар
• хаана, хэнд явуулах
• албан бичгийн утга
• үндсэн бичвэр
• Явуулсан хүний гарын үсэг
Тайлан :
• Хэний ямар хугацаанд хийсэн ажлын тайлан болох
тухай гарчиг
• Хийсэн ажлын агуулга, гүйцэтгэлийг тоо баримттай
бүлэглэн бичнэ
• Цаашид хийх ажлын тойм
• Удирдлага байгуулгад тавих санал

13. Дипломат албан бичиг баримтын орчуулга ба хууль
эрхийн актын орчуулга
Хурлын тэмдэглэл:
• Он, сар, өдөр
• ямар хурлын тэмдэглэл болох тухай гарчиг
• хуралд оролцсон хүмүүс , хурал эхэлсэн,
дууссан цаг хугацааны тухай тэмдэглэл
• хэлэлцэх асуудлын тойм
• хэлэлцсэн асуудал
• асуулт, хариулт , санал
• шийдвэрлэсэн асуудлын тэмдэглэл

14. Дипломат албан бичиг баримтын орчуулга ба хууль
эрхийн актын орчуулга
Өргөдөл :
• он, сар, өдөр
• хаана, хэнд бичих тухай
• хэнээс бичиж буй
• өргөдөл бичих болсон учир шалтгаан, хүсэмжилсэн
зүйл
• өргөдөл бичсэн хүний хаяг, овог, нэр
Баримт :
• он, сар, өдөр
• хаана, хэнд бичих тухай
• хэнээс бичиж буй
• баримт бичих болсон учир шалтгаан, авах зүйлийн
жагсаалт, нэр төрөл
• баримт бичсэн хүний хаяг, овог, нэр

15. Албан бичгийн ба хууль эрхийн актын найруулгын онцлог
• Үе үеийн турш тогтсон хатуу стандарчлалтай
• Өөрийн тодорхой нэр томьёо, нэрийн цогц, хураасан үгс ихтэй
/үндсэн дээр, зорилгоор, -тай холбогдон гм.//НҮБ-유엔, үүргээ
биелүүлэх-의무 실행, арга хэмжээ авах -조치 취하다, гүйцэтгэх-
집행/
• Товч тодорхой ,тодорхой загвартай /иргэнийн үнэмлэх, диплом,
төрсний гэрчилгээ гм./
• Найруулгын өнгө аяс, зохилдлого их нягт, хэлний хэмнэлийн
зарчим, логик дараалал чухал үүрэгтэй
• бичлэгийн аяс хүүрнэлийн шинжтэй байх боловч угсруулан тоочих
арга зонхилдог
• Хүний сэтгэл хөдлөлийн өнгө аяс бараг илэрдэггүй