ОНОЛЫН БҮТЭЦЧИЛСЭН ХҮРЭЭ
ТААМАГЛАЛ

Онолын бүтэцчилсэн хүрээ нь судалгааны
арга зүйн үндэслэлийг багтаадаг бөгөөд
судалгааг бүхэлд нь хянан зохицуулах
үндэс болдог. Судалгааг бүхэлд нь хянаж
байхын тулд онол арга зүйн баттай
үндэслэлийг боловсруулах шаардлагатай.
Онол арга зүйн үндэслэл нь асуудлыг
судлахад зайлшгүй шаардлагатай
хувьсагчууд тэдний хоорондын хамаарал,
уялдаа холбооны сүлжээг тодорхойлдог.

Судалгааны асуудлаа оновчтой томъёолон
түүнийг тодорхойлогч хувьсагчдыг
тогтоосноор судлаач ямар загвар буюу
онолд үндэслэн хувьсагчдын хоорондох
хамаарлыг тодорхойлох онол арга зүйн
үндэслэлийг тогтооно. Онолын үндэслэл
нь дараах асуудлыг өөртөө багтаана.
 Тухайн судалгаанд зайлшгүй хэрэгтэй
хувьсагчдыг тодорхойлох
 Хоёр буюу түүнээс дээш тооны
хувьсагчид хоорондоо хэрхэн холбоотойг
онолын талаас тогтоох

 Харилцан хамаарал уялдаа холбооны чиглэл,
мөн чанар, төрлийг онолын үүднээс тодорхойлох,
уялдаа холбоо нь эерэг сөрөг алин болохыг
тогтоох
 Ямар учраас харилцан хамаарал байгааг
тодорхойлж тайлбарлах, Энэ тайлбар өмнө
хийгдсэн судалгааны бүтээлээс эхтэй.
Ажиглалт анхан шатны баримт нь онолын загвар
буюу үндэслэлийг гаргах эхлэл болдог. Онолын
үндэслэл нь судалгааны асуудлыг шийдэхэд гол
чиг тулгуур болдог. Энэ бол өмнө нь шинжлэх
ухаанд нотлогдсон суурь онол, постулат чиг
хандлага, үзэл баримтлал юм. Онолын үндэслэл,

Хувьсагчдын хоорондын хамаарлыг
тогтоож учрыг тайлбарлан хамаарлын
төрөл шинж чанар, чиглэлийг
тодорхойлдог. Энэ нь цаашдаа таамаглал
дэвшүүлэн шалгахын үндэс болдог.
Ухагдахууныг шинжлэх ухааны нийтлэг
ухагдахуун, тодорхой шинжлэх ухааны
ухагдахуун, судалгааны ухагдахуун гэж
ангилдаг. Онолын үндэслэл нь сэдвийн
тандах хүрээг тогтоохоос гадна
ухагдахуун судалгааны асуулт
хувьсагчдын холбоо хамаарлыг
тодруулна.

Хувьсагч түүний төрлүүд: Судалгаанд
цуглуулсан баримтын судлагдахуун
бүрийн хувьд ялгаатай, баримт хүчин зүйл
бүрийг хувьсагч гэдэг. Ж: Хүн судлалын
салбарт биеийн өндөр, жин, нас, хүйс,
цусны бүлэг зэрэг хувьсагч байж болно.
Бүх хувьсагч тасралттай ба тасралтгүй
гэж байна. Хамаарах хувьсагч, үл
хамаарах хувьсагч, дэмжигч хувьсагч,
оролцогч хувьсагч гэж ангилдаг.

Хамаарах хувьсагч нь:Судлаачийн
судлахаар сонирхож байгаа гол хувьсагч,
судалгаа нь хамаарах хувьсагчийн хувьсал
өөрчлөлтийг л тайлбарлах, урьдчилан
хэлэх зорилготой. Хамаарах хувьсагч нь
судалгааг чиглүүлэгч, түүнд дүн
шинжилгээ хийж асуудлыг
шийдвэрлэдэг. Судалгаанд нэг ба түүнээс
дээш хамаарах хувьсагч оролцож байдаг.
Ж: Үйлдвэрлэл эрхлэгчийг судлах
судалгааны хувьд зах зээлд түүний
гаргаж байгаа бүтээгдэхүүний үнэ нь
хамаарах хувьсагч болно.

Үл хамаарах хувьсагч: Хамаарах хувьсагчид
эерэг сөрөг нөлөө үзүүлдэг хувьсагч юм.
Хамаарах хувьсагчийг тодорхойлох бүрд үл
хамаарах хувьсагч мөн тодорхойлогддог бөгөөд
хамаарах хувьсагч нэг нэгжээр өсөхөд үл
хамаарах хувьсагч мөн л өсөх эсвэл буурдаг.
Хамаарах хувьсагчийн өөрчлөлт нь үл
хамаарах хувьсагчаар тоологдож
байдаг.Ж:Барааны агуулахын шинэ
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх амжилтаас
хамаардаг. Энд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх
амжилт нь үл хамаарах хувьсагч, агуулахын
үнэ нь хамаарах хувьсагч болж байна.

Үл хамаарах хувьсагч ба хамаарах
хувьсагчийн харилцан уялдаа холбоонд
хүчтэй нөлөө үзүүлдэг хувьсагчийг
дэмжигч хувьсагч гэнэ. Ж: Бага хүүхдийн
унших чадварыг дээшлүүлэх, шаардлага
тавигджээ. Багш эцэг эхчүүдэд гэрт
унших хүүхдийн ном авахыг зөвлөжээ.Энд
унших чадвар нь хамаарах
хувьсагч,номын тоо нь үл хамаарах
хувьсагч эцэг эхийн дэмжлэг ньдэмжигч
хувьсагч болно.

Дамжуулах хувьсагч: Дамжуулах хувьсагч
нь хугацааны явцад тухайн үл хамаарах
хувьсагчийн хамаарах хувьсагчид
үзүүлэх нөлөөг тээвэрлэгч хувьсагч.
Таамаглалыг хэрхэн сайн томъёолох вэ?
Таамаглал нь асуудлын шийдлийн талаар
дэвшүүлж буй таавар, санаа төсөөлөл,
мөн таамаглалыг судалгааны асуултын
туршин шалгаж болох хариулт гэж үзэж
болно. Судалгааны асуултаас
таамаглалыг дараах байдлаар бий
болгодог.

Судалгааны асуулт
Онол арга зүйн үндэслэл
Хувьсагчийг тодруулна
Ном зүй
Хувьсагчдын төрлийг тодорхойлж,
хамаарах хувьсагчийг олно. Эрдэмтдийн санал
Нөхцөл
байдал
Хувьсагчдын нөлөө хамаарлыг олно
Таамаглалууд
Таамаглал

Таамаглалыг ухагдахуун хоорондын нөлөө,
холбоо хамаарлын илэрхийлэл,
байдалтай томъёолдог. Таамаглалын гол
өвөрмөц шинж нь хоёр хувьсагчийн
холбоог “Х нь Ү-д нөлөөлдөг”, “Х-нь Ү тэй
холбоотой” гэсэн хоёр хэлбэрийн аль
нэгээр тодорхойлдогт оршино. Энд: Х нь
үл хамаарах хувьсагч, Ү нь хамаарах
хувьсагч юм. Таамаглалын хэлбэрийг
дараах схемээр тодорхойлно.

Х
үХ
үНөлөөлнө
Холбоотой

Таамаглалыг харилцан хамаарал, нөлөөг
ерөнхийд нь эсвэл тэдгээрийн тодорхой
чиглэлийг зааж байгаагаар нь хоёр талын
буюу нэг талын гэж ангилдаг. Хоёр талын
таамаглал нь хувьсагчид харилцан
холбоотой, эсвэл ялгаатай гэдгийг
ерөнхийд нь тогтоодог. Нэг талын
таамаглал нь ямар нэг ялгаатай болохыг
буюу хоёр хувьсагчийн уялдаа холбооны
чиглэлийг тодорхойлно.

Ж: Боловсролын шинэчлэлийг хурдасгах
зорилтыг шийдвэрлэхийн тулд багшийн
нийгмийн асуудал, агуулга арга зүйг
боловсронгуй болгох, материаллаг
баазыг сайжруулах гэх мэт олон хүчин
зүйлийн нөлөөг тооцох хэрэгтэй.
Тухайлбал: Багш нарын нийгмийн
асуудлыг аль болох оновчтой
хурдан шийдвэрлэж чадвал
боловсролын шинэчлэл хурдасна.
гэсэн таамаглалыг дэвшүүлж болно.

Багшийн нийгмийн
асуудал
Боловсролын
шинэчлэл
Үл хамаарах
хувьсагч
Хамаарах
хувьсагч
Сургалтын агуулга арга зүйг боловсронгуй
болгох ба боловсролын шинэчлэл нь
хоорондоо холбоотой

Багшийн нийгмийн асуудал нь
боловсролын шинэчлэлд нөлөөлнө. Үл
хамаарах хувьсагч, харин боловсролын
шинэчлэл нь хамаарах хувьсагч юм. Гэвч
үл хамаарах хувьсагч нь хамаарах
хувьсагчдаа нөлөөлнө. Мөн “ сургалтын
агуулга арга зүй нь боловсролын
шинэчлэлтэй холбоотой” гэсэн өөр нэг
таамаглалыг дэвшүүлж болно.

Зарим тохиолдолд тухайлбал төслийн
судалгаанд судлаачид таамаглалын
оронд товч тодорхой судалгааны
зорилтыг дэвшүүлж шийдвэрлүүлдэг. Ж:
“6,7 настай хүүхдийн нас сэтгэцийн
онцлогийг тодорхойлох” “Өвлийн улиралд
Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг
бууруулах” г.м

Таамаглалын шинж чанарууд:
“хэрвээ” “Бол” холбоосоор илэрхийлэгдсэн
Шууд буюу эерэг сөрөг, түүнээс илүү түүнээс бага
гэх мэт холбоостой
Шууд бус буюу холбоо хамаарлыг тодорхойлсон
хэлбэрүүдтэй
Ж: “Хэрвээ ажилчид эрүүл бол байгууллагын
ажлын амжилт сайн байна”
“Ажил санаанд нь нийцэхгүй бол ажилчдын уур
уцаар их болдог”

Судалгааны төлөвлөлт
Төлөвлөлтөд юу багтах вэ?
 Судалгааг хаана хийх/судалгаа хийх боломж
нөхцөл/
 Ямар хүчээр хэр хэмжээний зардал гаргаж хийх
 Ямар төрлийн судалгаа хийх
 Судалгааны явц хяналтыг хэрхэн
сайжруулах/Судлаачдын хамтын ажиллагаа/
 Судалгаа хийх хугацаа /судалгааны
хязгаарлалт/

 Аль шатанд үр дүнд шинжилгээ хийх
/Шинжилгээний хэсэг/
 Төлөөллийг яаж сонгох /Түүвэр хийх/
 Баримтыг хэрхэн цуглуулах /Баримт
цуглуулах аргууд/
 Хувьсагчдыг хэрхэн хэмжих хэмжилт/
 Таамаглалыг шалгах, шинжилгээг хэрхэн
хийх/Баримтад задлан шинжилгээ хийх/
 Тохиолдож болох буюу тохиолдсон бэрхшээл

Төлөвлөлтийн бүрэлдэхүүн хэсгүүд
 Судалгааны зорилго /нээх, тодорхойлох, тайлбарлах/
 Судалгааны зорилт /Ерөнхий холбоо хамаарлыг тогтоох,
засвар оруулах/
 Судалгааны судлах зүйл/хувь хүн, бүлэг, байгууллага,
юмс үзэгдэл/
 Төлөөлөл сонгох /Магадлал, түүврийн төлөөлөл,
хэмжээ/
 Стратегийн төлөвлөгөө /Ямар аргаар хэрхэн судлаж
зорилтыг шийдвэрлэх/
 Хугацаа:/Тодорхой хугацааны, судалгааны хугацааны
турш/

 Үйл ажиллагааны төлөвлөгөө /үйл ажиллагааг товлох
төсөв хийх/
 Баримт цуглуулах арга/ажиглалт ярилцлага,
асуулга, туршлага, зураглал/
 Хэмжилт ба хэмжих /хэмжих зүйл хэмжилтийн
хязгаар муж, бүлэглэх кодлох, бодитой байх, найдвартай байх/
 Баримтад задлан шинжилгээ хийх
/Баримтыг задлан шинжилгээ хийхэд бэлтгэх,ү р дүнг гаргах,
хэмжилтийн чанарыг тодорхойлох, таамглал шалгах/

Судалгааны зорилго:
Аливаа юмс үзэгдлийн мөн чанарыг
илрүүлэн/нээх/, байдлыг
тодорхойлж/тодорхойлох/, хувьсал
өөрчлөлтийг тайлбарлах /тайлбарлах/ нь
судалгааны үндсэн зорилго юм. Эндээс
судалгааг зорилгоор нь нээх,
тодорхойлох, тайлбарлах судалгаа гэж
ангилдаг. Иж бүрэн судалгаа гэдэг нь энэ
гурван зорилгыг агуулдаг.

Нээх судалгаа:
Нээх судалгаа нь юмс үзэгдлийн талаархи
бидний мэдэхгүй зүйлийг илрүүлэн, зүй
тогтол, үзэл баримжааг тодорхойлдог үйл
ажиллагаа. Энэ тохиолдолд тухайн юмс
үзэгдэлтэй адил төстэй зүйлийн талаар
баримтыг цуглуулж, учир шалтгааныг
тогтоох, нүсэр бэлтгэл ажил хийсний
эцэст загвар боловсруулан судалгааг
төлөвлөх шаардлагатай. Үр дүн нь шинэ
мэдлэг онол гарна.

Тодорхойлох судалгаа:
Юмс үзэгдлийн өөрчлөлтийг илэрхийлж чадах
хувьсах хэмжигдэхүүний мөн чанарыг бодитой,
үнэн зөв гаргах үйл ажиллагаа, Хэн? Яаж?
Хэрхэн? гэдэг асуултууд нь уг судалгааг
тодорхойлдог. Энэ судалгааны зорилго нь:
 Юмс үзэгдлийн нарийвчлалын хэмжээг тогтоох
 Үйл явц, механизм, холбоо хамаарлыг
тодорхойлох
 Үг болон тоон зураглал хийх
 Шинэ тайлбар гаргах

 Үндсэн ухагдахууны гол үндэслэлийг тодорхойлох
 Төрөл зүйлд ангилах, бүлэглэх
 Дараалал, үе шатыг тодорхой болгоно.
Тодорхойлох судалгаа нь :
 Тухайн судлагдахууны гол шинж чанарыг ойлгох
 Тухайн үйл явцын хөгжлийн чиг хандлагыг тогтоох
 Цаашид хийх судалгаа, шинжилгээний талаар сэдэл
санаа бий болгох
 Тодорхой хялбар шийдэл гаргахад тусалдаг

Тайлбарлах судалгаа:
Энэ судалгаа нь юмс үзэгдэл үйл явцын учир
шалтгааныг тодорхойлж, Яагаад? Гэдэг асуултад
хариулах зорилготой үйл ажиллагаа. Үр дүн нь
шинэ тайлбар зураглал, ухагдахуун
байдаг.Тайлбарлах судалгааны зорилго нь:
 Онол буюу зарчмын нарийвчлалыг тогтоох
 Хамгийн боломжит тайлбарыг олж илрүүлэх
 Үйл явцын талаархи шинэ мэдлэг бүтээх
 Нийтлэг ухагдахууны хүрээнд асуулт ба сэдвийг
холбож үзэх

Анхаарал тавьсанд баярлалаа