1. Хүн төрөлхтний сэтгэлгээний
түүх
Дорно дахины сэтгэлгээний түүх
Лекц №3
Доктор, Дэд проф. Н.Цэдэвсүрэн

2. ХИЧЭЭЛИЙН ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ
Хичээлийн зорилго: Философийн мэдлэгийн
өлгий нутгууд болох Энэтхэг, Хятадын
иргэшилтэй танилцан, философи үүсэх болсон
түүхэн нөхцөл шалтгаан Энэтхэг, Хятадын
философийн онцлог хийгээд ялгааг гаргаж
өрнийн философитой харьцуулан ойлгоход
оршино.
Хичээлийн зорилт:
 Эртний Энэтхэгийн философийн үүсэл, хөгжил
 Эртний Хятадын философийн онцлог

3. ЭРТНИЙ ЭНЭТХЭГИЙН ФИЛОСОФИЙН ҮҮСЭЛ,
ХӨГЖИЛ
 Эртний Энэтхэг Хятад орон бол хүн төрөлхтний
соёл иргэншлийн анхны гал голомт өлгий билээ.
Эдгээр улс орнууд барагцаалбал МЭӨ XV-VIII
зууны үед ертөнцийг үзэх философийн үзэл үүсч
хөгжсөн түүхтэй. Эртний дорно дахины философи
нь дэлхийн соёл иргэншлийн түүхэнд чухал байр
эзэлдэг.
 Энэтхэг нь 6000 гаруй жилийн өвөрмөц түүх соёл
иргэншил бүхий орон билээ. Энэтхэгийн соёл
иргэншил нь МЭӨ XV зууны үеэс үүсэлтэй.

4. ЭРТНИЙ ЭНЭТХЭГИЙН ФИЛОСОФИЙН ҮҮСЭЛ,
ХӨГЖИЛ
Эртний Энэтхэгийн
сэтгэлгээний онцлог
Ведийн үе.
Хүй нэгдлийн
байгуулал задарч
боолын нийгэм үүссэн
үе
МЭӨ 1500-600
Туульсын үе.
Кастын систем
нийгэмд бэхжсэн үе
МЭӨ 600-200
Судрын үе
Сонгодог хөгжлийн үе
МЭӨ I-X зуун
Эртний Энэтхэгийн сэтгэлгээ нь хөгжлийн
гурван үе шатыг дамжин хөгжиж ирсэн.

5.  Вед нь анх МЭӨ XV-VII зууны үед зохиогджээ. Вед нь аман
зохиолын шинжтэй. Ведийг Сама вед, Яджур вед, Атхарва вед,
Риг вед гэсэн 4 үндсэн хэсэгт хувааж үздэг.
 Ведүүд нь хэдий үед хаана хэн зохиосон нь тодорхой бус байдаг.
Ведийн гол зорилго нь хүмүүст амьдралын үнэнийг ухааруулах
явдал юм.
 Ведүүд нь хөгжлийн бүтцийн хувьд 4 хэсэгт авч үздэг.
Самхита-магтаал яруу найраг дууллын эмхэтгэл
Брахман-Эртний тахилгач нар өөрсдөдөө зориулж зан үйл
хийх ёс горимийг бичсэн тайлбар ном
Араньяк-Ой ууланд даяанчлагчдын ном /хөвчийн ном/ ойн
судар
Упанишад-үлгэр домгийн сэтгэлгээнээс философи ялгаран
гарсан.
 Хүүхэд багадаа самхитааг уншин, брахманыг судлан, ахимаг
насандаа араньякийг судлан ойд бясалгал хийснээр упанишадыг
судлах боломжтой болдог байна.
ЭРТНИЙ ЭНЭТХЭГИЙН ФИЛОСОФИЙН ВЕДИЙН ҮЕ

6.  Философи мэдлэг биеэ даасан мэдлэгийн төрөл болж
хөгжсөн үе юм. ҮI-Y зууны үед ведүүд нь тэнгэрлэг
ариун дээд нээгдэл юм хэмээн үзэх, улмаар хүлээн
зөвшөөрдөггүй дараах чиглэлүүд (даршана) үүссэн.
ЭРТНИЙ ЭНЭТХЭГИЙН ФИЛОСОФИЙН ТУУЛЬСЫН
ҮЕ
• Вайшешика
• Санкхья
• Ньяя
• Миманса
• Иога
• Веданта
• Джайнизм
• Буддизм
• Чарвак-локаята
Вед бол мөнхийн үнэн
хэмээн ведийг
баримтлаж хүлээн
зөвшөөрөөд цааш
хөгжүүлсэн чиглэл
Вед бол үеэ
өнгөрөөсөн сургаал
хэмээн ведийг
шүүмжилж, үгүйсгэн
гарч ирсэн чиглэл

7.  Энэ үед филоосфийн маш олон бүтээл гарсан
тул тэдгээрийг цэгцлэх үнэлэх дүгнэх үйл
ажиллагааг товч судрын хэлбэрээр хийсэн байна.
Өөрөөр хэлбэл философи сэтгэлгээний бие
даасан системүүд хөгжиж боловсрогдсон үе.
ЭРТНИЙ ЭНЭТХЭГИЙН ФИЛОСОФИЙН СУДРЫН
ҮЕ

8. ЭРТНИЙ ХЯТАДЫН СЭТГЭЛГЭЭНИЙ ТҮҮХ
 Эртний Хятадын соёл иргэншил нь 4000 жилийн түүхтэй
бөгөөд Хятадын философи нь МЭӨ XIV-III зууны үеэс
үүссэн. Хятадын анхны төр улс Шань-Инь улс МЭӨXIV-XI
зуун хүртэл оршиж байсан энэ үед ангит нйигэм үүсч төр
улсын голлох аж ахуй нь газар тариалан болж, дүрс
бичгийн хэл үүсч байсан байна. тэр үед нарийн
боловсруулсан 12 сартай хуанли бүтээж, их сарыг 30
хоногоор бага сарыг 29 хоногоор хувааж байжээ. энэ
бүхэн нь хятадад домог, шашин, философийн ертөнцийг
үзэх үзэл үүсч хөгжих урьдач нөхцөл болсон.
 Хятадад үүссэн философийн гол эх суралж бол
домгийн сэтгэлгээ юм.
 Эртний Хятадын нэгэн томоохон сургаал бол 5
махбодийн тухай сургаал буюу У-Син, Инь-яны тухай
сургаал юм. Өөрөөр хэлбэл Шан улсын үеээс натур
философийн хэлбэрээр үүссэн байна. Энэ нь хүний
оршихуй үүсэл хөгжлиийн талаар өгүүлсэн байдаг.

9.  Хятадын философи үүсэн бүрэлдэхэд голлох үүргийг
гүйцэтгэсэн алтарт хүн бол дорно дахинд нэр нь түгсэн
бичгийн их хүн Кунз юм.
 Кунз нь тэнгэрийг шүтэх үзэлтэй байсан бөгөөд түүний үзэл
сургаал нь Лунь-Юй зохиолд хүний уг чанар, оршихуйн
үндсийг эхлээд тэнгэрийн хүсэл зоригоос эрж хайж байснаа
дараа нь хүнээс өөрөөс нь нйигмээс эрж гарган тайлбарласан.
Тэрээр тэнгэр бол агуу зүйл, хүнийг шагнадаг бас шийдтгэдэг.
Хүний амьдрал ба үхэл нь тэнгэрийн хүсэл зоригоор
тодорхойлогдоно. Хүн бүр адил биш, харин бусдын сайн
сайхны тусын тулд хийж бүтээж оршин байх ёстой гэж үздэг.
 Кунзийн үзлийг үнэ цэнэтэй үзэл бол ёс суртахуун болон
хүнлэг чанар. Тэрээр эрхэм хүн, дорд хүний тухай нэлээд авч
үзсэн байдаг. Эрхэм хүний баримтлах ёс, дорд хүний цээрлэх
ёсны тухай дэлгэрэнгүй авч үзсэн байдаг.
ЭРТНИЙ ХЯТАДЫН СЭТГЭЛГЭЭНИЙ ТҮҮХ

10.  Хүн төрөхөөс эхлээд үхэх хүртэл ёс горимыг баримтлах
хэрэгтэй. Хүний биеэ авч явах ёс суртахууны гол үндсийг
дараах байлаар илэрхийлсэн байдаг.
 Хүндэлдэг хүнээ ямар ч хүн үзэн ядаж чадахгүй
 Эелдэг хүнийг хэн боловч дэмжин тусалдаг
 Үнэнч хүнд хэн боловч итгэл хүлээлгэдэг
 Авхаалжтай хүн ямагт амжилтанд хүрдэг
 Өгөөмөр сайхан сэтгэлтэй хүнд хүн бүр туслахыг эрмэлздэг
хэмээн сургахын зэрэгцээ
 Хүн бусдын хайр хүндэтгэлийг татахын тулд
 Бусдыг өөрийн эцэг эх мэт хүндэлж сурах
 Ямар ч аюул гай зовлон баяр баясгалан тохиолдлоо ч түүнйиг эр
зориг авхаалж самбааиай давж гарах
 Ямар ч үед үнэнч шударгыг баримталж сурах
 Цаг ямагт хүмүүст сайн сайхан сэтгэлээр ханддаг тусалдаг байх
хэрэгтэй гэж сургасан байдаг.
ЭРТНИЙ ХЯТАДЫН СЭТГЭЛГЭЭНИЙ ТҮҮХ

11.  Кунзийн үзэл бол эрдэм ухааныг шүтэх үзэл юм.
 Тэрээр мэдлэг бол үеэс үед уламжлагдсан өмнөх үеийн ахмад,
мэргэн ухаантнуудын оюуны эх өв юм. энэ бүхэнд суралцаж
эзэмшихгүйгээр зөв амьдарч чадахгүй хэмээн мэдлэгт
суралцахын ач холбогдлыг үнэлэхийн зэрэгцээ яаж суралцах
талаар шавь нартаа заан сургасан байдаг. Үүнд юуны өмнө
суралцагч хүнд өөрийн хичээл зүтгэл мэрийлт хамгийн чухал
болохыг сануулаад “эс чармайваас үл сэнхэрьюү”, “суралцагч
хүн амар суухыг санавал хэзээ ч сурахгүй болой” хэмээн
сургасан байдаг.
 Кунзийн нйигэм улс төрийн үзэл баримтлал нь туулж
өнгөрүүлсэн амьдрал, ёс суртахууны сургаалтай нь холбоотой.
Төрийн үүсэл, мөн чанарын талаар эцгийн эрхт ёсны онолыг
үндэслэгч бөгөөд төр нь гэр бүлийн үлгэр дууриаллаар үүссэн
хэмээн үзэж төр ба иргэдийн харилцааг эцэг хүүгийн
харилцаагаар тайлбарласан байдаг.
 Төр тогтвортой байх үндэс нь бүх нйитээрээ ёс заншил, ёс
горимыг сахих явдал ба ёс горимыг үл сахих нь муу хаан муу
түшмэл муу иргэний шинж. Энэ мууг эс засваас төр улс эвдэрч
түмэн олон гай зовлонд унах болно хэмээн сургаж байв.
ЭРТНИЙ ХЯТАДЫН СЭТГЭЛГЭЭНИЙ ТҮҮХ

12.  Мөн түүний ёс зүйн сургаалд хүнлэг энэрэнгүй ёс
/Жэнь/, үнэнч шударга ёс /Синь/, ёс журам /Ли/,
үүрэг хариуцлага /И/ зэрэг ойлголтуудыг
харьцуулан тайлбарласан нь хожим дорно
дахины ард түмний баримтлах үзэл сургаалын
нэг болсон юм. Түүний сургаалыг цааш
хөгжүүлсэн хүний нэг бол Сюнз бөгөөд хожим
Кунзын сургаал шинэ Кунзын сургаал нэрээр
өнөөг хүртэл ач холбогдлоо алдалгүй уламжлан
хөгжиж ирсэн байна.
ЭРТНИЙ ХЯТАДЫН СЭТГЭЛГЭЭНИЙ ТҮҮХ

13.  Эртний Хятадын философид үүссэн голлох урсгал
чиглэлүүд бол,
 Даосизм – Үндэслэгч нь ЛаоЦзы, Гол ойлголт нь дао дэ,
гол зохиол нь Дао Дэ Цзин /орчлонг танихуйн гэгээн
шастир/
 Моизм – Үндэслэгч нь Мо-Ди, гол ойлголт нь даяар
ерөнхий хайр, гол зохиол нь Мо-Цзы
 Легизм - Үндэслэгч нь Хань Фэй-з, Гол ойлголт Фа
хууль, гол зохиол нь Хань Фэй Цзы
ЭРТНИЙ ХЯТАДЫН СЭТГЭЛГЭЭНД ҮҮССЭН ҮНДСЭН
ЧИГЛЭЛҮҮД

14. СЕМИНАРЫН ДААЛГАВАР
 1. Буддын философийн түүх,үүсэл
хөгжил, онол
 2. Кунзын философи түүний мөн чанар,
ач холбогдол
 Дээрх 2 даалгаврын талаарх мэдлэгийг
эзэмшиж ирэх

15. Анхаарал тавьсанд
баярлалаа.