Komunizmi
Komunizmi (nga latinisht : communis = "i përbashkët") është një politikë, mënyrë të të
menduarit dhe ideologji se si shoqëria duhet të punojë dhe të organizohet. Komunizmi
është një sistem totalitar i qeverisjes, është nje ideologji që perfaqëson sundimin e një
partie te vetme të partisë-shtet. Në komunizëm shteti duhet të zotëroj mjetet, fabrikat,
dhe fermat për prodhimin e mallrave dhe ushqimeve. Ky proces social është i njohur si
pronësi e përbashkët. Në shoqërinë komuniste, nuk ka prona private.
Filozofia
Sipas shkrimtarëve dhe mendimtarëve komunistë, qëllimi kryesor i komunizmit është që
shteti, të marrë kontrollin e fabrikave, biznesit dhe menaxhimin e ekonomisë
demokratike. Pasi punëtorët krijojnë një qeveri për interesat e tyre ata ngadalë do ti
marrin të gjitha mjetet e prodhimit nën kontrollin e tyre, deri në krijimin e një shoqërie pa
klasa. Kjo është një ide e vjetër, por u bë popullore pas Revolucionit francez dhe
lëvizjeve të tjera popullore në Evropë në fillim të vitit 1800.
Politika
Disa politikanë socialistë besuan se deputetët e partisë së tyre mund të marrin pushtetin
në zgjedhje demokratike, në këtë mënyrë ata u përpoqën të bëjnë partitë socialiste në
vendet e tyre për ti fituar zgjedhjet. Të tjerë mendonin se shteti është krijuar për ta
mbajtur kapitalizëm dhe se kapitalistët kurrë nuk do të lejojnë që komunistët të marrin
pushtetin prandaj ka nevojë të jetë një revolucion ose një luftë me qëllim për të krijuar
një shtet te ri të punëtorëve. Shumë vende kanë pretenduar të jetë një shtet i
punëtorëve por komunistë kanë debatuar për këtë. Shumica e këtyre vendeve mbajten
zgjedhjet, por në shumicën e rasteve kandidatët u takonin partisë komuniste dhe jo
punëtorëve, kështu që zgjedhjet nuk ishin të lira (zgjedhjet ku shumë kandidatë me
pikëpamje të ndryshme janë lejuar për të kandiduar për zyra). Disa nga këto vende
udhëheqësve të tillë si Stalini ose Mao Zedong kishte shumë ligje strikte dhe një forcë
policore sekrete për të mbajtur veten e tyre në pushtet. Njerëzit që flisnin kundër
qeverisë mund të dërgoheshin në burg ose të vriteshin. Shumica e këtyre vendeve
kishin një organ legjislativ për të bërë ligje. Por zakonisht gjatë legjislaturës nuk kishte
ndonjë fuqi të vërtetë dhe zakonisht vetëm miratoheshin propozimet e udhëheqësit.
Partia Komuniste e kishte të gjithë pushtetit politik.

Regjimi komunist në Shqipëri
Nga fundi i vitit 1944, partizanët e Enver Hoxhës kontrollonin pjesën më të madhe të
Shqipërisë dhe formuan një qeveri provizore. Komunistët mbajtën në dhjetor 1945
zgjedhjet me një listë të vetme kandidatësh dhe në janar 1946 e shpallën Shqipërinë
republikë më Enver Hoxhën kryeministër. Në periudhën 1944-48 Shqipëria kishte lidhje
të ngushta me Jugosllavinë, që kishte ndihmuar në krijimin e Partisë Komuniste të
Shqipërisë. Pas prishjes së Titos me Stalinin, Shqipëria u bë aleat i ngushtë i BRSS.
Mosmiratimi nga Shqipëria i procesit të destalinizimit dhe afrimit sovieto-jugosllav, çoi
më 1961 në prishjen mes Tiranës dhe Moskës. Ndikimi i Kinës dhe ndihma e saj
zëvendësuan ato sovjetike dhe Shqipëria u bë e vetmja aleate e Kinës në Evropën
Lindore Komuniste. Shqipëria u tërhoq nga veprimtaria e Këshillit të Ndihmës
Ekonomike Reciproke (KNER) dhe, pas pushtimit sovjetik të Çekosllovakisë, më 1968 u
tërhoq edhe nga Organizata e Traktatit të Varshavës. Vazhdimi i armiqësisë me
sovjetikët dhe izolimi i Shqipërisë e shtynë regjimin e Enver Hoxhës që vitet e para
1970 të bënte një farë hapje ndaj Jugosllavisë fqinje, Greqisë dhe Italisë. Aleanca me
Kinën zgjati deri më 1977, kur Hoxha i prishi lidhjet si protestë ndaj liberalizimit të Kinës
dhe afrimit të saj me SHBA. Më 1967, autoritet komuniste kryen një fushatë të
dhunshme për të zhdukur veprimtarinë fetare nga Shqipëria, duke pretenduar se feja e
kishte ndarë kombin dhe e kishte mbajtur në batakun e prapambetjes. Agjitatorë nxënës
dhe studentë krehën zonat fshatare, duke i detyruar shqiptarët të braktisnin praktikimin
e fesë. Me gjithë ankimet që nuk munguan as edhe nga anëtarë të Partisë së Punës,
nga fundi i vitit, të gjitha kishat, xhamitë manastiret dhe institucionet e tjera fetare u
mbyllën dhe u kthyen në magazina, palestra, apo punishte. Fushata kulmoi me një
deklaratë se Shqipëria ishte bërë i vetmi vend ateist në botë, që Enver Hoxha përpiqej
ta shiste si një akt heroik dhe një nga arritjet e tij më të mëdha. Represioni ndaj
kryetarëve të fiseve, kolektivizimi i bujqësisë, industrializimi, lëvizja e popullsisë nga
fshati në qytet dhe shtypja e fesë i thyen lidhjet tradicionale fisnore në Shqipëri që e
kishin bazën në familje patriarkale. Regjimi solli një ndryshim dramatik edhe në gjendjes
e gruas. Të konsideruara si qytetare të dorës së dytë në shoqërinë tradicionale
shqiptare, gratë bënin punët më të shumta në shtëpi dhe në ara. Para Luftës së Dytë
Botërore rreth 90 % e grave shqiptare ishin analfabete dhe në shumë zona ato
konsideroheshin thjesht plaçkë sipas ligjeve të lashta fisnore. Gjatë revolucionit
Ideologjik Kulturor, në përpjekje për të kompensuar mungesën e krahut të punës dhe
për të mposhtur konservatorizmin, partia i nxiti gratë të punonin jashtë shtëpisë. Hoxha
vetë deklaroi se kushdo që shkelte urdhrat e partisë për të drejtat e gruas “ do të digjej
me zjarr e me hekur”. Më 1980, Hoxha duket se iu adresua Ramiz Alisë si pasardhës i
tij në fronin e patriarkut të Partisë, duke anashkaluar shokun e tij të armëve Mehmet
Shehun. Ai u përpoq që të bindte Shehun të hiqej mënjanë, por kur nuk ia arriti, ngriti
kundër gjithë Byronë Politike, që e kritikoi rëndë se kishte lejuar fejesën e djalit të tij me
një vajzë me “biografi të keqe”. Shehu u tha se vrau veten më 18 dhjetor 1981, por ka
pasur gjithnjë dyshime që ai është eliminuar. Në vitin 1983 Hoxha ishte gati në pension
dhe Alia morri përsipër drejtimin e Shqipërisë. Kur Hoxha vdiq më 11 prill 1985 ai i la
Shqipërisë një trashëgimi represioni, prapambetje teknologjike, izolimi dhe frike nga
bota e jashtme. Shqipëria ishte vendi i fundit në Europën Lindore që, në vitet e para
1990, nisi tranzicionin nga regjimi komunist në sistem demokratik. Vitet nën komunizëm
panë një industrializim të gjerë e të shpejtë si pjesë e strategjisë ekonomike staliniste.

Sistemi i ndëshkimeve në Shqipëri gjatë regjimit komunist
Shqipëria gjatë 45 viteve pas çlirimit nga nazistët, përjetoi një prej diktaturave
komuniste më të egra në Europe. Gjatë kësaj periudhe u ekzekutuan për motive politike
burra dhe gra. Janë dënuar me burg, ose dërguar në kampet e punës së detyruar
mijera persona dhe me pas kaluan në kampet e internimit . Komunistët erdhën në
pushtet nëpërmjet luftës kundër okupatorit dhe kundërshtarëve politik dhe e mbajtën
pushtetin me anë të dhunës si tipari kryesor i luftës së klasave, individëve dhe grupe të
shumta brenda gjirit të parties së krijuar. Për mbajtjen e pushtetit, Partia Komuniste,
krijoi institucionet e dhunës, të cilat quheshin organe të diktaturës së proletarjatit,
misioni i të cilave ishin te shërbenin në mbajtjen e pushtetit. U kujdes që organet e
drejtësisë penale, të ishin besnike të saj dhe klasave e grupeve shoqërore që ajo
përfaqësonte duke shtypur, dënuar e persekutuar pjesën tjetër të shoqërisë. Parimet e
sanksionuar në kushtetutë, për barazinë para ligjit, unitetin e popullit, drejtësinë e
paanshme, ndalimin e diskriminimit etj, kanë qenë thjesht slogane abstrakte, paasnjë
vlerë. Politika kriminale, legjislacioni penal dhe sistemi i drejtësisë penale i Shqipërisë
gjatë periudhës së diktaturës së proletariatit, ishin pjesë përbërëse e sistemit socialist.
Funksioni kryesor i shtetit totalitar ishte dhuna dhe shtypja, që përcaktonte politikën
kriminale dhe luftën juridike penale si formë të luftës klasore. Si model i politikës
kriminale, legjislacionit penal dhe zbatimit të vendimeve penale, ishte marrë
eksperienca e vendeve të bllokut komunist të Europës Lindore dhe kryesisht
eksperienca sovjetike. Politika kriminale si nje pjesë e politikës së përgjithshme
shtetërore, u zhvillua nën orjentimet dhe udhëheqjen politike dhe ideologjike të Partisë
së Punës, e cila solli pasoja shumë negative jo vetëm në dhënjen e drejtësisë, por edhe
në kuturën demokratike dhe shtetin ligjor. Partia u kthye në të vetmin pushtet real në
Shqipëri, e cila qëndronte mbi çdo institucion, mbi gjyqësorin, legjislativin dhe
ekzekutivin. Përmasat e politizimit të organeve të drejtësisë, u rritën veçanërisht pas
viteve 1966-1967, kur nën shembullin kinez, udhëheqja komuniste shqiptare, ndërmori
reformat për revolucionarizimin e vendit, thellimin e vijës së masave dhe luftën kundër
burokratizimit. Kjo periudhë u shoqërua menjë ashpërsim të mëtejshëm të luftës së
klasave dhe me ndryshime në legjislacionin penal, i cili u çvesh dhe u pastrua nga ato
pak parime, të cilat formalisht ishin sanksionuar më parë. Burgjet e regjimit komunist u
bënë simboli më i qartë i dhunës, shkeljeve të të drejtave të qytetareve dhe shtypjes.
Nën shembullin e Gulagut të Bashkimit Sovjetik u ngriten kampet e punës se detyruar
ku u grumbulluan mira te burgosur ordiner dhe politik, të cilët kanë punuar në kushte
çnjerzore të çveshur dhe pa ushqyer, nën kërcënimin e armve.Të burgosurit dhe të
paraburgosurit e regjimit komunist, si dhe familjarët e tyre, janë një pjesë e
konsiderueshme e shoqërisë shqiptare, të cilët përballuan peshën kryesore të dhunës,
shtypjes dhe shfrytëzimin barbar për ndërtimin e vendit pa asnjë shpërblim.

Gjatë periudhës komuniste regjimi mendoi të siguronte mbijetesën e vet në rast sulmi nga SHBA dhe
Bashkimi Sovjetik (pas viteve të para 1960 të dy konsideroheshin armiq). Duke përdorur edhe
katakombet ekzistuese. Një numër tunelesh dhe galerish për popullsinë e qytetit janë ndërtuar edhe në
kodrat rreth e rrotull. Regjimi ndërtoi në gjithë Shqipërinë mbi 600 000 bunkerë betoni.

Çfarë quhej "krim kundër shtetit" gjatë diktaturës
komuniste.
Nga 1948 deri në vitet ’90 krimet kundër shtetit ishin: sabotazhi i luftës dhe pushtetit,
tradhtia ndaj atdheut, spiunazhi, organizimi dhe pjesëmarrja në bandat e armatosura,
diversioni, Sabotimi, agjitacioni dhe propaganda kundër pushtetit popullor, propaganda
e luftës, pjesëmarrja në një organizatë kundër pushtetit popullor, etj.
Arrestimet politike gjatë diktaturës komuniste
Deri në daljen e platformës së parë të organeve të punëve të brendshme, pra në vitet
1944-1948, të akuzuarit për krime kundër shtetit janë arrestuar nga organet e ushtrisë
dhe ato të Sigurimit të Shtetit. Gjithë klasa e vjetër politike e përcaktuar si “armike e
popullit” apo si “kolaboracioniste” u dënua në vitet e para. Më pas qysh prej vitit 1948
filloi të veprojë një teknikë e sofistikuar që vendoste arrestimet. Krimet kundër shtetit
ishin: sabotazhi i luftës dhe pushtetit, tradhtia ndaj atdheut, spiunazhi, organizimi dhe
pjesëmarrja në bandat e armatosura, diversioni, Sabotimi, agjitacioni dhe propaganda
kundër pushtetit popullor, propaganda e luftës, pjesëmarrja në një organizatë kundër
pushtetit popullor, etj. Mënyra se si bëheshin arrestimet u vendosën në platformën e
parë të organeve të punëve të brendshme në vitin 1948, sipas së cilës arrestimet
politike i organizonte Sigurimi (përveç atyre të kushteve të flagrancës) dhe ato ordinere
Policia. Në vitet 1944-1966 arrestimi ishte një procedurë shumë e centralizuar, e
përcaktuar nga platformat e organeve të punëve të brendshme të miratuara nga Byroja
Politike e KQ të PPSH-së.
Arrestimet në vitet 1948-1966
Dega ose seksioni i Sigurimit në terren vendoste arrestimin, ndërsa miratimin e jepte
ministri ose ndihmësministri i Punëve të Brendshme. Pas kësaj, shkresa i paraqitej
prokurorit ushtarak pranë Gjykatës së Lartë Ushtarake për sanksionimin e arrestimit. Në
vitin 1954 u bënë ndryshime të platformës. U rritën kompetencat e zëvendësministrit (i
cili miratonte arrestimin) për Sigurimin, ndërsa ministri miratonte rastet për arrestime të
anëtarëve e kandidatëve të PPSH-së. Në vitin 1958, me miratimin e platformës tjetër,
kompetencat pësuan një decentralizim. Arrestimin e propozonte punëtori operativ, e
vendoste kryetari i degës së punëve të brendshme të rrethi, ndërsa miratimin e jepte
zëvendësministri për Sigurimin, drejtori ose zëvendësdrejtorët e Sigurimit. Të drejtat e
ministrit ishin vetëm për arrestime të emërtesave të Komitetit Qendror. Në të gjitha
rastet merrej mendimi i sekretarit të parë vendor të Partisë së Punës. Pas kësaj
procedure sanksionohej arrestimi nga prokurori e hetuesia fillonte hetimin. Të gjithë
procesin hetimor e zhvillonte hetuesia. Në fund ajo përpilonte aktakuzën e cila miratohej
nga prokurori. Në gjyq nuk dilte hetuesi, por prokurori.
Arrestimet në vitet 1966-1990
Në platformën e organeve të punëve të brendshme të vitit 1966 dhe ato të viteve 1977
dhe 1985 nuk u përfshinë më detaje mbi mënyrë e arrestimit. Ajo rregullohet me akte të
tjera të Sigurimit dhe Hetuesisë. Prej viti 1966 ministri nuk vendos për asnjë lloj
arrestimi. Praktikat përkatëse nisin nga punëtori operativ, miratoheshin nga kryetari ose

zëvendëskryetari i degës së punëve të brendshme, nga dega përkatëse e Sigurimit në
qendër dhe pastaj kalonte nëpërmjet hetuesisë. Në rrethe sekretarët e parë vendorë
diskutonin mbi arrestimet dhe jepnin opinionin e tyre.
Teknika e arrestimit për rastet e zakonshme
Arrestimet politike bëheshin kryesisht duke pasur për bazë materialet agjenturalo-
operative të Sigurimit ose nga kallëzimet në flagrancë siç ishin arratisjet, agjitacioni
publik, etj. Kallëzimet në flagrancë vinin nga qytetarë denoncues, organet e policisë ose
të kufirit. Për rastet e tjera pra kur personi kishte një dosje përpunimi, kalohej nga
procesi i fshehtë agjenturalo-operativ, në atë publik hetimoro-gjyqësor (prandaj këto
dosje nuk kanë qenë kurrë të klasifikuara). Niste bashkëpunimi midis punëtorit operativ
që ndiqte dosjen dhe hetuesit që do hapte procedurat ligjore të arrestimit. Elementë
operativë që lidhen me raporte të bashkëpunëtorëve ose incizime me teknikë operative
nuk përdoreshin në proceset hetimore-gjyqësore. Asnjë proces i tillë nuk ka
administruar ndonjë provë të dalë nga teknikat operative me incizim (materialet e të
cilave janë asgjesuar me kohë). Pra asnjë dosje hetimore-gjyqësore nuk ka brenda saj
materiale zanore të nxjerra nga incizimet. Praktikat shkresore midis punëtorit operativ të
Sigurimit dhe ato të hetuesit nuk administroheshin në dosjen formulare dhe as në atë
hetimore-gjyqësore, duke humbur kështu hallkën më të rëndësishme dokumentare të
një praktike shkresore. Ekzekutimi i vendimit të gjykatës për dënimet me vdekje bëhej
nga Policia e jo nga Sigurimi. Të pranishëm ishin prokurori, hetuesi, mjeku dhe policët
që kryenin ekzekutimin. Me përjashtim të dy rasteve (Tuk Jakova dhe Mehmet Shehu),
asnjë dosje formulare nuk ka skema varrimi. Bashkëlidhur një praktikë arrestimi sipas
modelit që ka ekzistuar në vitet 1948-1954

Burgjet në kohën e diktaturës.
– Diktatura si një regjim unitar në Shqipëri prej 45 vitesh i ka lënë shqiptarëve një
tablo të errët, rrëngjethese, gjithë vranga, madje një tragjedi mizore që nuk rroket
me fjalë, jo vetë përsa i përket krimeve të njerëzimit, torturave, persekutimit,
përndjekjes për një pjesë të madhe të shqiptarëve, por dhe izolimit dhe varfërisë së
një kombi të tërë me pasoja të pariparueshme, që ende ka lene plagë që dhembin
edhe kur i përkthel.
Shoqërisë shqiptare do t’i duhet kohë për t’i kaluar pasojat post-diktaturë
nëpërmjet studimit, hulumtimit, trasparencës, si një mundësi që në të ardhmen

regjimet të tilla të mos përsëriten më, duke ndritur pikërisht në ato skuta të errta
të regjimit që u mbajtën sekret për më shumë se dy dekada. Diktatura si një regjim
unitar që të garantonte pushtetin absolut do të duhej të merrte masa shtërnguese,
të instalonte burgje në Shqipëri për burgosjes e kundërshtarëve politike, duke
përdorur në fillim burgjet ekzistuese të kohës së mbretërisë, por edhe burgjet e
kalave që kanë funksionuar si burgje të mesjetës, madje duke ndërtuar dhe burgje
të reja në të gjithë vendin. Në tjetër formë persekucioni me përmasa të
jashtezakonshme ishte edhe internimi, me dhe pa tela me gjemba, ku persekucioni
ishte psikologjik, nëpërmjet apelit tri herë në dite, punës së detyruar, përndjekjes
dhe dhunës fizike, ridënime apo dënimet e reja nga internim me burg. Edhe për
këtë çmënduri, diktatura do ndërtonte kampet e internimit në gjithë vendin, ku të
dergonte kundërshtarët e regjimit komunist të rrethuar me tela me gjemba, apo në
zona të kotrolluara, ku mijëra shqiptarë do të kalonin sprovën e izolimit, vuajtjes,
presionit psikologjik, madje dhe punës së detyruar. Kampet e para do të ngriheshin
në Shijak, Berat, Lushnje-Savër, Porto Ramano dhe më i tmerrshmi kamp i
interrnimit, ai i Tepelenës, qe u bë varr për qindra familje, burra dhe gra, madje
vuajtën edhe fëmijëve (disa dhe kanë vdekur) dhe sot varret e tyre janë të
përdhosur nga koha, gërryerja dhe harresa. Duke sanksionuar në Kodin Penal
krimet kundër shtetit, nisi dhe gjuetia e kundërshtarëve politike dhe regjimi vendosi
edhe policinë politike, Sigurimin e Shtetit dhe numri i punonjësve aktive ishte i
pallogaritshem, sepse rekrutimet në këtë institucion sekret, të vazhdueshme dhe në
çdo vend dhe ende nuk ka një statistikë të saktë, sepse hulumtimet, kërkimet dhe
zbardhja e të vërtetës, nuk ka pas një proces të rregullt ligjor. Diktatura komuniste
nuk kishte dasi krahinash apo trevash, ajo në çmendurine e saj nuk do të kursente
askënd që mendonte ndryshe, madje për presion psikologjik, duke ngjallur frikë
dhe terror, do të dënoheshin njerëz në grup, krejt të pafajshëm dhe rastet kanë
qenë të paimagjinueshme. Diktatura do të zhdukte intelektualët, akademikët dhe
shumicën e shqiptarëve që studiuan jashtë vendit, madje deri në marrëzi, do të
mohohej besimi dhe pas vrasjes së klerikve, objektet e kultit do të shembeshin
duke vrarë edhe shpresën e besimit te Zoti, pra demoni kishte zbritur në në vendin
e shqiponjave për hakmarrje çnjerëzore e teje djallëzore. Historia e diktaturës
njohu shumë burgje në Shqipëri, por më të tmerrshmit ishin dy burgjet e sigurisë
së lartë, ai i Burrelit dhe tjetri po në veri, në skajin tjetër verior, pikërisht në Spac
(zona e Mirditës). Burgjet ruheshin nën masa të rrepta terrori dhe për gjatë gjithë

kohes së diktaturës ka patur edhe tri ngjarje të rebelimit, si thyerja e burgut të
Burrelit në gusht të vitit 1967, revolta e burgut të Spacit në maj të vitit 1973 dhe
më pas më 1984, revolta e burgun të Qafe Barit, ndersa raste të tjera kanë qenë të
izoluara.
Burgu i Burrelit
Sllogani i burgut të Burreli nga diktatura “Këtu i thonë Burrel, hyn dhe nuk del”
Burgu i Burrelit, një ndër më të vjetrit në Shqipëri, është ndërtuar gjatë kohës së
mbretit Ahmet Zogu. Ky burg është ndërtuar në vitin 1938 dhe shiriti i përurimit të
tij është prerë nga kryeministri i kohës, Koço Kota, për të cilin, për ironi të fatit, ky
burg do të bëhej edhe varri i tij.
Vetëm pak vite më pas, kur ky burg u mor në dorëzim nga fitimtarët e luftës
nacional-çlirimtare, ish-kryeministri Kota është vrarë, pas dënimit që mori në këtë
burg. Mbreti Zog e kish projektuar për kriminelë ordinerë më rrezikshmëri të lartë
dhe me këtë justifikohen masat e larta të sigurisë në ndërtimin e tij. Burgu i
Burrelit ndodhet në skajin lindor të qytetit, vetëm pak metra larg godinës së
Komisariatit të Policisë, duke krijuar një lidhje mes uniformave të dy institucioneve,
që në fakt kanë varësinë nga dy ministri të ndryshme. Shumë pranë godinës së
komisariatit të shfaqet rrethimi i telave me gjemba, rreth 5 metra i lartë, një zonë e
zbuluar dhe mjaft e kontrollueshme edhe nga jashtë. Burgu është gjysëm nëndhe,
me lagështirë të vazhdueshme dhe në temperatura në dimër që shkojnë -20 gradë,
qelitë janë të padurueshme, një ferr i vërtetë, siç e përshkruajne të burgosurit
politike që janë ende gjallë. Në këtë burg për 40 vite me radhë janë mbajtur në
qelitë e tij të dënuar, të cilët kishin tradhtuar interesat e Atdheut, nisur nga
pikëvështrimi dhe rregullat e atij sistemi, janë torturuar, vrarë natën në fshehtësi,

ridënuar pa shkak, madje dhe të mbyturit me injeksion me gjilpëra me ujë. Burgu i
tmerrshëm i Burrelit do të bëhej ferri i vërtetë për mijëra të burgosur politikë, që jo
vetëm për arsye sigurie e kishin zgjedhur Burrelin, por edhe për kushtet e vështira
dhe qelitë pa dritë e gjithë lagështirë. Ky burg ishte diversi i jetës, shtuar dhe
torturat dhe izolimin e zgjatur, ai ishte makthi i të burgosurve politikë, ku kanë
vuajtur dënimin mijëra shqiptarë, intelektuale dhe klerike nga më të ndriturit e
kombit, madje edhe klerikët e shenjtëruar kanë qënë për vite me radhë në këto
qeli, apo në burgun e fërrit, siç edhe vetë e kanë quajtur. Në historinë e këtij
burgu, thyrja ishte e pakonceptueshme, ai ka qënë i vështirë për t’u thyer dhe
shënohët vetëm një rast kur burgu i Burrelit u thye me 02. gusht 1967 nga Dhori
Gronjoti, Sazan Hadëri (që mbeti i vrarë) dhe Adem Allçi që bëri 28 vite burg
kryesisht në Burrel. Sot burgu i Burrelit mban emrin e një nga tre të burgosurit që
guxuan ta thyejne burgun kur diktatura ishte më e ashpër se kurrë dhe ka marrë
emrin, burgu “Adem Allçi”.
Varreza masive-“Qershia” dhe gëlqerja
Një gropë gjigante pas burgut shërbeu si varr masiv. Në anë të gropës nuk kishte
asnjë lloj bimësie, përveç një qershie që u bë simboli i vdekjes, ishte një kodrine
me shkurrnajë, një baltë e kuqe dhe gjithë gurishtë (tregojnë të burgosurit
politikë). Pikërisht kjo qershi frymëzoinjë regjisor hungarez që banonte në
Gjermaninë Perëndimore, për të realizuar filmin e titulluar “Qershia”, tregon A.
Musta, i burgosur politik dhe autor i disa librave për burgjet dhe kampet e
internimit, madje hartuesi i hartës së burgjeve dhe kampeve të internimit në
Shqipëri. Sipas llogaritjeve aproksimative, në Burgun e Burrelit që nga 1946-a deri
në 1990-n kanë vdekur rreth 400 të burgosur. Një metodë e lashtë u përdor për të
zhdukur gjurmët e krimit nga gëlqerja. Për të zhdukur kufomat, punonjësit e
burgut të Burrelit hidhnin mbi kufoma gëlqere, nga e cila shkriheshin. Një tjetër
vend krimi i fshehtë ishte dhe Koci i Kalit, një zonë ku të burgosurit varroseshin
natën, pasi vriteshin tinzash në fshehtësi nga Sigurimi i Shtetit. Vendi i varrezës së
fshehtë ndodhet në të hyrë të fshatit Baz të Matit, disa kilometra para se të shkosh
në qytetin e Burrelit, ku ishte burgu dhe është mbajtur i fshehtë për 45 vite deri sa
familjarë të të burgosurve dhe vetë të burgosurit politike të liruar nga burgjet,
dëshmuan për një varrezë të tillë dhe deri më sot nuk është bërë përpjekje për ta
zbuluar. Burgu i Burrelit u mbyll në vitin 1990, gjatë kohës së vizitës së Sekretarit

të Përgjithshëm të OKB-së, Havier Perez de Kuelar, (Javier Perez de Cuelar), ndërsa
aktualisht shërben si burg i sigurisë së lartë, ku vuajnë dënimin shumë kriminelë.
Vite më parë ka patur disa dhoma si muze, por për arsye sigurie ato tashmë nuk
egzistojnë më.
Burgu i Spaçit
Revolta e Spaçit me 21 maj 1973, të burgosurit politike thirrnin: “Rroftë Europa”
Spaçi ishte burgu me punë të detyruar, i ndërtuar më 1968-n. Ndërtimin e tij
ministria e Punëve të Brendshme e bëri me të burgosur ordinerë, ku u rrethua një
sipërfaqe prej dhjetëra hektarësh dhe u hapën galeritë e bakrit dhe piritit. Me
përfundimin e burgut, 600 të burgosur politikë i shpërngulën nga kampi me punë të
detyruar i Elbasanit për në Spaç. Kampi përbëhej nga disa barraka të vogla të
ndërtuara nga drejtoria gjeologjike në 1956-n, (dëshmojnë të burgosurit politikë),
ndërsa qielli në Spac ishte një rreth i vogël, ku dielli ishte me kursim dhe zgjaste
disa orë në ditë. Burgut mizor të Spaçit i vinte në ndihmë edhe natyra e vrazhdët, e
egër, e ftohtë në ekstrem në dimër dhe e rrethuar nga male, ishte si një zgjedhje e
bërë nga dialli për të lënduar, vrangur dhe marrë jetë njerëzish të konsideruar
kundërshtarë të regjimit komunist. Puna në galeri bëhej me tre turne dhe pa asnjë
lloj sigurimi teknik. Norma e punës ishte 4 vagonë për dy të burgosur e ai që s’e
realizonte, e lidhnin me kavo të zhveshur në pemët jashtë galerive dhe e torturonin
deri në skajin e jetës.
Revolta e Spaçit: Nga trajtimi mizor më 21 maj të vitit 1973 , të burgosurit u
hodhën në revoltë, e cila më pas u cilësua si revolta e parë me karakter politik në
Shqipëri gjatë viteve të diktaturës. Të burgosurit pas rebelimit ngritën në kamp
flamurin e kuq me shqiponjë, por pa yll, që u përgatit nga piktori Mersin Vlashi (ish-
i burgosuri politik që bëri 32 vite burg dhe nuk jeton më) si dhe hodhën parulla

kundër diktaturës. Qeveria e diktaturës ishte e alarmuar dhe si pasojë ata
urdhëruan korpusin e Burrelit për rrethimin e kampit të Spaçit me forca të shumta
e tanke, tregojnë të burgosurit që kanë qenë pjesë e revoltës.
Operacioni drejtohej nga drejtori i Sigurimit të Shtetit, Feçor Shehu. Pas tri ditësh
revolta u mposht mes përdorimit të shufrave të hekurit e zjarrit. 200 veta u
arrestuan, ndërsa 100 prej tyre u dënuan me 1700 vjet burg. Ngjarja: Plot 72 orë
zgjati pandërprerje revolta e Spaçit. Përballja energjike e të burgosurve politikë të
burgut-kamp në 21-23 maj të vitit 1973 me forcat e policisë, tronditi nga themelet
regjimin e Tiranës. Lajmi i pazakontë i përkiste kampit më të egër, ku ishte izoluar
pjesa më e madhe e kundërshtarëve të rrezikshëm të regjimit diktatorial. Rebelimi i
tyre kishte qenë i papritur. Po kështu, të burgosurit thërrsnin : “Poshtë komunizmi,
rroftë Europa” “Duam liri” “Jo diktaturë si të Stalinit” etj. Shpagimi do të vinte i
pamëshirshëm. Me tërë arsenalin luftarak të gardianëve dhe policisë sekrete.
Përleshja nisi e përgjakshme dhe u mbyll me gjak. Pasojat: Pati të vrarë e të
lënduar. Me dhjetra u gjymtuan. Organizatorët u izoluan forcërisht dhe u ridënuan
rreptë. Skënder Daja, Dervish Bejko dhe Pal Zefi u pushkatuan me vendim të
rrufeshëm. Plot 15 të tjerë, Kostandin Papaj, Sali Çuni, Shefqet Gjana, Hulusi
Pashollari, Fatmir Llagami, Nuri Stepa,Bashkim Fishta, Agron Xhelili, Njazi
Bylykbashi,Sherif Allamani, Mirash Gjoka, Refik Beqo, Gëzim Çela, Rexhep Lazri e
Bebi Konomi, u ridënuan me masa ekstreme. Në historinë e regjimit të Enver
Hoxhës revolta e Spaçit, u konsideruar si protesta e parë, kur u ngrit flamuri
kombëtar pa yllin, simbol të komunizmit.
Zhdukja e eshtrave
Nga viti 1968 deri në 1990 në kampin e Spaçit kanë vdekur 40 veta, por numri nuk
dihet ekzaktësisht. Të burgosurit u varrosën në anën veriore të burgut të Spaçit,
por ka dhe një varrezë tjetër matane përroit në anën perendimore, që u zbulua nga
familjarët pas rënies së diktaturës, madje varret gjenden edhe sot atje, por nuk
dihen se të kujt janë.
Burgu-minierë u mbyll më 1990-n, ndërsa të burgosurit u shpërngulën në burgun e
Përparimit, që ndodhet në katundin e Shën Vasit në Sarandë. Aktualisht kampi i
Spaçit është shkatërruar krejtësisht dhe kanë mbetur shumë pak gjëra për të

treguar krimet çnjerëzore dhe vuajtjet e të burgosurve politikë në këtë burg
famëkeq, por ai e ruan si dëshmi një krim monstruoz të diktaturës. Sot është
shpallur muze i kategorisë së dyte dhe vizitohet çdo vit nga të burgosurit politikë
dhe të interesuar. Një rebelim i ngjashëm u krye edhe në Burgun e Qafë Barit në
vitin 1984, ku shpërthyen të njëjtat dufe e u ngritën kërkesa e dëshira për liri, që u
shtypën njëlloj me dhunë e gjak.
Pse u konsiderua revolta e parë antikomuniste
Nuk kish ndodhur asnjëherë që një lëvizje masive si ajo e të burgosurve politike të
Spaçit të ishin rebeluar, përjashtuar arratisjen e famshme në burgun e Burrelit me
2 gusht 1967, ku u bë i mundër të organizohej një arratiseje nga Adem Allci, Sazan
Hadëri dhe Dhori Gronjoti. Ngjarja e Burreli pati pasoja, mbeti i vrarë nga rojet e
burgut, Sazan Hadëri dhe u plagos Dhori Gronjoti, ndërsa Adem Allçi u kap pas disa
ditësh në një fshat të Lisit për t’u ridënuar sërish. Burgu i Spaçit ishte një burg
politik i sigurisë së lartë, që ishte aktiv gjatë diktaturës komuniste në Shqipëri dhe
asnjëherë nuk kishte ndodhur që të kishte një rebelim të organizuar, madje të
hidheshin parulla kundër pushtetit popullor të diktaturës, prandaj janë konsideruar
si përpjekje për të rrëzuar pushtetin e diktaturës, që mori dhe karakter politik, ku
në të vetetë ajo ishte një britme nga shpirterat njerëzorë për të shkulur vargonjtë e
diktaturës, për të kërkuar liri!. Statistikat e genocidit komunist në Shqipëri
asnjëherë nuk kanë qenë ekzaktësisht të sakta dhe kjo tabele përmbledhëse eshtë
marrë nga të dhënat e shoqatës së të përndjekurve politikë në bazë rrethesh dhe
publikuar për herë të parë në gazetën “Liria”. Statistikat janë mbledhur nga
shoqatat e rretheve, por ende nuk kemi një shifër zyrtare të të ekzekutuarve dhe
atyre që vuajtën ne burgjet e diktaturës, apo ata që u ekzekutuan në fshehtësi. Ja
disa të dhënë që janë përsëritur për 26 vitë, përpunuar nga shoqatat e të
përndjekurve politikë në rrethe:
1).Të ekzekutuar 6.023 persona 2). Të vdekur në burg 1.065 persona 3). Të
burgosur 34.135 (26.768 burra dhe 7.367 gra) 4). Të sëmurë mendorë 260
5) Të vdekur në internim 9.000
Shqipëria kishte në periudhën e diktaturës 23 burgje dhe 48 kampe internimi. Gjatë
sistemit komunist u burgosën dhe u pushkatuan nëpër burgje gjithsej 6535 viktima.

Numri i varreve të humbura që janë groposur tinzash në fshehtësi nga sigurimi i
shtetit, është afërsisht 6800 persona, por ende nuk ka një shifër të saktë, madje
këta janë persona që nuk kanë ende një varr ku familjart e tyre të kenë mundësinë
të nisin vajin apo kujën për njerëzit që ende nuk i kanë në një prehje të qetë dhe
njerëzorë, ndonese konsiderohen martirë të lirisë.Shqipëria burg e izoluar nga bota
ngriti një sistem i tërë burgjesh, si në Gjirokastër, Tepelenë, Vlorë, Korçë, Berat,
Elbasan, Durrës, Tiranë, Burrel, Shkodër, Peshkopi, Pukë, Mirditë…etj. Në regjimin
diktatorial, shqiptarët bënë: 914.000 vjet burg dhe 256.146 vjet internim. Po
ashtu, nuk mungonin dhe burgjet e psikiatrisë si, ai në qytetin e Elbasanit ku
trajtonte si pacientë kundërshtarët e diktaturës. Në këtë pavion kryhej, “Terapia e
shuarjes së kujtesës, depersonalizimit dhe humbja e ndjenjës së realitetit për
veten”. Për gratë e dënuara ishin ndërtuar këto burgje: Aneksi i burgut te vjetër të
Tiranës, Kampi i grave në Valias, Burgu i Artizanatit në Tiranë, i Kuçovës, Kosovës
(Elbasan), Sharrës. Në Tiranë, ata që dënoheshin me vdekje, pushkatoheshin te
bregu i Lumit, pranë ish-frigoriferit, në Sharkë pranë Vorës, si dhe Farkë. Edhe në
kryeqytet shumë familje nuk kanë mundur të gjejnë eshtrat e njërëzve të afërm, të
pushkatuar me akuza të ndryshme. Në të gjithë vendin ka kampe dhe burgje të
diktaturës dhe për llogjike ka dhe viktima, njerëz që ende nuk janë gjetur, njërëz të
dalë nga burgjet dhe kampet e internimit që tregojnë atë regjim mizor, madje të
burgosurit e varrosur nuk mund të merreshin pa mbaruar dënimin, madje ka njërëz
që ende nuk e kanë mbaruar denimin ende ndose janë në varre të pagjetura. Edhe
pse kanë kalura 26 vite nga rënia e regjimit shumë pak është bërë për
trasparencën me të shkuarën, por ama ka nisur procesi i dekomunistizimit me
krijimin e muzeut kombëtar BunkÁrt 2, projekti për hulumtimin e studimin e
krimeve të komunizmit, rehabilitimin dhe dëmshpërblimin e të përndjekurve
politike, strategjia e gjetjes së varreve të humbura dhe së fundmi me hapjen e
dosjeve të spiunëve të sigurimit të shtetit, pra 26 vite pas rënies së diktaturës, nis
procesi i dekomunistizimit. Paketa e trasparencës janë përpjekje të tre viteve të
fundit nga qeveria, por ky proces krahasuar me vende ish-komuniste, duhet të
kishte përfunduar prej vitesh. Diktatura la pasoja të mëdha të parikuperueshme,
por nëpërmjet transparencës së të shkuarës, Shqipëria do të ketë mundësi të
nxjerrë në dritë sekretet e regjimit për të mundësuar ndriçimin e të ardhmes
eropiane të shqiptarëve, që regjime të tilla të mos përsëriten më.